Język klachubski

Język klachubski, język klachuba (kl. клахӏубалoхү эназ [ˈkɫaxːɘwbaɫoxʷ ˈɛnaz]) - język używany w świecie Nuqs funst przez lud Klachubrów. Jest to język ergatywny, aglutynacyjny, z elementami polisyntetyczności.

Fonologia

Spółgłoski

• m n ŋ
• p pʰ pʼ b t tʰ tʼ d k kʷ ʔ ʔʷ
• β s z sʷ zʷ ʃ ʒ x ɣ xʷ ɣʷ ɦ
• ts tsʼ dz tsʷ tsʷʼ dzʷ tʃ dʒ
• r ɫ
• w j

Samogłoski

• ɘ, o
• ɛ, ʌ
• a

Dyftongi

• jɘ, jo
• jɛ, jʌ
• ja

• ɘj, oj
• ɛj, ʌj
• aj

• ɘw, ow
• ɛw, ʌw
• aw

Alfabet

Alfabet
А а /a/	Ӓ ӓ /aj/	Аү аү /aw/	Б б /b/	В в /β/
Г г /ɣ/	Гү гү /ɣʷ/	Гӏ гӏ /ɣː/	Гӏү гӏү /ɣʷː/	Д д /d/
Дж дж /dʒ/	Дз дз /dz/	Дзү дзү /dzʷ/	Е е /jɛ/	Е ей /jɛj/
Еү еү /jɛw/	е /ɛ/	ей /ɛj/	еү /ɛw/	Ё ё /jo/
Ж ж /ʒ/	Җ җ /ʒː/	З з /z/	Зү зү /zʷ/	И и /ɘj/
Й й /j/	Йө йө /jʌ/	К к /k/	Кү кү /kʷ/	Л л /ɫ/
М м /m/	Н н /n/	Ң ң /ŋ/	О о /o/	Ӧ ӧ /oj/
Ө ө /ʌ/	Өү өү /ʌw/	Ӫ ӫ /ʌj/	Ә ә /ɘ/	Ӛ ӛ /jɘ/
П п /p/	Пӏ пӏ /pʼ/	Ԥ ԥ /pʰ/	Р р /r/	С с /s/
Сү сү /sʷ/	Т т /t/	Тӏ тӏ /tʼ/	Ҭ ҭ /tʰ/	У у /ɘw/
Ү ү /w/	Ұ ұ /ow/	х /x/	хү /xʷ/	хӏ /xː/
хӏү /xʷː/	Һ һ /ɦ/	Ц ц /ts/	Цү цү /tsʷ/	Цӏ цӏ /tsʼ/
Цӏү цӏү /tsʷʼ/	Ч ч /tʃ/	Ш ш /ʃ/	Щ щ /ʃː/	ъ -
Э э /ɛ/	Эй эй /ɛj/ / /	Эү эү /ɛw/	Ӭ ӭ /ɛj/	Я я /ja/
ӏ /ʔ/	ӏү /ʔʷ/

Ortografia

• Е, е [jɛ-] oraz pochodne używa się w nagłosie słowa, po rozdzielającym ъ i po samogłoskach, podczas gdy е[ɛ] tylko po spółgłoskach. Znaku Э, э używa się tylko w nagłosie i po samogłoskach;
• х i pochodne nie może zostać użyte w nagłosie, gdyż dźwięk [x-] nie występuje w tej pozycji.

Morfologia

Czasownik

Czasownik wyraża czynności i stany. Częstym zjawiskiem jest inkorporacja okoliczników. Występują następne kategorie:

• osoba (pierwsza : druga : trzecia)
• podmiotowość (podmiotowość : przedmiotowość)
• aktywność (stan : aktywność)
• liczba (pojedyncza : mnoga)
• czas (teraźniejszy : przeszły)
• tryb (oznajmujący : rozkazujący)

Kategorie

Osoby

Występują trzy osoby:

• pierwsza: wyrażająca mówiącego;dodatkowo w liczbie mnogiej wyróżnia się inkluzywność i ekskluzywność;
• druga: wyrażająca osobę, do której się zwracamy;
• trzecia: wyraża osobę, przedmiot, rzecz, zwierzę, pojęcie, nie będące ani autorem, ani adresatem wypowiedzi.

Osoby występują zawsze wraz z kategorią podmiotowości i liczby.

Podmiotowość

Występuje:

• podmiotowość - wyraża ona podmiot czasownika przechodniego;
• przedmiotowość - wyraża ona podmiot czasownika nieprzechodniego, dopełnienie czasownika przechodniego, lub coś będące w określonym stanie,, posiadające odpowiednią cechę.

