Język tarejski

tarejski Ⲑⲁⲣⲩ Tharu
Utworzenie:	Widsið w 2017-2018
Cel utworzenia:	użytkowanie w conworldzie
Najnowsza wersja:	0.5
Używany w (Kyon):	Tarum
Regiony (Kyon):	wschodni Kyon
Liczba użytkowników (Kyon)	bd.
Sposoby zapisu:	nieopracowany conscript (in loco: alfabet koptyjski)
Typologia:	fleksyjny niekonkatenatywny VSO
Klasyfikacja:	języki nuweńskie (?) języki antyponuweńskie tarejski
Lista conlangów

Język tarejski (Ⲑⲁⲣⲩ ⲉⲡⲓⲗⲩ Tharu epilu [ˈtʰɑ.ru e̞ˈpi.lu]) – język o nieustalonej klasyfikacji, powszechnie uważany za członka grupy języków nuweńskich, w której tworzy oddzielną podgrupę antyponuweńską. Tarejski jest językiem urzędowym Tarum, chociaż najprawdopodobniej rozwinął się w innej części świata, skąd do wschodniego Kyonu został zawleczony w wyniku niemożliwej do umieszczenia w czasie wędrówki ludów. Izolacja geopolityczna kraju sprawiła, że jest niemal całkowicie wolny od identyfikowalnego zewnętrznego wpływu, chociaż dzieli kilkanaście leksemów, głównie dotyczących fauny i flory, z językami prymitywnych plemion zamieszkujących otaczające Tarum lasy deszczowe.

Obecnie można wyróżnić dziewięć dialektów języka tarejskiego, a ich zasięg pokrywa się mniej więcej z podziałem administracyjnym kraju, opartym w dużej mierze o naturalne przeszkody dla rozwoju osadnictwa. Istnieje również odgórnie regulowany język standardowy (Ⲁⲋⲥⲉⲙⲁⲛⲩ ⲉⲡⲓⲗⲩ Assemanu epilu „oczyszczony język”), używany przede wszystkim w oficjalnej komunikacji. Tarejski zapisywany jest pismem alfabetycznym nieco przypominającym runy nuweńskie. Pismo ma charakter alfabetyczny i w dużej mierze dobrze odzwierciedla wymowę, dosyć mocno trzymając się zasady „jeden znak – jeden dźwięk”. Zarówno słownictwo, jak i niekonkatenatywna morfologia języka są sprowadzalne do pranuweńszczyzny, ale badania tarejskiego zawsze były utrudnione ze względu na zamknięty charakter Tarum.

Można przypuszczać, że niedawne otwarcie Tarum na świat w połączeniu z ożywionym zainteresowaniem obcymi kulturami na całym świecie będzie sprzyjało badaniom lokalnej mowy i pozwoli na udzielenie odpowiedzi na wiele pytań, dotyczących zarówno języka, jak i etnogenezy Tarejów.

Fonetyka i fonologia

Tarejski posiada prosty system dźwiękowy, składający się z ośmiu samogłosek, dwóch półsamogłosek oraz osiemnastu spółgłosek.

Samogłoski

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	ⲓ /i/	ⲏ /ɨ/ ・ ⲱ /ʉ/	ⲩ /u/
Średnie	ⲉ /e̞/		ⲟ /o̞/
Otwarte	ⲁⲓ /æ/		ⲁ /ɑ/

Tarejski system samogłoskowy wyraźnie ciąży ku większemu przymknięciu, jednocześnie nie przesuwając się wyraźnie ani w przód, ani w tył jamy ustnej. Środkowe przymknięte samogłoski ‹ⲏ› /ɨ/ i ‹ⲱ› /ʉ/ są nieco bardziej otwarte, niż skrajne ‹ⲓ› /i/ i ‹ⲩ› /u/. Warto zauważyć, że tylne samogłoski są zawsze zaokrąglone, a przednie – nigdy. Zaokrąglenie jest wyraźne i skompresowane. Samogłoski nie ulegają redukcji w pozycji nieakcentowanej. Długość samogłoski nie ma fonemicznego znaczenia, chociaż najprawdopodobniej opozycja iloczasowa istniała w przeszłości – wskazuje na to obecność długich dźwięków we wszystkich pozostałych językach nuweńskich. W tarejskim dyftongi nie występują; ostatni z notowanych jeszcze 300 lat temu dyftongów ‹ⲁⲓ› uległ koalescencji do /æ/, a w dalszej perspektywie najpewniej zleje się z ‹ⲉ› /e̞/, do którego stopniowo zbliża się w wymowie. Ortografia tarejska nie oznacza historycznych dyftongów we współczesnych pismach w myśl zasady o fonemiczności, jednak można je znaleźć w starszych tekstach.

Półsamogłoski

Tarejski posiada dwie półsamogłoski /j/ i /w/, zapisywane jak ich samogłoskowe odpowiedniki: ‹ⲓ› oraz ‹ⲩ›. Mają one specjalny status w systemie morfofonemicznym tego języka: mimo że inaczej niż samogłoski nie mogą stanowić jądra sylaby, zdarza się, że rdzenie spółgłoskowe są przez nie dopełniane, tak jakby stanowiły one prawdziwe samogłoski, zachowując jednak swój spółgłoskowy status, tzn. tworząc dodatkowy element spółgłoskowego łańcucha. Dodatkowo, rdzenie w których skład wchodzą półsamogłoski, nazywane są rdzeniami płynnymi i podlegają nieco innym zasadom odmiany.

Spółgłoski

	Wargowe	Wargowo- -zębowe	Dziąsłowe	Zadziąsłowe	Podniebienne
Nosowe	ⲙ /m/		ⲛ /n/
Zwarto- -wybuchowe	ⲡ /p/・ⲫ /pʰ/・ⲃ /b/		ⲧ /t/・ⲑ /tʰ/・ⲇ /d/		ⲕ /k/・ⲭ /kʰ/・ⲅ /g/
Szczelinowe		ϥ /f/	ⲥ /s/・ⲍ /z/・(ⲋⲥ /sː/)	ϣ /ʃ/	ϧ /ɣ/
Drżące			ⲣ /r/
Aproksymanty			ⲗ /l/・(ϯⲗ /lː/)

Charakterystyczną cechą tarejskiej fonologii jest fonemiczny kontrast między aspirowanymi, nieaspirowanymi i dźwięcznymi spółgłoskami zwartymi, nieobecny w pokrewnych językach. Ponadto, inaczej niż samogłoski, spółgłoski ulegają szeregowi przemian pozycyjnych.

