Język ołłuch: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Emilando (dyskusja | edycje)
5453 edycje
m Usunięcie informacji o miękkim x̌, ołłuch go nigdy nie wykształcił
Emilando (dyskusja | edycje)
5453 edycje
przebudowa
Linia 2: Linia 2:
|kolor=#33CC33
|kolor=#33CC33
|nazwa=Język ołłuch
|nazwa=Język ołłuch
|nazwa własna=łłach ègołł ołłuch/żongäpèzèz ègołł
|nazwa własna=łłach ègołł ołłuch
|klasyfikacja=Gamajskie
|klasyfikacja=Gamajskie
* Protogamajski (†)
* Protogamajski (†)
Linia 14: Linia 14:
}}{{sp}}
}}{{sp}}


'''Język ołłuch''' (zachodni ołłuch: '''łłach ègołł ołłuch''' [{{IPA|'ɮɐx ɛɣoɮ 'oɮyx}}] lub '''żongäpèzèz ègołł''' [{{IPA|'zonɣæpɛt͡sɛɐt͡s 'ɛɣoɮ}}]<ref>ta druga forma jest obecnie niezalecana, bo znaczy tyle co "zongepajcki" lub "zachodni" i wiele języków samodzielnie tak się nazywa, podczas gdy określenie "zongepajcki" powinno być używane tylko do starozongepajckiego lub zongepajckiego klasycznego</ref>, wschodni ołłuch: '''łłach ègołł ołłuk''' [{{IPA|'ɮɐx ɛɣoɮ 'oɮyk}}], zongepajcki klasyczny: '''osluchzuz aigoslo''' [{{IPA|'osluxt͡sut͡s 'aɪ̯ɣoslo}}]) jest językiem należącym do języków zongepajckich, przez co jednocześnie do [[języki_gamajskie|języków gamajskich]]. Dzieli się dalej na dwa dialekty: wschodni i zachodni.
'''Język ołłuch''' (ołłuch: ''łłach ègołł ołłuch'' [{{IPA|ɮɐx 'ɛɣoɮ 'oɮyx}}], także ''żongäpèzèz ègołł'' [{{IPA|'zonɣæpɛt͡sɛt͡s 'ɛɣoɮ}}], pogardliwie ''zächuzuz ègołł'' /'t͡sæxyt͡syt͡s 'ɛɣoɮ/ (język górski), zongepajcki klasyczny: ''osluchzuz aigoslo'' [{{IPA|'osluxt͡sut͡s 'aɪ̯ɣoslo}}]) – język zongepajcki z grupy wschodniozongepajckiej. Jest najbardziej archaicznym i konserwatywnym potomkiem [[Język zongepajcki|klasycznej zongepajszczyzny]], różniący się jednak od niej zarówno w fonetyce, jak i gramatyce.


Oba są wyjątkowe wśród języków zongepajckich, bo jako jedyne zachowały starozongepajcką głoskę [{{IPA|ɮ}}], podczas gdy inne zamieniły ten dźwięk na zbitkę [{{IPA|sl}}] (być może pod wpływem sąsiednich j. chamskich, które posiadają [{{IPA|ɮ}}]). Nie mają także ruchomej samogłoski, typowej dla języków wschodniozongepajckich prelabializacji '''o''' oraz '''u''' do '''wo''', '''wu''' oraz przejścia [{{IPA|x}}] > [{{IPA|k͡x}}] z pierwszej przesuwki. Inne zmiany to osłabienie miękkiego l do [{{IPA|j}}] oraz przesunięcie samogłoski [{{IPA|u}}] do [{{IPA|y}}]. Występują także cechy zapożyczone z języków chamskich: aspiracja akcentowanych '''p, t, k''' czy udźwięcznienie interwokalicznego '''f'''.
Język ten uniknął trzech wielkich zmian fonetycznych: przejścia '''łł''' > '''sl''' (cecha wyjątkowa), prelabjalizacji wschodniozongepajckiej oraz połączenia '''ƶ-z'''.  


