Jery - czym tak dokładnie były?

[Draco332]

Czytam o tych jerach, ale wszędzie wszystko zapisane jakimś naukowym bełkotem. Czy ktoś może mi opowiedzieć po ludzku co to jest jer, do czego służy, gdzie i kiedy można go było znaleźć w zdaniu, jak brzmiał w pierwotnej formie i jakie ślady można znaleźć po nim w dzisiejszym języku polskim?

[Obcy]

Jer to była taka krótka samogłoska prasłowiańska. Był jer twardy (ъ) i jer miękki (ь). Pierwszy z nich brzmiał jak bardzo krótkie "u", a drugi jak bardzo krótkie "i".

Ślady jeru w języku polskim to głównie miękczenie (jer miękki) i wokalizacja jerów (czyli pojawienie się pełnej samogłoski). Miękkość widzimy np. w wyrazie *kostь > kość. Z kolei wokalizacja zachodziła dla jerów parzystych od końca - tzw. mocne jery, stąd m.in. jest *pьsъ > pies, ale *pьsa > psa. Wyjątkami są m.in. grupy ъr, ъl, ьr, ьl - tu jer się zawsze wokalizował.

To zostaje dalej:
Myślę, że tyle wystarczy. I jeszcze raz przypomnę - korzystanie z Wiki w jakimkolwiek języku nie boli.

[Draco332]

1. Jer to jedna z samogłosek prasłowiańskich, powstała głównie z bałtosłowiańskiego ē [e:], ai [aj], oi [oj] lub metetazy TerT, TelT (T - spółgłoska). Oznacza się ją przez "ě".
2. Pierwotne brzmienie to było najprawdopodobniej [æ:] - tak między polskim "a" a "e".
3. Najważniejszym śladem jaci w polszczyźnie jest tzw. przegłos lechicki. Zwykłe "e" powodowało przed dziąsłowymi zmianę na ['ɔ], np. *vesna > wiosna, natomiast jać powodowała zmianę na ['a], np. *vědro > wiadro.

Dobrze, a jer twardy i jer miękki? O co tak dokładnie z nimi chodzi?

[
Myślę, że tyle wystarczy. I jeszcze raz przypomnę - korzystanie z Wiki w jakimkolwiek języku nie boli.
/quote]
Wikipedię właśnie najtoporniej się czyta -_-

[Draco332]

A tak w ogóle to na jednej z tych stron znajdywał się taki fragment:

Jery były dwa: a) jer twardy lub tylny (scs. jerъ) zwany niekiedy również jorem, oznaczany jako ъ, który symbolizował krótką samogłoską tylną bliską w wymowie do samogłoski /u/
 b) jer miękki lub przedni (scs. jerь), oznaczany jako ь, symbolizujący krótką samogłoskę przednią bliską w wymowie do samogłoski /i/.
 Ich częste występowanie było uwarunkowane przede wszystkim zasadą otwartej sylaby, która miała zastosowanie w prasłowiańszczyźnie. Oznaczała ona, że każda sylaba musiała się kończyć na samogłoskę bądź spółgłoskę zgłoskotwórczą (tj. taką, która tworzy sylabę – przykłady można znaleźć chociażby w języku czeskim – vlk, vlna, osm, strč prst krz krk-  oraz serbsko-chorwackim – na vr-hu br-da vr-ba mr-da). Dlatego możemy spotkać w SCS takie słowa jak pьsъ (pies), dьnь (dzień), sъnъ (sen), które w odróżnieniu od ich nowoczesnych odpowiedników kończą się jerami.

Czy to znaczy że jeżeli mamy wyraz jak np. "gruszka", to po sylabie grusz- występował jer?

[Obcy]

Pomyliło mi się z jacią, już poprawiłem. Sory.

Czy to znaczy że jeżeli mamy wyraz jak np. "gruszka", to po sylabie grusz- występował jer?

Tak, byłaby to *grušьka. Mniej więcej tam, gdzie dziś są sylaby zamknięte, tam kiedyś na końcu tej sylaby był jer, ale to tylko taka uproszczona reguła.

[Draco332]

...to tylko taka uproszczona reguła.

To znaczy?

