Język proto-waraski - przodek wszystkich języków waraskich. Wyłonił się z niego język starowaraski, przez wielu ajdyniriańskich i waraskich uczonych uznawany za dialekt języka proto-waraskiego, oraz język praszymaski.

Dźwięki

Samogłoski

i u (i u)
a (a)

Spółgłoski

m n (m n)
b̥ p d̥ t g̥ k (p pp t tt k kk)
v s h (v s h)
l ɾ r j (l r rr j)

Akcent

Akcent jest stały i pada na pierwszą sylabę.

Gramatyka

Zaimek

Zaimki osobowe

Osoba	Sg	Pl
1.	kka	tti
2.	ha	ramha

Funkcję trzeciej osoby pełnią zaimki wskazujące oraz końcówki klasy nominalnej.

Zaimki wskazujące

Występuje podział zaimków wskazujących ze względu na to, czy znajdują się w sferze mówiącego (bliskie), czy poza nią (dalsze). Dodatkowo wyróżnia się dwie klasy: ożywioną i nieożywioną.

Klasa	Bliskie		Dalsze
Klasa	Sg	Pl	Sg	Pl
Ożywiona	ta-r	ta-ta	ma-r	ma-ta
Nieożywiona	ta-su	ta-nu	ma-su	ma-nu

Zaimki dzierżawcze

Dla pierwszej i drugiej osoby istniał sufisk dzierżawczy.

Osoba	Sg	Pl
1.	-kku-	-tta-
2.	-hu-	-ma-

Rzeczownik

Rzeczowniki odmieniają się przez liczby. Istnieją dwie klasy rzeczowników: ożywiona i nieożywiona.

Klasy rzeczowników

Klasa	Sg	Pl
Ożywiona	-r	-ta
Nieożywiona	-su	-nu

Związek zgody

W języku proto-waraskim częstym zjawiskiem jest nieużywanie zaimków osobowych, tylko rzeczowników jako podmiotu, w szczególności w sytuacjach oficjalnych. Używa się wtedy zamiast końcówki klasy nominalnej końcówki odpowiedniej osoby.

Przymiotnik i Przysłówek

Nie ma formalnego wyróżnika przymiotnika. Formy przysłówków i przymiotników są tożsame. Przymiotnik stoi zawsze po określanym rzeczowniku. Przymiotnik zgadza się klasą z rzeczownikiem, a przysłówek z czasownikiem.

Czasownik

Czasowniki są odmienne przez czasy, osoby i liczby. Tryby tworzy się za pomocą partykuł. Czasowniki zgadzają się z rzeczownikiem co do klasy nominalnej. Istnieją dwie odmiany czasowe: neutralno-aktywna oraz nieprzechodnia. Występują trzy koniugacje (ze względu na rodzaj tematu):

spółgłoskowa - I
samogłoskowa twarda - II
samogłoskowa miękka - III

Koniugacje czasowe

Występują trzy koniugacje czasowe:

spółgłoskowa (I) - dla czasowników, których temat zakańcza się spółgłoską;
samogłoskowa twarda (II) - dla czasowników, których temat zakańcza się samogłoską i samogłoska nie wypada w czasie koniugacji;
samogłoskowa miękka (III) - dla czasowników, których temat zakańcza się samogłoską i samogłoska ta wypada.

Koniugacja I

Koniugacja I tar "brać, nieść"
Czas	Przech.	Nieprzech.
Ter.	tar
Przy.	tara	tari

Koniugacja II

Koniugacja II himra "słyszeć"
Czas	Przech.	Nieprzech.
Ter.	himra
Przy.	himrama	himrajkka

Koniugacja III

Koniugacja III sunku "jeść"
Czas	Przech.	Nieprzech.
Ter.	sunk
Przy.	sunkuma	sunki

Koniugacja osobowa

Istnieją dwie grupy koniugacyjne czasownika:

aktywna
nieprzechodnia

Koniugacja aktywna

Osoba	Sg	Pl
1.	-kk	-tt
2.	-hu	-ma
3. oż.	-r	-ta
3. nieoż.	-su	-nu

Koniugacja nieprzechodnia

Osoba	Sg	Pl
1.	-kku	-ttu
2.	-hu	-mu
3. oż.	-ru	-tatu
3. nieoż.	-su	-nu

Bezokolicznik

Funkcję bezokolicznika pełni temat czasu teraźniejszego bez końcówek klas nominalnych. Bezokolicznik jest używany jako rzeczownik odczasownikowy (używany jest wtedy z końcówką nieożywionej klasy nominalnej), a także w połączeniu z czasownikami modalnymi (bez żadnej końcówki).

Tryb

Istnieją trzy tryby w języku proto-waraskim:

oznajmujący - mówiący nie nadaje przekazywanej treści żadnego zabarwienia, jest to neutralny tryb.
rozkazujący - mówiący rozkazuje lub wydaje polecenie.
łącząco-przypuszczający - mówiący opisuje możliwości, a także następstwa czynności.

Tryb oznajmujący

Tryb oznajmujący nie jest zaznaczony w żaden formalny sposób.

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący w większości przypadków jest tożsamy z formą bezokolicznika, za wyjątkiem czasowników koniugacji III (z samogłoską miękką, to jest wypadającą), gdzie samogłoska miękka wypada.

Tryb łącząco-przypuszczający

Tryb łącząco-przypuszczający jest tworzony z pomocą form czasu teraźniejszego i niesamodzielnej partykuły mas, która jest przylepiana do czasownika.

Poimek

Poimki w język proto-waraskim są słowami modyfikującymi znaczenie. Stoją po rzeczownikach i nadają one nie tylko relacje przestrzenno-czasowe, ale pełnią wiele funkcji, które w j. pol. pełnią poszczególne przypadki.

Poimek	Polski odpowiednik
ha	czyj?
vija	z czym?, kiedy?
rrat	bez czego?
lajat	czym?, za pomocą czego?, przy użyciu czego?
ju	gdzie?, w czym?
ppa	na czym?
pu	dokąd?, w jaką stronę?, ku czemu?
ilka	skąd?, od czego?, z jakiego powodu?
lappa	za co?, za czym?, po co?
kkan	przed co?, przed czym?
sti	nad co?, nad czym?
vu	pod co?, pod czym?
arta	obok czego?, przy czym?

Partykuła

Słowotwórstwo

Składnia

Ogólny szyk zdania to SOV (podmiot - dopełnienie - orzeczenie). Przydawka stoją po określonym słowie, a okoliczniki stoją w większości przypadków po czasowniku, ale mogą też znajdować się na początku zdania, jak i na jego końcu.

Słownik