Aktywność

Czasowniki stanu wyrażają stan, lub posiadanie cechy (zachowują się podobnie do przymiotników) i są zawsze nieprzechodnie, a czasowniki aktywne wyrażają jakieś działanie, czynność; w przypadku utworzenia czasownika aktywnego od czasownika stanu, czasownik zyskuje znaczenie nadawania danej cechy oraz jest zawsze przechodni.

Liczba

Występują dwie liczby:

• pojedyncza (określa pojedyncze sztuki, egzemplarze, a także określone zbiory, grupy przedmiotów)
• mnoga (podkreśla mnogość występowania czegoś).

Czas

Występuje tylko opozycja przeszłość - teraźniejszość (a także przyszłość).

Tryb

Występują tylko dwa rodzaje trybu:

• oznajmujący (czynność opisywana jako rzeczywista)
• rozkazujący (mówiący chce by dana czynność została dokonana; brak czasu przeszłego).

Koniugacja

Odmiana czasownika oparta jest o trzy klasy:

• samogłoskową (temat czasownika kończy się samogłoską);
• spółgłoskowa (temat czasownika kończy się spółgłoską);
• mieszana (temat czasownika w części form kończy się samogłoską, w części spółgłoską).

Typy Koniugacyjne
Forma	I	II	III
Temat	дзүебө-	еүщ-	чұж(и)-
Bezokolicznik	дзүебөң	еүщиң	чұжиң
Cz. ter. Ak. 3. os. sg. po.	дзүебө	еүщә	чұжә
Cz. prz. Ak. 3. os. sg. po.	дзүебөдә	еүщадә	чұжиддә
Tr. roz. akt.	дзүебӫ	еүщ	чұж
Znaczenie	trzymać	jeść	kroić, ciąć

Bezokolicznik

Pełni on funkcję rzeczownika odczasownikowego. Przyjmuje on końcówkę -иң, -ң.

Odmiana Osobowa

Odmiana osobowa przedmiotowa
Liczba	Sg	Pl
1.	-н, -а	-ц, -оц¹	-ш, -ош²
2.	-х, -ох	-з, -оз
3.	-∅, -о	-д, -од

Odmiana osobowa podmiotowa
Liczba	Sg	Pl
1.	-∅, -ә	-ст, -әст¹	-шт, -әшт²
2.	-к, -әк	-й³, -әй
3.	-∅, -ә	-зд, -әзд

• ¹my inkluzywne
• ²my ekskluzywne
• ³й jako piśmienniczy znak w tej formie nie jest używany, gdyż dochodzi tu do postjotyzacji samogłoski.

Koniugacja czasowników stanu

Czasowniki stanu i cech odmieniają się przez oba czasy i w obu trybach. Odmieniają się także przez liczby i osoby (tylko koniugacja osobowa przedmiotowa, nieobecna koniugacja osobowa podmiotowa).

Koniugacja czasowników stanu
Czas	Tr. oznajmujący	Tr. rozkazujący
Teraźniejszy	-∅, -а	-∅, -∅
Przeszły	-т ,-ӫт

Koniugacja czasowników aktywnych

Czasowniki aktywne odmieniają się przez oba czasy i w obu trybach. Odmieniają się także przez liczby i osoby (obydwa rodzaje koniugacji osobowej).

Koniugacja czasowników aktywnych
Czas	Tr. oznajmujący	Tr. rozkazujący
Teraźniejszy	-∅, -∅	-й¹, -∅
Przeszły	-д(д) ,-ад(д)²

• ¹й jako piśmienniczy znak w tej formie nie jest używany, gdyż dochodzi tu do postjotyzacji samogłoski;
• ²podwójne дд jest używane w trzeciej osobie trzeciej koniugacji.

Czasowniki aktywne tworzone od czasowników stanu tworzy się z pomocą infiksu nosowego, którego dodaje się po akcentowanej samogłosce tematycznej. Sufiks asymiluje się do następującej spółgłoski, w wyniku czego przyjmuje on formy:

• ң (forma podstawowa, także przed samogłoskami)
• н (przed т, д, ц, дз, р, л, н, с, з i pochodnymi)
• м (przed п, б, м)
• ү (przed ш, ж, ч, дж i pochodnymi)

Inkorporacja

Czasownik w języku klachubskim włącza do siebie okoliczniki. Okolicznik może zostać włączony przed czasownik (podkreślenie wielokrotnego wykonywania czynności lub stanu w danej okoliczności) bądź po czasowniku (podkreślenie jednokrotności wykonywania czynności bądź w danej okoliczności, bądź okoliczność działania nie ma dużego znaczenia).

Do czasownika może zostać włączony rzeczownik, przysłówek, inny czasownik (także odmieniony), czasownik z dopełnieniem, liczebnik, zaimek, czy partykuła.