== Różnice z zongepajckim klasycznym ==
== Historia ==
===Spółgłoski===
Język ołłuch wywodzi się z dawnego djalektu zongepajckiego. Jego odrębność zaczęła się bardzo wcześnie, ale nie oddalił się aż tak jak djalekt zachodni (który stworzył własną podrodzinę). Dowodem na to jest obecność starozongepajckiej głoski '''łł''' [{{IPA|ɮ}}], a także zachowanie celownika. Rozwijał się dosyć równolegle z innymi djalektami, ale czasami przeprowadzał tam swoje zmiany (przykładowo grupa '''hj''' przechodzi w '''j''', a nie w '''ḱ'''). Przesunął dawne [{{IPA|u}}] ku przedniemu [{{IPA|y}}]. Dyftongi nie przetrwały presji monoftongicznej.  
==== Ołłuch wschodni i zachodni ====
*Starozongepajckie '''*łł''' [{{IPA|ɮ}}] zostało zachowane, podczas gdy w innych językach przeszło w [{{IPA|sl}}]. Efektem palatalizacji jest '''šz'''.
*Średniozongepajckie '''*ƶ''' [{{IPA|t͡θ}}] przetrwało.
*Brak przejścia '''*ch''' → '''*x''' (*[{{IPA|x}}] → *[{{IPA|k͡x}}]) z pierwszej przesuwki.
*Miękkie '''*ľ''' przeszło w '''j'''. Nie jest to oddane w transkrypcji.
*Języczkowe '''*kh''' [{{IPA|χ}}] przeszło w '''ch'''.
*Interwokaliczne '''*f''' udźwięczniło się do '''v''' (wpływ j. chamskich). W ołłuchu zachodnim dodatkowo te głoski są dwuwargowe, a nie wargowo-zębowe.
*Akcentowane '''*p''', '''*t''', '''*k''' otrzymują przydech (kolejny chamszczyzm)


====Ołłuch wschodni====
Sam ołłuch posiada dwa djalekty – zachodni i wschodni. Oba dosyć mocno różnią się w fonetyce, natomiast ich gramatyka jest praktycznie identyczna. Djalekty wschodnie nie przeprowadziły [[Język_zongepajcki/Pierwsza_przesuwka_zongepajcka|I przesuwki]] w szeregu spółgłosek welarnych, przez co są identyczne z systemem protogammajskim (i resztą gammajskich), posiada przez to fonemiczne [{{IPA|g}}]. Zachodnie z kolei uniknęły jedynie przejścia [{{IPA|x}}] → [{{IPA|kx}}] (przy jednoczesnym [{{IPA|k}}] → [{{IPA|x}}]), ale uzyskały nowe [{{IPA|θ}}].
*Cała klasa spółgłosek welarnych ominęła przesuwki, więc '''k''', '''ķ''' [{{IPA|g}}], '''ch''' odpowiadają stanowi protogamajskiemu.
*Najbardziej wschodnie gwary redukują wygłosowe spółgłoski, tak jak się dzieje w chamskich.


====Ołłuch zachodni ====
Ponieważ oba djalekty są blisko narzeczy chamskich, częściowo uległy ich wpływowi. Udźwięczniły interwokaliczne '''f''' do '''v''', a także wprowadziły allofoniczny przydech dla '''p''', '''t''' oraz '''k''', gdy te są w nagłosie będąc akcentowanymi.
*Zlanie wygłosowych '''*ð''' i '''*ƶ''' w wspólnej postaci '''þ''' [{{IPA|θ}}]. Nie jest to regularne.
=== Procesa ku ołłuchowi zachodniemu ===
====Pierwsze zmiany ====
* *ai > e
* *au > o
* *iː > ai
* *i > i
* *uː > au
* *u > u
* *aː > ɛ
* *a > ɐ
* *ħ > *x
* *-h > *-ð (tylko w niektórych rdzeniach i przyrostku przysłówka)
* *l > ɫ
* *lː > ɫː
* *r > ɮ