Status geminat ‹ⲋⲥ› oraz ‹ϯⲗ›, wywodzących się z dawnych zbitek spółgłoskowych *vs oraz *tl – stąd ich nietypowy zapis – jest niejasny. Przez Tarejów są one odbierane jako jeden dźwięk i nie rozdziela się ich przy podziale na sylaby: Ⲁⲋⲥⲉⲙⲁⲛⲩ → Ⲁ・ⲋⲥⲉ・ⲙⲁ・ⲛⲩ. Jednocześnie trudno jest wskazać na pary minimalne, które pozwalałyby uznać je za odrębne fonemy. Nieco inaczej traktowane jest ‹ⲛⲛ› [nː], często wyraźnie artykulacyjnie rozdzielane na dwa elementy a nie przytrzymane.

Obserwuje się w tarejskim zjawisko lenicji, w języku standardowym i większości dialektów dotyczy ono jednak wyłącznie dźwięcznych spółgłosek zwartych, które w pozycji między dwiema samogłoskami ulegają frykatywizacji: /b/ → [β]; /d/ → [ð]; /g/ → [ɣ]. Zjawisko to zachodzi także w pozycji międzywyrazowej, tzn. granica wyrazu jest ignorowana. Ponadto, dźwięczne spółgłoski nosowe, szczelinowe i zwarto-wybuchowe ulegają ubezdźwięcznieniu przed spółgłoską bezdźwięczną i w wygłosie, chyba że następne słowo zaczyna się na samogłoskę: wtedy dźwięczność zostaje utrzymana w wypadku spółgłosek nosowych i szczelinowych, a spółgłoski zwarto-wybuchowe zostają poddane lenicji.

Budowa sylaby

Sylaba w języku tarejskim musi się składać przynajmniej z jednej samogłoski, do której dodatkowo może zostać dostawiony pojedynczy nagłos i podwójny wygłos:

(C₁) V (C₂) (C₃)

W pozycji C₁ może stać dowolna spółgłoska, półsamogłoska, lub geminata ‹ⲋⲥ› albo ‹ϯⲗ›. W pozycjach C₂ i C₃ nie może się znaleźć geminata, dodatkowo, jeśli w pozycji C₂ pojawia się półsamogłoska, sylaba zostaje automatycznie zamknięta. Jeśli sylabę otwierała geminata, pozycja C₃ również jest niedostępna.

Dla celów metrycznych i prozodycznych wyróżnia się cztery rodzaje sylab. Poniższa tabela przedstawia ich nazwy oraz uproszczoną budowę, gdzie G oznacza geminatę, J oznacza półsamogłoskę, a C – dowolną inną spółgłoskę.

Sylaba słabsza	V
Sylaba słaba	CV, VC, JV, VJ
Sylaba mocna	CVC, CVJ, JVC, GV
Sylaba mocniejsza	CVCC, JVCC, GVC

Prozodia

Akcent w języku tarejskim pada na przedostatnią sylabę, jest stały i ma charakter dynamiczny. Ze względu na swoją stałą pozycję, nie jest fonemiczny. Akcenty pomocnicze pojawiają się na co drugiej sylabie od końca, jeśli wyraz ma więcej niż trzy sylaby, por. np. Ⲉⲥⲩⲧⲁⲛⲱⲣⲡⲁⲗ [e̞ˌsu.tɑˈnʉr.pɑl]. Tarejski jest językiem czasowanym według mor, gdzie sylaby słabsze trwają pół mory, sylaby słabe – jedną morę, sylaby mocne – półtorej mory, a sylaby mocniejsze – dwie mory. Charakteryzuje się też opadającą tonacją, także w pytaniach tak/nie, co może być źródłem nieporozumień.

Fleksja

Rzeczownik i przymiotnik

Tarejskie rzeczowniki i przymiotniki odmieniają się przez następujące kategorie gramatyczne:

• przypadki – mianownik, dopełniacz, celownik i biernik,
• stany – „pusty”, określony i nieokreślony,
• liczby – pojedyncza i mnoga oraz szczątkowe formy podwójnej.

Ponadto, przymiotniki podlegają odmianie przez rodzaje – męski, żeński i nijaki – w uzgodnieniu z rzeczownikiem, który określają. Formą prototypową – słownikową jest mianownik w stanie pustym w liczbie pojedynczej, w przypadku przymiotnika w rodzaju męskim. Końcówki, które przyjmują poszczególne rzeczowniki i przymiotniki są uzależnione od ostatniego dźwięku lub serii dźwięków, a nie od rodzaju.

Rzeczowniki i przymiotniki pogrupowane są w klasy deklinacyjne, podzielone na grupy: słabą i mocną. W odmianie słabej przynależność do klasy determinuje długość rdzenia. W odmianie mocnej klasę wyznacza końcówka formy prototypowej. Daje to łącznie dziesięć klas odmiany. Ponadto, istnieją rzeczowniki i przymiotniki nieodmienne, derywowane z rdzeni jednospółgłoskowych (historycznie jedną ze spółgłosek było zwarcie krtaniowe).

Tabela odmian

Klasa →		Słaba						Mocna
Szablon / końcówka →		C-J			C-C-J			–us, –is, –os			–n			–m			–C			–o			–u			–i			–a
Przykładowy rzeczownik →		ⲛⲩⲩⲩ nuwu „dziecko”			ⲙⲁⲙⲁⲓⲁ mamaya „dolina, jar”			ⲡⲓⲗⲩⲥ pilus „słowo”			ⲙⲓⲇⲇⲁⲛ middan „dolina”			Ⲑⲁⲣⲱⲙ Tharûm „Tarum”			ⲇⲁⲛⲁⲧ danat „czerń”			ⲁⲋⲥⲁⲣⲧⲟ assarto „brama”			ⲗⲁⲕⲩ laku „namiot”			ⲃⲓⲃⲓ bibi „schronienie”			ⲍⲟⲣⲁ zora „niebo”
Typowy rodzaj rzeczownika →		każdy			męski, żeński			–us męski, –is żeński, –os nijaki			męski, żeński			męski			nijaki			żeński			męski			żeński			żeński
Rodzaj przymiotnika →		—			—			—			męski, nijaki			męski, żeński, nijaki			męski, żeński, nijaki			nijaki			męski			żeński			żeński
Liczba ↓	Stan → Przypadek ↓	Pusty	Nieokr.	Okr.	Pusty	Nieokr.	Okr.	Pusty	Nieokr.	Okr.	Pusty	Nieokr.	Okr.	Pusty	Nieokr.	Okr.	Pusty	Nieokr.	Okr.	Pusty	Nieokr.	Okr.	Pusty	Nieokr.	Okr.	Pusty	Nieokr.	Okr.	Pusty	Nieokr.	Okr.
Poj.	Mianownik	–V	–û		–V	–a		–Vs			–n	–ni		–m	–mi		–VC	–VCa		–o	–oti		–u	–û		–i	–it		–a	–at
	Dopełniacz	–Vl	–ûl	–Vnul	–Vl	–al	–Vnul	–Vsal			–nal			–mal			–VCal			–ol			–ul			–il			–al
	Celownik	–Vshi	–ûshi		–Vshi	–ashi		–Vshi			–nshi	–nashi		–Vmis	–Vmes		–VCis	–VCes		–os	–otis		–us	–ûs		–is	–îs		–as
	Biernik	–V	–û		–V	–a		–V			–nun	–nûn		–Vmin	–Vmîn		–VCan	–VCan		–on	–otin		–un	–ûn		–in	–în		–an
Mn.	Mianownik	–wia –ya		–wiana –yana	–wia –ya		–wiana –yana	–Vyu (form.) –Vnt		–i (form.) –Vnta	–na		–nana	–ma		–mana	–VCat		–VCatana	–owa		–owana	–una		–unana	–idi		–idena	–adi		–adena
	Dopełniacz Celownik	–wial – yal						–Vnal			–nal			–mal			–VCatal			–owal			–unal			–idil			–adil
	Biernik	–wiat –yat		–wianam –yanam	–wiat –yat		–wianam –yanam	–Vnat		–Vtinat	–nat		–nanat	–mat		–manat	–VCat		–VCatana	–owat		–owana	–una		–unanat	–idis		–idenas	–adis		–adenas