Inkorporacja
Rodzaj	Pytanie	Sufiks łączący	Prefiks łączący	Przykład	Tłumaczenie
Miejsca lokatywny	Gdzie? W jakim miejscu? Na czym?	-им-	-йм-¹
Miejsca superessywny	Na czym?
Miejsca adessywny?	Przy czym? U kogo? W pobliżu czego?
Miejsca ablatywny	Skąd? Odkąd?
Miejsca delatywny	Skąd? Z powierzchni czego?
Miejsca elatywny	Skąd? Ze środka czego?
Miejsca latywny	Dokąd?
Miejsca sublatywny	Na co? Dokąd?
Miejsca prosekutywny	Wzdłuż czego?
Miejsca prolatywny	Przez co? Którędy?
Miejsca illatywny	Dokąd? Do wnętrza czego?
Miejsca allatywny	Dokąd? Ku czemu? W stronę czego?
Czasu temporalny	Kiedy?
Czasu ablatywno-temporalny	Odkąd?
Czasu terminatywny	Dokiedy?
Czasu dystrybutywno-temporalny	Co ile? Jak często?
Przysłówkowy instruktywny	Jak? W jaki sposób? Za pomocą czego?
Przysłówkowy komparatywny	Jak co? Jak kto? Jako kto?
Przysłówkowy dystrybutywny	Po ile? W jakiej ilości?
Celu	Po co? Aby co zrobić?
Przyczyny	Dlaczego? Z jakiego powodu? Od czego?
Skutku	Z jakim skutkiem? Z jakim wynikiem?
Sposobu	Jak? W jaki sposób?
Warunku	Pod jakim warunkiem?
Przyzwolenia	Mimo co? Wbrew czemu?
Towarzyszący szeregowy	Wraz z kim? Wraz z czym? Przy czym?
Towarzyszący abesywny	Bez kogo? Bez czego?

• ¹й jako piśmienniczy znak w tej formie nie jest używany, gdyż dochodzi tu do postjotyzacji samogłoski;

Rzeczownik

Rzeczowniki posiadają następujące kategorie:

• klasy (męska : żeńska : dziecięca : zwierzęta i części ciała : narzędzia i towary : miejsca i stany : cechy : pojęcia abstrakcyjne : grupy : zbiorowości : pary : rośliny i przedmioty nieożywione : duże przedmioty : małe przedmioty : duże obiekty, państwa, miasta)
• liczba (pojedyncza : mnoga)
• przypadek (ergatyw : absolutyw : dopełniacz : celownik : narzędnik : komparatyw : ablatyw : wołacz)

Klasy

W języku klachubskim występuje 15 różnych klas, które mogą być wyrażane formalnie lub też nie.

Klasy
Klasa		Sufiks	Podstawa derywacyjna	Przykład	Tłumaczenie
№	Rodzaj
I	Męska	-∅		лөщо	człowiek, mężczyzna
II	Żeńska	-ң, -ө	лөщо - człowiek	лөщө	kobieta, żona
III	Dziecięca	-ви, -и	лөщо - człowiek	лөщови	dziecko, chłopczyk
IV	Zwierzęta i części ciała	-л, -лө; -∅	һӧврсиң (һӧврсиддә) - warczeć, ryczeć	һӧврсил	lew
V	Narzędzia i towary	-т, -ту; -∅	чұжиң (чұжиддә) - kroić, ciąć	чұжит	nóż
Vi	Miejsca i stany	-й¹, -и; -∅	еүщиң - jeść	еүщи	jadalnia
VII	Cechy	-ш, -шӧ	ӛхүчиң - cichy, być cichym	ӛхүчшӧ	cisza
VIII	Pojęcia abstrakcyjne	-ң, -иң	зүө - ryba	зүөң	głupota
IX	Grupy	-хү, -хүӫ; -∅	эназ - język	эназхүӫ	naród
X	Zbiory	-въя, -ъя; -∅	күасума - liść	күасувъя	listowie
XI	Pary	-ӭ, -ей	чӓхү - oko	чӓхүей	oczy (para)
XII	Rośliny i przedmioty nieożywione	-ма, -а; -∅	ԥөүнсүаң - rodzić	ԥөүнсүама	kwiat
XIII	Małe przedmioty	-но, -о	дзрө - drzewo	дзрөно	drzazga
XIV	Duże obiekty, państwa, miasta	-чӓ, -ӓ	саһту - sznur	саһӓ	granica

Klasyfikatory nie posiadają swojego akcentu, są stałymi postfiksami, występującymi zawsze na końcu rzeczownika.

• ¹й jako piśmienniczy znak w tej formie nie jest używany, gdyż dochodzi tu do postjotyzacji samogłoski.

Liczba

Występują dwa rodzaje liczby:

• pojedyncza (określa pojedyncze sztuki, egzemplarze, a także określone zbiory, grupy przedmiotów);
• mnoga (podkreśla mnogość występowania czegoś); jej znacznikiem jest sufiks -о-.