=== Samogłoski ===
====Pierwsza przesuwka====
*Skrócenie wszystkich samogłosek
'''Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:'''
*[[Język_zongepajcki/Ludowa_przesuwka_samogłosek|Przesuwka samogłosek]] (obecna także w innych j. zongepajckich innych niż klasyczny)
* *f > pf
*Samogłoska '''*u''' przeszła w [{{IPA|y}}]. Chociaż tej zmiany doświadczyły także dialekty nuhapcajskie, to w przeciwieństwie do nich nie doszło do przesunięcia łańcuchowego wszystkich tylnych samogłosek.
* *θ > tθ
*Brak ruchomej samogłoski.
* *s > ts
*Podobnie jak w zongepajckim klasycznym, '''o''' oraz '''u''' nie ulegają prelabializacji (w odróżnieniu od większości wariantów ludowych wschodniej zongepajszczyzny).
 
'''Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:'''
* *p > f
* *t > s
* *k > x
* *q > χ  > x
 
'''Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:'''
* *b > p
* *d > t
* *g > k
 
====Druga przesuwka====
 
* *rː > r
* *ɫː > l
* *jː > jɛj
* *wː > wɐw
* *mː, *mp > b
* *nː, *nt > d
 
====Palatalizacja====
Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.
* *d > dzʲ
* *t > tsʲ
* *s > ʃ
* *z > ʒ
* *ts, *tθ > tʃ
* *ð > dʒ
* *ɫ, *l > ʎ (ľ)
* *ɮ > ʒ
* *h, *r > j
* *rj, *hj > j
* *n > ɲ
* *k > ç
* *x > sʲ
* *ɣ > zʲ
 
====Naleciałość ludowa====
* *ji- > ī
* *wu- > ū
 
==== Podwyższenie spógłosek przy *r ====
* *ɐr > or
* *ɛr > er
 
==== Ludowa przesuwka samogłosek ====
* *ai > ɛ
* *au > ɔ
* *ɛ > æ
 
==== Dalsze zmiany ====
* *u > y
* *-ð > *-θ
* *fT, *chT > *θT (gdzie T to spółgłoska przedniojęzykowa twarda)
* depalatalizacja *zʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ
* *ʎ > j
* *p, *t, *k pod akcentem > *pʰ, *tʰ, *kʰ
*  *VfV > VvV
 
=== Procesa ku ołłuchowi wschodniemu ===
====Pierwsze zmiany ====
* *ai > e
* *au > o
* *iː > ai
* *i > i
* *uː > au
* *u > u
* *aː > ɛ
* *a > ɐ
* *ħ > *x
* *-h > *-ð (tylko w niektórych rdzeniach i przyrostku przysłówka)
* *l > ɫ
* *lː > ɫː
* *r > ɮ
 
====Pierwsza przesuwka====
'''Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:'''
* *f > pf
* *θ > tθ
* *s > ts
 
'''Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:'''
* *p > f
* *t > s
* *q > χ  > x
 
'''Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:'''
* *b > p
* *d > t
 
====Druga przesuwka====
* *rː > r
* *ɫː > l
* *jː > jɛj
* *wː > wɐw
* *mː, *mp > b
* *nː, *nt > d
 
====Palatalizacja====
Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.
* *d > dzʲ
* *t > tsʲ
* *s > ʃ
* *z > ʒ
* *ts, *tθ > tʃ
* *ð > dʒ
* *ɫ, *l > ʎ (ľ)
* *ɮ > ʒ
* *h, *r > j
* *rj, *hj > j
* *n > ɲ
* *k, *g > ç
* *x > sʲ
* *ɣ > zʲ
 