Objaśnienie symboli: C — dowolna spółgłoska; J — dowolna półsamogłoska; V — dowolna samogłoska; V — końcówka powoduje usunięcie samogłoski poprzedzającej wyznacznik deklinacji

Przynależność przymiotnika do klasy deklinacyjnej determinuje jego końcówka deklinacyjna w rodzaju męskim. Rozkłada się to w sposób następujący:

• jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest —u, to wtedy w rodzaju żeńskim przyjmie on końcówkę —i, a w nijakim: —o,
• jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest —n, to tę samą końcówkę będzie on miał w rodzaju nijakim, a w rodzaju żeńskim przybierze końcówkę —a,
• jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest —m, to tę samą końcówkę będzie on miał także w rodzaju żeńskim i nijakim,
• jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest dowolna spółgłoska, to znaczy, że posiada on tylko formy puste, równe w każdym rodzaju i może występować tylko w orzeczniku albo jako element kompozytu przymiotnikowo-rzeczownikowego.

Nieregularna liczba mnoga rzeczowników

Część rzeczowników z różnych względów posiada nieregularne formy liczby mnogiej. W przeważającej części są to pozostałości systemu tworzenia liczby mnogiej niekonkatenatywnej („łamanej”). Rzeczowniki tak tworzone, pomimo mnogiego znaczenia, otrzymują pojedyncze końcówki odmiany przez przypadki. W grupie rzeczowników o takiej odmianie znajdują się:

• kush ⲕⲩϣ „droga” — akashi ⲁⲕⲁϣⲓ „drogi”
• mîr ⲙⲏⲣ „człowiek” — mira ⲙⲓⲣⲁ „ludzie”
• nabi ⲛⲁⲃⲓ „parafia” — eneb ⲉⲛⲉⲃ „parafie”
• neb ⲛⲉⲃ „ojciec” — naba ⲛⲁⲃⲁ „ojcowie”
• shi ϣⲓ „dom” — ashû ⲁϣⲱ „domy”
• sînam ⲥⲏⲛⲁⲙ „świątynia” — sanûm ⲥⲁⲛⲱⲙ „świątynie”
• tel ⲧⲉⲗ „wieża” — telu ⲧⲉⲗⲩ „wieże”
• ummi ⲩⲙⲙⲓ „matka” — yamma ⲓⲁⲙⲙⲁ „matki”
• wam ⲩⲁⲙ dzień” — awama ⲁⲩⲁⲙⲁ „dni”
• zainab ⲍⲁⲓⲛⲁⲃ „lud, plemię” — zeneb ⲍⲉⲛⲉⲃ „ludy, plemiona”

Dodatkowo, części ciała występujące w parach zachowały historyczne formy liczby podwójnej, ale wyłącznie w mianowniku. W pozostałych formach odmieniają się regularnie, zgodnie z klasą deklinacyjną, do której należą.

• bus ⲃⲩⲥ „dłoń” – buwa ⲃⲩⲩⲁ „dłonie”
• lor ⲗⲟⲣ „oko” – lora ⲗⲟⲣⲁ „oczy”
• subis ⲥⲩⲃⲓⲥ „ucho” – subia ⲥⲩⲃⲓⲁ „uszy”
• zeyu ⲍⲉⲓⲩ „stopa” – zeya ⲍⲉⲓⲁ „stopy”

Inne nieregularności odmiany

Rzeczowniki i przymiotniki, które w formie mianownikowej mają taką samą końcówkę, jaką otrzymałyby w innym przypadku, nie podwajają końcówki. Jest to szczególnie prominentna cecha nazw miejscowych zakończonych na –al, których formy mianownika i dopełniacza w licznie pojedynczej są tożsame, ale może dotyczyć każdej innej formy, pogłębiając synkretyzm form przypadkowych.

Niektóre ożywione rzeczowniki w rodzaju męskim, szczególnie te zakończone na –r, przyjmują końcówki odmiany –n w mianowniku i bierniku liczby pojedynczej.

Określoność

Określoność jest oznaczana w tarejskim dodatkowym morfemem, mającym charakter proklitycznego morfemu, dodawanego do każdej grupy (przydawki, podmiotu) w obrębie frazy nominalnej. Morfem ten pierwotnie miał charakter rodzajnikowy, ale rozróżnienie rodzaju zanikło wraz z jego fonetyczną erozją. Morfem jest nieodmienny, posiada jednak kilka form, uzależnionych od kolejnego dźwięku. Proklityczny charakter morfemu oddaje się przez jego zapis ze znakiem rodziału (⳿) w zapisie tarejskim, bądź z dywizem w transkrypcji.

Otoczenie fon.	Forma	Przykład
przed samogł.	id–  ⲓⲇ⳿	id-assartoti ⲓⲇ⳿ⲁⲋⲥⲁⲣⲧⲟⲧⲓ „brama”
przed /l/	il–  ⲓⲗ⳿	il-lakû ⲓⲗ⳿ⲗⲁⲕⲱ „namiot”
przed /m/	im–  ⲓⲙ⳿	im-mafela ⲓⲙ⳿ⲙⲁϥⲉⲗⲁ „kropla”
przed /n/	in–  ⲓⲛ⳿	in-nurpilû ⲓⲛ⳿ⲛⲩⲣⲡⲓⲗⲱ „urząd”
przed /s/	is–  ⲓⲥ⳿	is-sanûmi ⲓⲥ⳿ⲥⲁⲛⲱⲙⲓ „świątynie”
przed dowolną inną spółgł.	i–  ⲓ⳿	i-Tharûmi ⲓ⳿Ⲑⲁⲣⲱⲙⲓ „Tarum”

Stopniowanie przymiotnika

Tarejski przymiotnik posiada pięć stopni gradacji: pozytyw (stopień „równy”, używany w kontekstach, w których nic nie jest porównywane z niczym), ekwatyw (stopień „równy”, porównywane cechy są takie same), komparatyw (stopień wyższy), superlatyw (stopień „najwyższy”, cecha jest najintensywniejsza wśród porównywanych) oraz absolutyw (stopień „najwyższy”, cecha nie ma sobie równych i jest nieporównywalna z niczym). Przymiotnik stopniuje się w języku tarejskim zazwyczaj przy pomocy infiksu, który oddziela temat od wyznaczającej przynależność deklinacyjną końcówki. Wyjątkiem są przymiotniki zakończone w rodzaju męskim na –m, które przy stopniowaniu zmieniają przynależność klasową, przybierając końcówki deklinacji –u. Ponadto, przymiotnik dobry posiada część form supletywnych, a przymiotniki zły, ciemny oraz jasny posiadają niekonkatenatywne formy odmiany.