Sufiks -о- występuje tylko w części form deklinacyjnych liczby mnogiej, gdyż w części form doszło do zlania się sufiksu -о- z końcówką przypadka, bądź użyto końcówki innego pochodzenia.

Przypadki

W języku klachubskim występuje osiem przypadków oraz forma inkorporacyjna. Deklinacja jest oparta o temat rzeczownika. Końcówka klasyfikatora (jeżeli jest obecna) występuje po końcówce fleksyjnej. ergatyw : absolutyw : dopełniacz : celownik : narzędnik : komporatyw : ablatyw : wołacz

Klasy
Przypadek	Deklinacja spółgłoskowa		Deklinacja samogłoskowa
	Sg	Pl	Sg	Pl
Ergatyw	лөщо	лөщовo	цӏүар	цӏүарo
Absolutyw	лөщом	лөщомo	цӏүарөм	цӏүармo
Dopełniacz	лөщол	лөщолo	цӏүарөл	цӏүарөү
Celownik	ӓм¹ лөщом	ӓмо лөщомo	ӓм цӏүарөм	ӓмо цӏүармo
Narzędnik	лөщӧ²	лөщӧво	цӏүари	цӏүарәё
Komparatyw	лөщош	лөщошo	цӏүареш	цӏүаршo
Ablatyw	лөщохү	лөщост	цӏүарахү	цӏүараст
Wołacz	лөщо	лөщов	цӏүара	цӏүарo
Znaczenie	człowiek		dom

• ¹celownik tworzy się z nieregularnym absolutywem zaimka wskazującego ӓн wraz z klasyfikatorem (możliwe wtedy jest pominięcie klasyfikatora przy rzeczowniku);
• ²narzędnik tworzy się poprzez dodanie -й, tutaj ortograficznie wyrażonego jako -ӧ [oj], od -о + -й.

Zaimek

Zaimek osobowy

Zaimki osobowe
Osoba	Sg	Pl
1.	мө	сүӧ¹
		сүуш²
2.	сӓ	вӓ
3.	ӭн³	но⁴

• ¹my inkluzywne
• ²my ekskluzywne
• ³używane zazwyczaj z klasyfikatorami (jeżeli zastąpiony rzeczownik był już omawiany)
• ⁴używane z klasyfikatorami i odmiana typowa dla liczby mnogiej.

Zaimek wskazujący

W języku klachubskim istnieją trzy rodzaje zaimków wskazujacych:

• сүам - ten (właśnie wskazywany)
• тъем - ten (w zasięgu mówiącego)
• ӓн - tamten (poza zasięgiem mówiącego)

Zaimki odmienia się jak rzeczowniki. Jeżeli opisują już wymieniony rzeczownik używa się je wraz z klasyfikatorem.

Słownik klachubsko-polski

• аүво - sól
• дзрө - drzewo
• дзрөно - drzazga
• дзүебөң - trzymać
• еүхриң - słodki, być słodkim
• еүхрту - cukier
• еүхршӧ - słodkość, słodycz
• еүщи - jadalnia
• еүщиң - jeść
• зүө - ryba
• зүөң - głupi, być głupim
• зүөң - głupota
• клахӏубахү - Klachuba
• күасувъя - listowie
• күасума - liść
• күеү - chleb
• күеүң - podarunek
• күеүң - dać, dawać
• лөщо - człowiek, mężczyzna
• лөщови - dziecko, chłopiec
• лөщө - kobieta, żona
• лөщөви - dziewczynka
• мӛҭшӧ - ciepło, lato
• мӛҭиң - ciepły, gorący, być ciepłym, być gorącym
• әрма - alkohol
• әрту - piwo
• ӛдзүал - koń
• ӛдзүаң - jechać konno
• ӛхүчиң - cichy, być cichym
• ӛхүчшӧ - cisza
• пӏөриш - chłód, zima
• пӏөриң - zimny, chłodny, być zimnym, być chłodnym
• ԥөүсүаң - żyć, być żywym
• ԥөүнсүаң - rodzić
• ԥөүнсүама - kwiat
• саһӓ - granica
• саһиң - wiązać
• саһту - sznur
• сегӏӫ - tłuszcz
• сегӏӫң - gruby, być grubym
• сегӏӫту - masło
• сегӏӫш - grubość
• тӏӛпӧң - lubić
• ұшесүо - koło
• һӧврсил - lew
• һӧврсиң (һӧврсиддә) - warczeć, ryczeć
• чӓхү - oko
• чӓхүей - oczy (para oczu)
• чұжиң (чұжиддә) - kroić, ciąć
• чұжит - nóż
• эназ - język
• эназхүӫ - naród
• яңа - mięso
• яңал - zwierzę