====Naleciałość ludowa====
* *ji- > ī
* *wu- > ū
 
==== Podwyższenie spógłosek przy *r ====
* *ɐr > or
* *ɛr > er
 
==== Ludowa przesuwka samogłosek ====
* *ai > ɛ
* *au > ɔ
* *ɛ > æ


=== Gramatyka ===
==== Dalsze zmiany ====
*Zachowanie protogamajskiego przedimka określonego '''*raħ''', oczywiście po procesach jako '''łłach'''
* *u > y
*Zanik innesywu, zastąpiony przez miejscownik z przyimkiem
* depalatalizacja *zʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ
*Posiadanie specjalnej konstrukcji, tzw. '''Określenia runiejowsko-ołłuchskiego''', która często zastępuje typowy rzeczownik z przymiotnikiem, kiedy jest określony.
* *ʎ > j
* *p, *t, *k pod akcentem > *pʰ, *tʰ, *kʰ
*  *VfV > VvV


== Fonetyka ==
== Fonetyka ==
=== Samogłoski ===
=== Samogłoski ===
W języku znajduje się 8 samogłosek. Istnieją także tzw. dyftongi z pozycji, ale są one traktowane jak dwa fonemy.
W obu djalektach występują te same samogłoski. Jest ich osiem.
{| class=wikitable
{| class=wikitable
! rowspan=1|
! rowspan=1|
Linia 60: Linia 193:
|-align=center
|-align=center
!Przymknięte
!Przymknięte
|{{IPA|i}} {{IPA|y}}|| ||
|{{IPA|i}} {{IPA|y}}|| || rowspan="2"|{{IPA|o~u}}
|-align=center
|-align=center
!Półprzymknięte
!Półprzymknięte
|{{IPA|e}}||||{{IPA|o}}
|{{IPA|e}}||
|-align=center
|-align=center
!Półotwarte
!Półotwarte
Linia 69: Linia 202:
|-align=center
|-align=center
!Prawie otwarte
!Prawie otwarte
|{{IPA|æ}}||colspan="2"|{{IPA|ɐ}}
|{{IPA|æ}}||colspan="2"|{{IPA|ɐ̱~ä}}
|-align=center
|-align=center
|}
|}
Nieakcentowane '''o''' ma tendencje do przechodzenia w [{{IPA|ʊ}}], [{{IPA|u}}] a nawet w [{{IPA|y}}]. Podobna redukcja '''e''' do '''i''' nie jest obecnie dopuszczana i przez to jest piętnowana.


Samogłoska '''a''' obecnie ma coraz większą presję wymowy jako [{{IPA|ä}}], ale nadal nie jest to w pełni akceptowane w społeczności szamanów.
=== Spółgłoski ===
=== Spółgłoski ===
 
Inaczej jest z spółgłoskami, które się nieco różnią. Spółgłoska [{{IPA|θ}}] jest tylko w ołluchu zachodnim, zaś [{{IPA|g}}] występuje w wschodnim djalekcie.
====Ołłuch zachodni====
{| class="wikitable" style=text-align:center
! colspan="2" |
!Wargowe
!Zębowe
!Dziąsłowe
!Podniebienne
!Welarne
!Gardłowe
|- align="center"
! colspan="2" | Nosowe
|{{IPA|m}}
|colspan="2" | {{IPA|n}}
|{{IPA|ɲ}}
|
|
|- align="center"
! rowspan="2" |Zwarte
!<small>bezdźwięczne</small>
|{{IPA|p}}     
|colspan="2" | {{IPA|t}}
|
|{{IPA|k}}
|
|-
!<small>dźwięczne</small>
|{{IPA|b}}
|colspan="2" | {{IPA|d}}
|
|
|
|- align="center"
! rowspan="2" | Afrykaty
!<small>bezdźwięczne</small>
|{{IPA|pɸ}}     
|{{IPA|ts}}, {{IPA|tθ}}
|{{IPA|tʃ}}
|
|
|
|-
!<small>dźwięczne</small>
|
|{{IPA|dz}}
|{{IPA|dʒ}}
|
|
|
|- align="center"
! rowspan="2" | Szczelinowe
!<small>bezdźwięczne</small>
|{{IPA|ɸ}}     
|{{IPA|s}}, {{IPA|θ}}
|{{IPA|ʃ}}
|{{IPA|ç}}
|{{IPA|x}}
|{{IPA|h}}
|-
!<small>dźwięczne</small>
|{{IPA|β}}<ref>interwokaliczny allofon {{IPA|ɸ}} oddany w transkrypcji</ref>
|{{IPA|z}}, {{IPA|ð}}
|{{IPA|ʒ}}
|
|{{IPA|ɣ}}
|
|- align="center"
! colspan="2" | Drżące
|
|colspan="2" | {{IPA|r}}
|
|
|
|-
! colspan="2" | Boczne, Półsamogłoski
|
|{{IPA|ɫ}}
|{{IPA|l}}, {{IPA|ɮ}}
|{{IPA|j}}
|{{IPA|w}}
|
|}
 