Klasa	Pozytyw	Ekwatyw	Komparatyw	Superlatyw	Absolutyw
I –u; –i; –o	(= forma podstawowa)	–ⲁⲛ– –an–	–ⲩϣ– –ush–	–ⲓⲋⲥ– –iss–	–ⲓⲛ– –in–
II –n; –a; –n		–(ⲁ)ⲇⲁ– –(a)da–	–(ⲁ)ϣⲁ– –(a)sha–	–(ⲁⲋ)ⲥⲁ– –(as)sa–	–(ⲁ)ⲛⲁ– –(a)na–
III –m; –m; –m		–ⲩⲙⲩ, –ⲩⲙⲓ, –ⲩⲙⲟ –umu, –umi, –umo	–ⲩϣⲩ, –ⲩϣⲓ, –ⲩϣⲟ –ushu, –ushi, –usho	–ⲩⲋⲥⲩ, –ⲩⲋⲥⲓ, –ⲩⲋⲥⲟ –ussu, –ussi, –usso	–ⲩⲛⲩ, –ⲩⲛⲓ, –ⲩⲛⲟ –unu, –uni, –uno

Kopula i zaimek osobowy podmiotu

Funkcja kopuli i zaimka osobowego podmiotu nie jest w języku tarejskim rozdzielna. Wcześniejsze formy rozwoju języka rozróżniały jeszcze formy sprzężone zaimek-kopula i formy rodzielne, używane gdy podmiot był wyrażony inaczej, niż przy pomocy zaimka w mianowniku. Rozróżnienie nie utrzymało się jednak w żadnym z dialektów. Jako że kopula nie jest formalnie czasownikiem, nie podlega odmianie przez czasy i tryby – kontekst lub dodatkowe słowa funkcyjne, takie jak przyimki czy partykuły, podpowiadają właściwe znaczenie.

Tabela odmian

Liczba →		Pojedyncza	Mnoga
Osoba ↓	Właściwość ↓
1.		ϧⲏⲗ hîl	ⲙⲓⲣ mir
2.	nieform.	ⲙⲟⲗ mol	ⲙⲉⲣ mer
	form.	ⲙⲁⲥ mas	ⲍⲓⲗⲩ zilu
3.	rodz. m.	ϧⲓⲣ hir	ⲛⲩⲙ num
	rodz. ż.	ⲡⲓ pi	ⲡⲩⲣ pur
	rodz. n.	ϩⲩ hu	ϩⲩⲙ hum
	brak rodzaju	ⲥⲩⲙ sum	ⲥⲩⲗ sul
	podmiot celownikowy	ⲱⲣ ûr

Wszystkie formy kopulatywne niosą ze sobą zarówno znaczenie zaimka osobowego podmiotu, jak i czasownika „być” w znaczeniu „istnieć, egzystować”. W zależności od kontekstu, moze więc wyraz ⲡⲓ pi oznaczać: „ona” (jeśli po nim następuje kolejny czasownik), „jest” (jeśli podmiot wyrażony jest rzeczownikiem) lub „ona jest” (jeśli w zdaniu nie występuje inny podmiot ani orzeczenie). W praktyce dwa pierwsze użycia stają się stopniowo coraz rzadsze – pierwsze w wyniku inkorporacji zaimka osobowego jako prefiksu koniugacyjnego (co powoduje nieprawidłową z punktu widzenia np. gramatyki polskiej redundancję typu *ona ona śpi), a drugie przez wzgląd na to, że „być” jest w tarejskim domyślnym orzeczeniem, więc nie ma potrzeby jego wyrażania w mowie ani na piśmie (podobnie jak np. w języku rosyjskim).

Specyfiką tarejskiej gramatyki jest forma „bezrodzajowa” kopuli. Gramatyki tarejskie nazywają tę formę „wszystkorodzajową”, ponieważ używa się jej kiedy nie jesteśmy w stanie określić rodzaju gramatycznego rzeczy czy osoby, o której jest mowa, kiedy ten rodzaj jest nieistotny, albo – w przypadku grupy ludzi lub rzeczy – kiedy należą one do więcej niż jednego rodzaju.

Forma ⲱⲣ ûr, niejako w kontraście do pozostałych, jest niepomijalna, kiedy podmiot wyrażony jest celownikiem.

Zaimki osobowe

Chociaż zaimki osobowe w formie mianownikowej nie istnieją, tarejski posiada szereg form zależnych, w tym część reliktowych form sprzężonych, używanych wyłącznie w złożeniach z przyimkami. Zzaimki w dopełniaczu, celowniku i bierniku mają także formy akcentowane i nieakcentowane o różnych funkcjach.

