Piątek wieczór, to w sumie już weekend, więc do dzieła.
2. GRAMATYKA2.1. Odmiana predykatów przez osobyZacznijmy od czasowników przechodnich, albo, mówiąc ogólniej, od
predykatów dwuargumentowych, takich jak
khačta "zabijać". Odmieniają się one przez osobę podmiotu i dopełnienia, przy czym wyróżniamy 4 osoby: 1., 2., 3. określona (zwana dalej 3.), 3. nieokreślona (zwana dalej 4.). Kombinacjom osób odpowiadają następujące przyrostki:
1+2: -hš
1+3: -yh
1+4: -h
2+3: -yš
2+4: -š
3+3: -yi
3+4: -y
4+4: -
Dla uproszczenia pominąłem na razie liczbę mnogą. Jak widać, 4. osoba w ogóle nie jest oznaczana. Najprostsza forma czasownika brzmi więc
khačta i oznacza "ktoś zabija kogoś", jak w zdaniu 15. (por. też niemieckie "Es wird getötet."). Zarówno podmiot, jak i dopełnienie są w 4. osobie, która domyślnie (jeśli nie odpowiada jej żadna fraza rzeczownikowa) znaczy "ktoś, coś".
Odmieniając przez osoby, otrzymamy takie formy, jak np.
khačtahš "ja zabijam ciebie",
khačtay "on/ona kogoś zabija" itp. I tu pojawia się pytanie: w jaki sposób odróżnia się podmiot od dopełnienia? Dlaczego
khačtahš znaczy "ja zabijam ciebie", a nie "ty zabijasz mnie"? Jak powiedzieć "ty zabijasz mnie"?
Otóż, język ten używa tzw.
systemu inwersyjnego. Podmiot i dopełnienie określane są domyślnie za pomocą
hierarchii podmiotowości, która określa tendencję danej osoby do bycia podmiotem. Hierarchia ta wygląda następująco:
1 > 2 > 3 > 4
To oznacza, że w przypadku kombinacji 1. i 2. osoby, domyślnie 1. będzie podmiotem, a 2. dopełnieniem. To ma sens - częściej mówimy o tym, co sami zrobiliśmy, niż o tym, co ktoś zrobił z nami.
Żeby oznaczyć podmiot i dopełnienie niezgodnie z hierarchią podmiotowości, należy użyć tzw.
formy odwrotnej czasownika, którą zazwyczaj tworzy się dodając infiks
-ud- przed wygłosową samogłoską. Zatem "ty zabijasz mnie" będzie brzmiało:
khačtudahš (khačt-ud-a-hš: zabijać-INV-ø-1s.2s).
Pozostaje wyjaśnić dziwne słowo
hejrayh w zdaniu 2. Powinno ono znaczyć "kochać-INV-1s.3s", podczas gdy z innych zdań wynika, że "kochać", to
hirne. Ten czasownik ma po prostu supletywną (nieregularną) formę odwrotną.
Na koniec tej porcji gramatyki kilka drobiazgów:
cho oznacza negację, natomiast czas przeszły tworzy się dodając przed ostatnią sylabą czasownika wrostek
-aC-, gdzie C oznacza duplikację nagłosowej spółgłoski w ostatniej sylabie. Tak więc od
khačta otrzymujemy czas przeszły
khačatta (z formą odwrotną
khačattuda).
PrzykładyMożemy teraz przystąpić do wyjaśnienia niektórych zdań.
Zdania
4. i
5. są bardzo podobnie zbudowane: na czasowniku oznaczona jest 3. i 4. osoba, co oznacza (wg hierarchii), że podmiot jest w 3., a dopełnienie w 4. osobie. Różna jest w tych zdaniach forma słowa
sukču "koń" - w zdaniu
4. nieokreślona ("jakiś koń"), a więc odpowiada jej 4. osoba i rola dopełnienia, z kolei w zdaniu
5. - określona ("ten koń"), więc wypełnia 3. osobę i staje się podmiotem.
W zdaniach
1. i
2. na czasowniku jest oznaczona 1. i 3. osoba, przy czym 3. odpowiada Marii. Widzimy, że role podmiotu i dopełnienia zamieniają się, gdy w zdaniu
2. użyta zostaje forma odwrotna. Z kolei w zdaniu
3. mamy dwoje aktorów w 3. osobie -
tylko w tym przypadku decydujący jest szyk zdania: podmiot przed dopełnieniem.
O określoności i konstrukcji posesywnej w następnym poście.