====Ołłuch wschodni====
{| class="wikitable" style=text-align:center
{| class="wikitable" style=text-align:center
! colspan="2" |
! colspan="2" |
Linia 176: Linia 228:
! rowspan="2" |Zwarte
! rowspan="2" |Zwarte
!<small>bezdźwięczne</small>
!<small>bezdźwięczne</small>
|{{IPA|p}}       
|{{IPA|p~pʰ}}       
|colspan="2" | {{IPA|t}}
|colspan="2" | {{IPA|t~tʰ}}
|
|
|{{IPA|k}}
|{{IPA|k~kʰ}}
|
|
|-
|-
Linia 208: Linia 260:
! rowspan="2" | Szczelinowe  
! rowspan="2" | Szczelinowe  
!<small>bezdźwięczne</small>
!<small>bezdźwięczne</small>
|{{IPA|f}}      
|rowspan="2"|{{IPA|f~v}}
|{{IPA|s}}
|{{IPA|s}}, {{IPA|θ}}
|{{IPA|ʃ}}
|{{IPA|ʃ}}
|{{IPA|ç}}
|{{IPA|ç}}
Linia 216: Linia 268:
|-
|-
!<small>dźwięczne</small>
!<small>dźwięczne</small>
|{{IPA|v}}<ref>interwokaliczny allofon {{IPA|f}} oddany w transkrypcji</ref>
|{{IPA|z}}, {{IPA|ð}}
|{{IPA|z}}, {{IPA|ð}}
|{{IPA|ʒ}}
|{{IPA|ʒ}}
Linia 238: Linia 289:
|
|
|}
|}
Uwagi:
*Spółgłoski '''p''', '''t''', '''k''' gdy są w nagłosie i pada na nie akcent, otrzymują alochwoniczny przydech. To cecha częściowo zapożyczona z języka prachamskiego, gdzie w miejsce pragammajskiej opozycji dźwięczna-bezdźwięczna pojawiła się opozycja bezprzydechowa-przydechowa.
*Spółgłoska '''f''' udźwięcznia się do '''v''' w pozycji interwokalicznej.
*Pozycje spółgłosek mogą być różne w djalekcie wschodnim i zachodnim.