Tabela odmian

Przypadek →			Dopełniacz			Celownik			Biernik			Ablatyw	Allatyw	Komitatyw
Forma →			akc.	nieakc.	sprzęż.	akc.	nieakc.	sprzęż.	akc.	nieakc.	sprzęż.	sprzęż.	sprzęż.	sprzęż.
Osoba ↓	Liczba ↓	Właściwość ↓
1.	poj.		ⲩⲙⲩ umu	ⲱⲙ ûm	(ⲁ)ⲙ (a)m	ⲩϣⲓ ushi	ⲱϣ ûsh	(ⲁ)ϣ (a)sh	ⲙⲁⲇⲁ mada	ⲙⲁ ma		ⲙⲓϧⲁ miha	ⲙⲓⲙⲁ mima	ⲙⲉ me
	mn.		ⲩⲣⲁⲗ ural	ⲩⲣⲓ uri	ⲣⲁⲗ ral	ⲩⲣϣⲓ urshi		ϣⲱⲣ shûr	ⲣⲁⲇⲁ rada	ⲣⲁ ra		—		ⲣⲟ(ⲛ) ro(n)
2.	poj.	nieform.	ⲩⲥⲩ usu	ⲱⲥ ûs	(ⲁ)ⲥ (a)s	ⲥⲓ si		(ⲓ)ⲥ (i)s	ⲥⲁⲇⲁ sada	ⲥⲁ sa		ⲥⲩⲁ sua	ⲥⲩⲙⲁ suma	ⲥⲉ se
		form.	ⲙⲁⲥⲩ masu	ⲙⲁⲥ mas	—	ⲙⲁϣⲓ mashi		—	ⲙⲁⲥ mas		—
	mn.	nieform.	ⲩⲛⲁⲗ unal	ⲩⲛⲓ uni	ⲛⲁⲗ nal	ⲛⲱϣⲓ nûshi		ϣⲱⲛ shûn	ⲛⲁⲇⲁ nada	ⲛⲁ na		—		ⲛⲟ(ⲛ) no(n)
		form.	ⲍⲟⲛ zon		—	ⲍⲱⲛ zûn		—	ⲍⲟⲛ zon		—
3.	poj.	r.m.	ϩⲟⲥ hos	ϩⲱ hû	(ⲁ)ϩ (a)h	ϩⲏⲛ hîn	ϩⲏ hî		ϩⲁⲇⲁ hada	ϩⲁ ha		(ⲱ)ϩ (û)h	(ⲏ)ϩ (î)h	(ⲱ)ϩ (û)h
		r.ż.	ⲛⲉⲡ nep	ⲛⲏ nî	(ⲁ)ⲛ (a)n	ⲛⲩⲥ nus			ⲛⲉⲡ nep	ⲛⲏ nî	(ⲁ)ⲛ (a)n	(ⲱ)ⲛ (û)n	(ⲏ)ⲛ (î)n	(ⲱ)ⲛ (û)n
		r.n.	ϩⲁⲗ hal			ϩⲩϣ hush			ϩⲁⲗ hal			—
		bez rodzaju	ⲥⲱⲗ sûl			ⲥⲁϣⲓ sashi			ⲥⲩⲇⲁ suda	ⲥⲩ su		—
	mn.	r.m.	ⲛⲱⲙⲁⲗ nûmal	ⲛⲱⲙⲓ nûmi	ⲛⲱⲙ nûm	ⲁⲛⲥⲓ ansi		(ⲁ)ⲛⲥ (a)ns	ⲁⲛⲩⲙⲇⲁ anumda	ⲛⲩⲙ num		—
		r.ż.	ⲛⲁⲡⲩⲗ napul	ⲛⲁⲡⲓ napi	ⲛⲁⲡ nap	ⲁⲛⲡⲓ anpi		ⲛⲁⲡ nap	ⲁⲛⲓⲥⲁ anisa	ⲛⲓⲥ nis		—
		r.n.	ⲅⲉⲗⲁ gela			ⲅⲓϣⲓ gishi			ⲅⲉⲇⲁ geda	ⲅⲁ ga		—
		bez rodzaju	ⲛⲁⲥⲁ nasa			ϣⲁϣⲓ shashi			ⲥⲉⲇⲁ seda			—

Brak danej formy, oznaczony w tabeli pauzą (—), wskazuje na użycie pełnej formy (jeśli dostępna), lub formy sprzężonej przypadka wymaganego przez rekcję standardową – np. dla komitatywu będzie to dopełniacz.

Tarejski nie posiada zaimków czy przymiotników dzierżawczych. W ich miejsce korzysta się z postponowanej konstrukcji komitatywnej z przyimkiem ⲓⲛⲥⲩ insu „do” i odpowiednią formą sprzężoną: dopełniaczową lub komitatywną, jeśli istnieje:

• ⲓⲛⲥⲩⲙⲉ insume „mój”
• ⲓⲛⲥⲩⲣⲟ insuro „nasz”
• ⲓⲛⲥⲩⲥⲉ insuse „twój”
• ⲓⲛⲥⲩ ⲙⲁⲥ insu mas „Pana, Pani”
• ⲓⲛⲥⲩⲛⲟ insuno „wasz”
• ⲓⲛⲥⲩ ⲍⲟⲛ insu zon „Państwa”
• ⲓⲛⲥⲱϩ insûh „jego”
• ⲓⲛⲥⲱⲛ insûn „jej”
• ⲓⲛⲥⲩϩⲁⲗ insuhal „tego”
• ⲓⲛⲋⲥⲩⲗ inssul „jego, jej, tego” (w praktyce często używany w znaczeniu „czyjś, kogoś, obojętnie kogo”)
• ⲓⲛⲥⲩⲛⲱⲙ insunûm „ich, mężczyzn”
• ⲓⲛⲥⲩⲛⲁⲡ insunap „ich, kobiet”
• ⲓⲛⲥⲩⲅⲉⲗⲁ insugela „ich, rzeczy, zwierząt, itp.”
• ⲓⲛⲥⲩⲛⲁⲥⲁ insunasa „ich, obojętnie kogo” (rzadko używany)

Partykuły deiktyczne

Zaimki wskazujące w tarejskim wyewoluowały w nieodmienne partykuły deiktyczne. Pozwalają one na czterostopniową identyfikację położenia obiektu, o którym mowa: „ten” – „ten (trochę dalej)” – „tamten (trochę bliżej)” – „tamten”. Znaczenie każdej partykuły uzależnione jest od tego, czy stojąca za nią grupa nominalna jest w formie określonej czy w nieokreślonej. Dodatkowo, użycie formy pustej pozwala na oddanie znaczeń „ten” i „tamten” bez kontrastowania obiektów względem siebie.

Liczba	Rodzaj	Stopień (I) „ten”	Stopień II	Stopień III	Stopień IV	Stopień V	Stopień (VI) „tamten”
Poj.	Męski	ⲡⲁⲛ pan + forma pusta	ⲡⲁⲛ pan + forma określona	ⲡⲁⲛ pan + forma nieokreślona	ⲡⲉ pe + forma nieokreślona	ⲡⲉ pe + forma określona	ⲡⲉ pe + forma pusta
	Żeński	ⲧⲁⲛ tan + forma pusta	ⲧⲁⲛ tan + forma określona	ⲧⲁⲛ tan + forma nieokreślona	ⲧⲉ te + forma nieokreślona	ⲧⲉ te + forma określona	ⲧⲉ te + forma pusta
	Nijaki	ⲕⲁⲛ kan + forma pusta	ⲕⲁⲛ kan + forma określona	ⲕⲁⲛ kan + forma nieokreślona	ⲕⲉ ke + forma nieokreślona	ⲕⲉ ke + forma określona	ⲕⲉ ke + forma pusta
	Brak	ⲁⲛ an + forma pusta	ⲁⲛ an + forma określona	ⲁⲛ an + forma nieokreślona	ⲉ e + forma nieokreślona	ⲉ e + forma określona	ⲉ e + forma pusta
Mn.	Męski	ⲡⲓⲛⲩ pinu + forma pusta	ⲡⲓⲛⲩ pinu + forma określona	ⲡⲓⲛⲩ pinu + forma nieokreślona	ⲡⲩⲇⲩ pudu + forma nieokreślona	ⲡⲩⲇⲩ pudu + forma określona	ⲡⲩⲇⲩ pudu + forma pusta
	Żeński	ⲧⲉⲛⲩ tenu + forma pusta	ⲧⲉⲛⲩ tenu + forma określona	ⲧⲉⲛⲩ tenu + forma nieokreślona	ⲧⲓⲇⲩ tidu + forma nieokreślona	ⲧⲓⲇⲩ tidu + forma określona	ⲧⲓⲇⲩ tidu + forma pusta
	Nijaki	ⲭⲩⲙⲩ khumu + forma pusta	ⲭⲩⲙⲩ khumu + forma określona	ⲭⲩⲙⲩ khumu + forma nieokreślona	ⲭⲓⲇⲩ khidu + forma nieokreślona	ⲭⲓⲇⲩ khidu + forma określona	ⲭⲓⲇⲩ khidu + forma pusta
	Brak	ⲩⲙⲩ umu + forma pusta	ⲩⲙⲩ umu + forma określona	ⲩⲙⲩ umu + forma nieokreślona	ⲓⲇⲩ idu + forma nieokreślona	ⲓⲇⲩ idu + forma określona	ⲓⲇⲩ idu + forma pusta