[Obcy]

Np. w twardy, wilki nie było jeru po r lub l, tylko przed. Te dwie głoski funkcjonowały w śródgłosie na "specjalnych" zasadach. Podobnie z pięta - pierwsza sylaba w mowie kończy się na [n], bo zaszło odnosowienie. Mimo to sprawdzalność wspomnianej reguły można przyjąć za dość wysoką.

[Draco332]

Czyli sylaba "wil-" w wyrazie "wilki" wyglądała mniej-więcej tak? - wiъl

[Obcy]

Pamiętaj zasadę: jer to zawsze samogłoska, więc nie może występować koło innej samogłoski (pomijam celowo wyjątki typu *paǫkъ). Zauważyłeś "l" na końcu sylaby, to możesz się spodziewać, że poprzednia samogłoska być może uległa wokalizacji, więc prawidłowa rekonstrukcja tejże sylaby to *-vьl-.

BTW szkoda, że nie znam jakichś dobrych ćwiczeń do gramatyki prasłowiańskiej (względnie s-c-s).

[Pluur]

Był jeszcze trzeci jer.

[Obcy]

To chodzi o te "tense yers" przed jotką?

[Towarzysz Mauzer]

Zauważyłeś "l" na końcu sylaby, to możesz się spodziewać, że poprzednia samogłoska być może uległa wokalizacji, więc prawidłowa rekonstrukcja tejże sylaby to *-vьl-.

Akurat wilk nie jest najlepszym przykładem, bo mieliśmy tu do czynienia z *l̥ zgłoskotwórczym - takim jak np. w czeskim vlk czy Vltava. Ogólnie *l̥ i *r̥ zgłoskotwórcze dawały w polskim parę możliwości rozwoju, w zależności od tego przed jakim typem spółgłoski stały. To, gdzie stały, można stwierdzić porównując polskie słowo z odpowiednikami np. czeskimi, słowackimi lub serbochorwackimi oraz rosyjskimi.

W zabytkach cerkiewnych sonanty (spółgłoski zgłoskotwórcze) zapisywano tak samo jak sekwencje jer + spółgłoska l/r (ьл, ьр, ль, рь, ъл, ър, лъ, ръ), ale fonetycznie zapewne istniała różnica, tak samo jak w dialektach prasłowiańskich, które dały początek obecnym językom słowiańskim - bo sonanty dały inne wynikowe głoski niż sekwencje jer + spółgłoska.

Lepszym przykładem byłoby np. - z braku lepszego przykładu - słowo pralka: *pralЬka. W przypadku wilka: *vl̥kъ - a więc jer tylko na końcu.

[Obcy]

Jednak zaznaczam, że istniały i miękkie, i twarde te r i l zgłoskotwórcze, bo np. *ьr i *ъr dawały w rosyjskim inne wyniki, odpowiednio er i or.

[Silmethúlë]

No, akurat sonanty często w rekonstrukcjach się zapisuje jako <ъl>, <ъr>, <ьl>, <ьr> – np. Wiktionary korzysta z tej konwencji. Również Derksen w Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon.

Co do różnicy między *ьr i *ъr – w rosyjskim jest волк, rekonstruowany przez Derksena i w Wiktionary jako *vьlkъ. W sumie nie do końca rozumiem w jaki sposób rekonstruowanie jerów tutaj działa, bo w słowiańskich mamy całkiem niespójne dane (pl. wilk (to chyba późniejszy bohemizm?), ale też dial. wołk, wełk, w ruskich волк i podobnie, w łużyckich wjelk… – ogólnie częściej spółgłoska tylna, ale bałtyckie z kolei mają vilkas/vilks/wilkis).

[Towarzysz Mauzer]

Co do różnicy między *ьr i *ъr – w rosyjskim jest волк, rekonstruowany przez Derksena i w Wiktionary jako *vьlkъ.

Bo rosyjski wymieszał *ĺ̥ i *l̥. Podobnie *l̥ x *ĺ̥ jest specjalnością gwar kaszubskich, stąd wôłk czy dôłdżi. Wilk nie jest bohemizmem, analogicznym rozwojem (po spółgłosce wargowej, przed miękką) jest np. pilśnia, por. ros. полсть.

Typ spółgłoski zgłoskotwórczej (ew. kombinacji z jerami) można zrekonstruować właśnie na podstawie danych polskich + porównanie z bałtyckimi czy zabytkami cerkiewnymi.