== Transkrypcja ==
== Transkrypcja ==
{| cellspacing="5" style="text-align: center;"
{| cellspacing="5" style="text-align: center;"
|- style="font-size: 2.0em;"
|- style="font-size: 2.0em;"
|  a  || ä  ||  b  ||  d  ||  ð ||  dz  ||  dž  ||  e ||  è ||  f  ||  g ||  h  ||  ch  ||  i  ||  j  ||  k  ||  ǩ || ķ <ref>tylko w ołłuchu wschodnim</ref> 
|  a  || ä  ||  b  ||  d  ||  ð ||  dz  ||  dž  ||  e ||  è ||  f  ||  g || ǧ ||  h  ||  ch  ||  i  ||  j  ||  k  ||  ḱ
|-
|-
| [{{IPA|ɐ}}] ||  [{{IPA|æ}}]  || [{{IPA|b}}] ||  [{{IPA|d}}]  ||  [{{IPA|ð}}]  ||  [{{IPA|d͡z}}]  ||  [{{IPA|d͡ʒ}}]  ||  [{{IPA|e}}]  ||  [{{IPA|ɛ}}] ||  [{{IPA|f}}]  ||  [{{IPA|ɣ}}] ||  [{{IPA|h}}] ||  [{{IPA|x}}]  ||  [{{IPA|i}}]  ||  [{{IPA|j}}]  ||  [{{IPA|k}}]  ||  [{{IPA|ç}}] ||  [{{IPA|g}}]
| [{{IPA|ɐ}}] ||  [{{IPA|æ}}]  || [{{IPA|b}}] ||  [{{IPA|d}}]  ||  [{{IPA|ð}}]  ||  [{{IPA|d͡z}}]  ||  [{{IPA|d͡ʒ}}]  ||  [{{IPA|e}}]  ||  [{{IPA|ɛ}}] ||  [{{IPA|f}}]  ||  [{{IPA|ɣ}}] ||  [{{IPA|g}}] ||  [{{IPA|h}}]  ||  [{{IPA|x}}]  ||  [{{IPA|i}}]  ||  [{{IPA|j}}]  ||  [{{IPA|k}}] ||  [{{IPA|ç}}]  
|
|
|- style="font-size: 2.0em;"
|- style="font-size: 2.0em;"
Linia 251: Linia 306:
|  [{{IPA|l}}]  ||  [{{IPA|j}}]  ||  [{{IPA|ɫ}}]  ||  [{{IPA|ɮ}}] ||  [{{IPA|m}}]  ||  [{{IPA|n}}]  ||  [{{IPA|ɲ}}]  ||  [{{IPA|o}}] ||  [{{IPA|ɔ}}] ||  [{{IPA|p}}]  ||  [{{IPA|p͡f}}]  || [{{IPA|r}}]  ||  [{{IPA|s}}]  ||  [{{IPA|ʃ}}]  ||  [{{IPA|z}}]  ||  [{{IPA|ʒ}}]  ||  [{{IPA|t}}]  ||  [{{IPA|y}}]   
|  [{{IPA|l}}]  ||  [{{IPA|j}}]  ||  [{{IPA|ɫ}}]  ||  [{{IPA|ɮ}}] ||  [{{IPA|m}}]  ||  [{{IPA|n}}]  ||  [{{IPA|ɲ}}]  ||  [{{IPA|o}}] ||  [{{IPA|ɔ}}] ||  [{{IPA|p}}]  ||  [{{IPA|p͡f}}]  || [{{IPA|r}}]  ||  [{{IPA|s}}]  ||  [{{IPA|ʃ}}]  ||  [{{IPA|z}}]  ||  [{{IPA|ʒ}}]  ||  [{{IPA|t}}]  ||  [{{IPA|y}}]   
|- style="font-size: 2.0em;"
|- style="font-size: 2.0em;"
| v  ||  w ||  z || ƶ ||  ž  ||  ''ż''<ref>Litera '''ż''' jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongä''' (zongepajczyk) oraz '''żongäpè''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na '''sz''' można skrócić do '''ż.''' W zapisie bez djakrytków '''ż''' jest zastępowane przy pomocy '''sz''' lub, w celu odróżnienia, '''sz' ''' (z apostrofem)</ref> || þ <ref>tylko w ołłuchu zachdonim</ref> 
| v  ||  w ||  z || ƶ ||  ž  ||  ''ż''<ref>Litera '''ż''' jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongä''' (zongepajczyk) oraz '''żongäpè''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na '''sz''' można skrócić do '''ż.''' W zapisie bez djakrytków '''ż''' jest zastępowane przy pomocy '''sz''' lub, w celu odróżnienia, '''sz' ''' (z apostrofem)</ref> || þ  
|-
|-
| [{{IPA|v}}]  ||  [{{IPA|w}}] ||  [{{IPA|t͡s}}]  || [{{IPA|t͡θ}}]  ||  [{{IPA|t͡ʃ}}]  ||  [{{IPA|z}}] || [{{IPA|θ}}]
| [{{IPA|v}}]  ||  [{{IPA|w}}] ||  [{{IPA|t͡s}}]  || [{{IPA|t͡θ}}]  ||  [{{IPA|t͡ʃ}}]  ||  [{{IPA|z}}] || [{{IPA|θ}}]
|}
|}
Zapis '''j''' oraz '''ľ''' oparty jest na etymologii.
Zapis '''j''' oraz '''ľ''' oparty jest na etymologii. Litera '''ǧ''' występuje tylko w wschodnich djalektach, zaś '''þ''' w zachodnich. Nie trzeba tłómaczyć dlaczego.