Liczebnik

Tarejski posiada dziesiętny system liczebnikowy. Liczebniki główne nie odmieniają się przez rodzaj, liczebniki porządkowe natomiast posiadają formy męskie, żeńskie i nijakie. Jako że derywacja form dla rodzaju żeńskiego i nijakiego jest przewidywalna, w tabeli poniżej przedstawione zostaną tylko liczebniki porządkowe w rodzaju męskim.

Numer		Liczebnik główny	Liczebnik porządkowy	Numer		Liczebnik główny	Liczebnik porządkowy	Numer		Liczebnik główny	Liczebnik porządkowy
1	Ⲁ	ⲩⲉ we	ⲧⲁⲃⲩ tabu	11	ⲒⲀ	ⲙⲱⲧⲩⲉ mûtwe	ⲡⲁⲙⲙⲱⲧⲧⲁⲃⲩ pammûttabu	30	ⲒⲒⲒ	ⲙⲁⲃⲁ maba	ⲡⲁⲙⲙⲁⲃⲩ pammabu
2	Ⲃ	ⲥⲓⲛⲁ sina	ⲡⲁⲙⲥⲓⲛⲩ pamsinu	12	ⲒⲂ	ⲙⲱⲋⲥⲓⲛⲁ mûssina	ⲡⲁⲙⲙⲱⲋⲥⲓⲛⲩ pammûssinu	40	ⲒⲒⲒⲒ	ⲭⲓⲙⲓ khimi	ⲡⲁⲙⲭⲓⲙⲩ pamkhimu
3	Ⲅ	ϣⲩⲛⲇ shund	ⲡⲁⲙϣⲩⲛⲇⲩ pamshundu	13	ⲒⲄ	ⲙⲱⲧϣⲩⲛⲇ mûtshund	ⲡⲁⲙⲙⲱⲧϣⲩⲛⲇⲩ pammûtshundu	50	Ⲕ	ⲧⲟ to	ⲡⲁⲙⲧⲟⲧⲩ pamtotu
4	Ⲇ	ϥⲁⲛⲧ fant	ⲡⲁⲙϥⲁⲛⲧⲩ pamfantu	14	ⲒⲆ	ⲙⲱⲧϥⲁⲛⲧ mûtfant	ⲡⲁⲙⲙⲱⲧϥⲁⲛⲧⲩ pammûtfantu	60	ⲔⲒ	ⲥⲁⲥⲓ sasi	ⲡⲁⲙⲥⲁⲥⲩ pamsasu
5	Ⲉ	ⲇⲓⲓⲁ diya	ⲡⲁⲙⲇⲓⲓⲩ pamdiyu	15	ⲒⲈ	ⲙⲱⲇⲓⲓⲁ mûdiya	ⲡⲁⲙⲙⲱⲇⲓⲓⲩ pammûdiyu	70	ⲔⲒⲒ	ϣⲩϥⲩ shufu	ⲡⲁⲙϣⲩϥⲩ pamshufu
6	Ⲋ	ⲥⲟⲓⲁ soya	ⲡⲁⲙⲥⲟⲓⲩ pamsoyu	16	ⲒⲊ	ⲙⲱⲋⲥⲟⲓⲁ mûssoya	ⲡⲁⲙⲙⲱⲋⲥⲟⲓⲩ pammûssoyu	80	ⲔⲒⲒⲒ	ⲭⲉⲙⲩ khemu	ⲡⲁⲙⲭⲉⲙⲩ pamkhemu
7	Ⲍ	ϣⲁⲛ shan	ⲡⲁⲙmϣⲁⲛⲩ pamshanu	17	ⲒⲌ	ⲙⲱⲧϣⲁⲛ mûtshan	ⲡⲁⲙⲙⲱⲧϣⲁⲛⲩ pammûtshanu	90	ⲔⲒⲒⲒⲒ	ⲡⲁⲥⲩ pasu	ⲡⲁⲙⲡⲁⲥⲩ pampasu
8	Ⲏ	ⲭⲁⲙ kham	ⲡⲁⲙⲭⲁⲙⲩ pamkhamu	18	ⲒⲎ	ⲙⲱⲕⲭⲁⲙ mûkkham	ⲡⲁⲙⲙⲱⲕⲭⲁⲙⲩ pammûkkhamu	100	Ⲗ	ϣⲁⲇⲁ shada	ⲡⲁⲙϣⲁⲇⲩ pamshadu
9	Ⲑ	ⲁⲥⲓⲧ asit	ⲡⲁⲙⲁⲥⲓⲧⲩ pamasitu	19	ⲒⲐ	ⲙⲱⲧⲁⲥⲓⲧ mûtasit	ⲡⲁⲙⲙⲱⲧⲁⲥⲓⲧⲩ pammûtasitu	500	Ⲙ	ⲇⲓⲋⲥⲁ dissa	ⲡⲁⲙⲇⲓⲋⲥⲩ pamdissu
10	Ⲓ	ⲙⲱⲧ mût	ⲡⲁⲙⲙⲱⲧⲩ pammûtu	20	ⲒⲒ	ⲓⲁⲧ yat	ⲡⲁⲙⲓⲁⲧⲩ pamyatu	1000	Ⲛ	ϩⲁⲗ hal	ⲡⲁⲙϩⲁⲗⲩ pamhalu

Czasownik

Tarejski czasownik posiada dość skomplikowaną odmianę. Czasowniki pogrupowane są w dwanaście klas odmiany, definiowanych według długości rdzenia oraz wygłosu bezokolicznika „nieograniczonego” i odmieniają się przez:

• duratywność (tzw. czasy „ograniczone” i „nieograniczone”),
• czas (teraźniejszy I, teraźniejszy II, przyszły I, przyszły II, przeszły I, przeszły II),
• tryb (oznajmujący, łączący, rozkazujący),
• stronę (czynna, bierna, zwrotna),
• liczbę (pojedyncza, mnoga),
• osobę (1., 2., 3.),
  • w drugiej osobie posiada formę formalną i nieformalną,
  • w trzeciej osobie posiada formy dla wszystkich rodzajów i bezrodzajową.

Dodatkowo, istnieją formy bezosobowe:

• imiesłowy (czynny i bierny, odmieniają się jak przymiotniki),
• bezokoliczniki („nieograniczony” i „ograniczony”),
• supinum.

Oprócz odmian regularnych, istnieje szereg czasowników nieregularnych, które mają odmianę supletywną lub defektywną, a także takich, które w strukturze głębokiej można uznać za regularne, ale w strukturze powierzchniowej uchodzą za nieregularne z powodu zmian fonetycznych.

Klasy odmiany

Klasy odmiany czasownika tarejskiego uzależnione są od budowy bezokolicznika nieograniczonego. Bezokolicznik ten może przybrać jeden z siedmiu szablonów budowy rdzenia, oraz jedną z czterech końcówek determinujących odmianę. Przedstawia to tabela poniżej.

Grupa	Klasa	Szablon	Końcówka	Przykładowe czasowniki
Mocna	1	C-J CC-J	–ⲩ –u	ⲙⲉⲓⲩ meyu „pływać”, ⲣⲁⲩⲩ rawu „gonić”
	2		–ⲓ –i	ⲃⲁⲓⲓ bayi „układać”, ⲗⲉⲩⲓ lewi „kupować”
	3	C-C-J	–ⲩ –u	ϥⲁⲙⲁⲓⲩ famayu „pielgrzymować”, ⲍⲉⲛⲇⲁⲓⲩ zendayu „kraść”
	4		–ⲓ –i	ⲭⲁⲣⲧⲁⲩⲓ khartawi „zaczynać”
Słaba	5	C-C CC-C C-CC	–ⲁ –a	ⲅⲓϥⲁ gifa „sądzić”, ⲁⲋⲥⲉⲙⲁ assema „poprawiać”
	6		–ⲉ –e	ⲣⲉⲧⲉ rete „chwalić”, ⲕⲁⲋⲥⲉ kasse „siadać”
	7		–ⲩ –u	ⲧⲁϯⲗⲩ tallu „mierzyć”, ⲑⲉⲙⲩ themu „dzielić”
	8		–ⲓ –i	ⲣⲏⲛⲓ rîni „zgniatać”, ⲡⲓⲗⲓ pili „mówić”
	9	C-C-C	–ⲁ –a	ⲇⲁⲇⲉⲛⲁ dadena „sciemniać się”, ⲉⲭⲁⲣⲉⲙⲁ ekharema „handlować”
	10		–ⲉ –e	ϥⲟⲃⲁⲙⲉ fobame „stawić czoła”, ⲥⲁⲣⲁⲛⲉ sarane „oddzielać”
	11		–ⲩ –u	ⲉⲭⲛⲁⲧⲩ ekhnatu „przysięgać”, ⲡⲉⲣⲓⲛⲩ perinu „uciekać”
	12		–ⲓ –i	ⲥⲩⲗⲉⲇⲓ suledi „trwać”, ⲣⲉⲇⲁⲥⲓ redasi „uciszać”

Podział na grupę słabą i mocną dotyczy dalszej filozofii odmiany: podczas gdy czasowniki krótkordzeniowe, „mocne”, charakteryzują się wymianą samogłoski rdzennej w poszczególnych formach, a końcówki gramatyczne są w nich mocno zredukowane, czasowniki „słabe” opierają się wyłącznie na prefiksach osobowych, augmentacji i końcówkach. Czasem mówi się, że czasowniki nieregularne tworzą dodatkową, 13. klasę odmiany. Nieregularności w odmianie mają różną naturę – powszechne jest występowanie zarówno cech odmiany słabej, jak i mocnej (w różnych kombinacjach), jak również wynikający z fonetycznej erozji supletywizm.

Odmiany

Formy bezosobowe

Za podstawowe, słownikowe formy czasownika tarejskiego uważa się: bezokolicznik ograniczony, bezokolicznik nieograniczony oraz supinum. Ponadto, istnieją inne formy bezosobowe, które derywuje się od tych trzech form:

• od bezokolicznika nieograniczonego – bezokolicznik strony biernej procesu,
• od bezokolicznika ograniczonego – bezokolicznik strony biernej stanu, bezokolicznik strony zwrotnej,
• od supinum – imiesłów współczesny czynny, imiesłów uprzedni czynny, imiesłów uprzedni czynny, imiesłów uprzedni bierny.

Bezokoliczniki: ograniczony oraz nieograniczony są także podstawami do tworzenia osobowych form czasownika. Tabela poniżej przedstawia przegląd form bezosobowych.