==Przypisy==
==Przypisy==

Wersja z 19:12, 14 cze 2020

Język ołłuch
łłach ègołł ołłuch
Sposoby zapisu: łacińska transkrypcja (na chwilę obecną)
Klasyfikacja: Gamajskie
  • Protogamajski (†)
    • Starozongepajcki (†)
      • Zongepajcki ludowy
        • Języki wschodniozongepajckie
          • Język ołłuch
Lista conlangów

        

Język ołłuch (ołłuch: łłach ègołł ołłuch [ɮɐx 'ɛɣoɮ 'oɮyx], także żongäpèzèz ègołł ['zonɣæpɛt͡sɛt͡s 'ɛɣoɮ], pogardliwie zächuzuz ègołł /'t͡sæxyt͡syt͡s 'ɛɣoɮ/ (język górski), zongepajcki klasyczny: osluchzuz aigoslo ['osluxt͡sut͡s 'aɪ̯ɣoslo]) – język zongepajcki z grupy wschodniozongepajckiej. Jest najbardziej archaicznym i konserwatywnym potomkiem klasycznej zongepajszczyzny, różniący się jednak od niej zarówno w fonetyce, jak i gramatyce.

Język ten uniknął trzech wielkich zmian fonetycznych: przejścia łł > sl (cecha wyjątkowa), prelabjalizacji wschodniozongepajckiej oraz połączenia ƶ-z.

Historia

Język ołłuch wywodzi się z dawnego djalektu zongepajckiego. Jego odrębność zaczęła się bardzo wcześnie, ale nie oddalił się aż tak jak djalekt zachodni (który stworzył własną podrodzinę). Dowodem na to jest obecność starozongepajckiej głoski łł [ɮ], a także zachowanie celownika. Rozwijał się dosyć równolegle z innymi djalektami, ale czasami przeprowadzał tam swoje zmiany (przykładowo grupa hj przechodzi w j, a nie w ḱ). Przesunął dawne [u] ku przedniemu [y]. Dyftongi nie przetrwały presji monoftongicznej.

Sam ołłuch posiada dwa djalekty – zachodni i wschodni. Oba dosyć mocno różnią się w fonetyce, natomiast ich gramatyka jest praktycznie identyczna. Djalekty wschodnie nie przeprowadziły I przesuwki w szeregu spółgłosek welarnych, przez co są identyczne z systemem protogammajskim (i resztą gammajskich), posiada przez to fonemiczne [g]. Zachodnie z kolei uniknęły jedynie przejścia [x] → [kx] (przy jednoczesnym [k] → [x]), ale uzyskały nowe [θ].

Ponieważ oba djalekty są blisko narzeczy chamskich, częściowo uległy ich wpływowi. Udźwięczniły interwokaliczne f do v, a także wprowadziły allofoniczny przydech dla p, t oraz k, gdy te są w nagłosie będąc akcentowanymi.