Klasa →	1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.	8.	9.	10.	11.	12.
Forma ↓
Bezokolicznik nieograniczony	–ⲩ –u ⲙⲉⲓⲩ meyu	–ⲓ –i ⲗⲉⲩⲓ lewi	–ⲩ –u ϥⲁⲙⲁⲓⲩ famayu	–ⲓ –i ⲭⲁⲣⲧⲁⲩⲓ khartawi	–ⲁ –a ⲅⲓϥⲁ gifa	–ⲉ –e ⲕⲁⲋⲥⲉ kasse	–ⲩ –u ⲑⲉⲙⲩ themu	–ⲓ –i ⲡⲓⲗⲓ pili	–ⲁ –a ⲉⲭⲁⲣⲉⲙⲁ ekharema	–ⲉ –e ⲥⲁⲣⲁⲛⲉ sarane	–ⲩ –u ⲡⲉⲣⲓⲛⲩ perinu	–ⲓ –i ⲥⲩⲗⲉⲇⲓ suledi
Bezokolicznik strony biernej procesu	–ⲩⲧⲱⲣ –utûr ⲙⲉⲓⲩⲧⲱⲣ meyutûr	–ⲓⲧⲱⲣ –itûr ⲗⲉⲩⲓⲧⲱⲣ lewitûr	–ⲩⲧⲱⲣ –utûr ϥⲁⲙⲁⲓⲩⲧⲱⲣ famayutûr	–ⲓⲧⲱⲣ –itûr ⲭⲁⲣⲧⲁⲩⲓⲧⲱⲣ khartawitûr	–ⲁⲧⲉⲣ –ater ⲅⲓϥⲁⲧⲉⲣ gifater	–ⲉⲧⲉⲣ –eter ⲕⲁⲋⲥⲉⲧⲉⲣ kasseter	–ⲩⲧⲉⲣ –uter ⲑⲉⲙⲩⲧⲉⲣ themuter	–ⲓⲧⲉⲣ –iter ⲡⲓⲗⲓⲧⲉⲣ piliter	–ⲁⲧⲉⲣ –ater ⲉⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲉⲣ ekharemater	–ⲉⲧⲉⲣ –eter ⲥⲁⲣⲁⲛⲉⲧⲉⲣ saraneter	–ⲩⲧⲉⲣ –uter ⲡⲉⲣⲓⲛⲩⲧⲉⲣ perinuter	–ⲓⲧⲉⲣ –iter ⲥⲩⲗⲉⲇⲓⲧⲉⲣ sulediter
Bezokolicznik ograniczony	¨–ⲱⲛ ¨–ûn ⲙⲟⲓⲱⲛ moyûn	¨–ⲁⲓⲛ ¨–ain ⲗⲟⲩⲁⲓⲛ lowain	¨–ⲱⲛ ¨–ûn ϥⲁⲙⲁⲓⲓⲱⲛ famaiyûn	¨–ⲁⲓⲛ ¨–ain ⲭⲁⲣⲧⲁⲓⲩⲁⲓⲛ khartaiwain	–ⲟⲛ –on ⲅⲓϥⲟⲛ gifon	–ⲁⲓⲛ –ain ⲕⲁⲋⲥⲁⲓⲛ kassain	–ⲟⲛ –on ⲑⲉⲙⲟⲛ themon	–ⲁⲓⲛ –ain ⲡⲓⲗⲁⲓⲛ pilain	–ⲟⲛ –on ⲉⲭⲁⲣⲉⲙⲟⲛ ekharemon	–ⲓⲛ –in ⲥⲁⲣⲁⲛⲓⲛ saranin	–ⲟⲛ –on ⲡⲉⲣⲓⲛⲟⲛ perinon	–ⲓⲛ –in ⲥⲩⲗⲉⲇⲓⲛ suledin
Bezokolicznik strony biernej stanu	¨–ⲱⲛⲧⲩ ¨–ûntu ⲙⲟⲓⲱⲛⲧⲩ moyûntu	¨–ⲁⲓⲛⲧⲉ ¨–ainte ⲗⲟⲩⲁⲓⲛⲧⲉ lowainte	¨–ⲱⲛⲧⲩ ¨–ûntu ϥⲁⲙⲁⲓⲓⲱⲛⲧⲩ famaiyûntu	¨–ⲁⲓⲛⲧⲉ ¨–ainte ⲭⲁⲣⲧⲁⲓⲩⲁⲓⲛⲧⲉ khartaiwainte	–ⲟⲛⲧⲁ –onta ⲅⲓϥⲟⲛⲧⲁ gifonta	–ⲁⲓⲛⲧⲉ –ainte ⲕⲁⲋⲥⲁⲓⲛⲧⲉ kassainte	–ⲟⲛⲧⲁ –onta ⲑⲉⲙⲟⲛⲧⲁ themonta	–ⲁⲓⲛⲧⲉ –ainte ⲡⲓⲗⲁⲓⲛⲧⲉ pilainte	–ⲟⲛⲧⲁ –onta ⲉⲭⲁⲣⲉⲙⲟⲛⲧⲁ ekharemonta	–ⲓⲛⲧⲁ –inta ⲥⲁⲣⲁⲛⲓⲛⲧⲁ saraninta	–ⲟⲛⲧⲁ –onta ⲡⲉⲣⲓⲛⲟⲛⲧⲁ perinonta	–ⲓⲛⲧⲁ –inta ⲥⲩⲗⲉⲇⲓⲛⲧⲁ suledinta
Bezokolicznik strony zwrotnej	¨–ⲱⲥ ¨–ûs ⲙⲟⲓⲱⲥ moyûs	¨–ⲁⲓⲥ ¨–ais ⲗⲟⲩⲁⲓⲥ lowais	¨–ⲱⲥ ¨–ûs ϥⲁⲙⲁⲓⲓⲱⲥ famaiyûs	¨–ⲁⲓⲥ v–ais ⲭⲁⲣⲧⲁⲓⲩⲁⲓⲥ khartaiwais	–ⲟⲥ –os ⲅⲓϥⲟⲥ gifos	–ⲁⲓⲥ –ais ⲕⲁⲋⲥⲁⲓⲥ kassais	–ⲟⲥ –os ⲑⲉⲙⲟⲥ themos	–ⲁⲓⲥ –ais ⲡⲓⲗⲁⲓⲥ pilais	–ⲟⲥ –os ⲉⲭⲁⲣⲉⲙⲟⲥ ekharemos	–ⲓⲥ –is ⲥⲁⲣⲁⲛⲓⲥ saranis	–ⲟⲥ –os ⲡⲉⲣⲓⲛⲟⲥ perinos	–ⲓⲥ –is ⲥⲩⲗⲉⲇⲓⲥ suledis
Supinum	^–ⲧⲩ ^–tu ⲙⲓⲓⲧⲩ miytu	^–ⲧⲓ ^–ti ⲗⲓⲩⲧⲓ liwti	^–ⲥⲩ ^–su ϥⲟⲙⲟⲓⲥⲩ fomoysu	^–ⲥⲓ ^–si ⲭⲟⲣⲧⲟⲩⲥⲓ khortowsi	–ⲛⲁ –na ⲅⲓϥⲛⲁ gifna	–ⲛⲉ –ne ⲕⲁⲥⲛⲉ kasne	–ⲛⲩ –nu ⲑⲉⲙⲛⲩ themnu	–ⲛⲓ –ni ⲡⲓⲗⲛⲓ pilni	–ⲛⲁ –na ⲉⲭⲁⲣⲉⲙⲛⲁ ekharemna	–ⲛⲉ –ne ⲥⲁⲣⲁⲛⲛⲉ saranne	–ⲛⲩ –nu ⲡⲉⲣⲓⲛⲛⲩ perinnu	–ⲛⲓ –ni ⲥⲩⲗⲉⲇⲛⲓ suledni

Czasy ograniczone

Formy ograniczone występują w czasach: teraźniejszym I (praesens prompta), przeszłym I (praeteritum perfectum) i przyszłym I (futurum perfectum). Oznaczają one działania rozgrywające się w danym punkcie czasowym i albo poza niego nie wykraczające (przeszły I i przyszły I), albo gdy ich aspekt habitualny czy duratywny nie ma znaczenia, a opisywany jest aktualny stan rzeczy (teraźniejszy). Formy odmiany czasów ograniczonych derywowane są z bezokolicznika ograniczonego, który stanowi także podstawę do przypisania czasownika do klasy odmiany.

Czasy nieograniczone

Formy nieograniczone występują w czasach: teraźniejszym II (praesens indefinita), przeszłym II (praeteritum imperfectum) i przyszłym II (futurum imperfectum). Oznaczają one wydarzenia pozbawione ram czasowych, dziejące się w przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości. Płynność tych form czasowych sprawia, że niejednokrotnie możliwe jest ich użycie zamienne celem podkreślenia innego elementu wypowiedzi, pod warunkiem, że kontekst jest jasny lub dookreślony odpowiednimi zaimkami. Formy czasów nieograniczonych derywowane są z bezokolicznika nieograniczonego.