Procesa ku ołłuchowi zachodniemu

Pierwsze zmiany

  • *ai > e
  • *au > o
  • *iː > ai
  • *i > i
  • *uː > au
  • *u > u
  • *aː > ɛ
  • *a > ɐ
  • *ħ > *x
  • *-h > *-ð (tylko w niektórych rdzeniach i przyrostku przysłówka)
  • *l > ɫ
  • *lː > ɫː
  • *r > ɮ

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

  • *f > pf
  • *θ > tθ
  • *s > ts

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

  • *p > f
  • *t > s
  • *k > x
  • *q > χ > x

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

  • *b > p
  • *d > t
  • *g > k

Druga przesuwka

  • *rː > r
  • *ɫː > l
  • *jː > jɛj
  • *wː > wɐw
  • *mː, *mp > b
  • *nː, *nt > d

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.

  • *d > dzʲ
  • *t > tsʲ
  • *s > ʃ
  • *z > ʒ
  • *ts, *tθ > tʃ
  • *ð > dʒ
  • *ɫ, *l > ʎ (ľ)
  • *ɮ > ʒ
  • *h, *r > j
  • *rj, *hj > j
  • *n > ɲ
  • *k > ç
  • *x > sʲ
  • *ɣ > zʲ

Naleciałość ludowa

  • *ji- > ī
  • *wu- > ū

Podwyższenie spógłosek przy *r

  • *ɐr > or
  • *ɛr > er

Ludowa przesuwka samogłosek

  • *ai > ɛ
  • *au > ɔ
  • *ɛ > æ

Dalsze zmiany

  • *u > y
  • *-ð > *-θ
  • *fT, *chT > *θT (gdzie T to spółgłoska przedniojęzykowa twarda)
  • depalatalizacja *zʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ
  • *ʎ > j
  • *p, *t, *k pod akcentem > *pʰ, *tʰ, *kʰ
  • *VfV > VvV

Procesa ku ołłuchowi wschodniemu

Pierwsze zmiany

  • *ai > e
  • *au > o
  • *iː > ai
  • *i > i
  • *uː > au
  • *u > u
  • *aː > ɛ
  • *a > ɐ
  • *ħ > *x
  • *-h > *-ð (tylko w niektórych rdzeniach i przyrostku przysłówka)
  • *l > ɫ
  • *lː > ɫː
  • *r > ɮ

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

  • *f > pf
  • *θ > tθ
  • *s > ts

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

  • *p > f
  • *t > s
  • *q > χ > x

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

  • *b > p
  • *d > t

Druga przesuwka

  • *rː > r
  • *ɫː > l
  • *jː > jɛj
  • *wː > wɐw
  • *mː, *mp > b
  • *nː, *nt > d

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.

  • *d > dzʲ
  • *t > tsʲ
  • *s > ʃ
  • *z > ʒ
  • *ts, *tθ > tʃ
  • *ð > dʒ
  • *ɫ, *l > ʎ (ľ)
  • *ɮ > ʒ
  • *h, *r > j
  • *rj, *hj > j
  • *n > ɲ
  • *k, *g > ç
  • *x > sʲ
  • *ɣ > zʲ

Naleciałość ludowa

  • *ji- > ī
  • *wu- > ū

Podwyższenie spógłosek przy *r

  • *ɐr > or
  • *ɛr > er

Ludowa przesuwka samogłosek

  • *ai > ɛ
  • *au > ɔ
  • *ɛ > æ

Dalsze zmiany

  • *u > y
  • depalatalizacja *zʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ
  • *ʎ > j
  • *p, *t, *k pod akcentem > *pʰ, *tʰ, *kʰ
  • *VfV > VvV

Fonetyka

Samogłoski

W obu djalektach występują te same samogłoski. Jest ich osiem.

Przednie Środkowe Tylne
Przymknięte i y o~u
Półprzymknięte e
Półotwarte ɛ ɔ
Prawie otwarte æ ɐ̱~ä

Nieakcentowane o ma tendencje do przechodzenia w [ʊ], [u] a nawet w [y]. Podobna redukcja e do i nie jest obecnie dopuszczana i przez to jest piętnowana.

Samogłoska a obecnie ma coraz większą presję wymowy jako [ä], ale nadal nie jest to w pełni akceptowane w społeczności szamanów.

Spółgłoski

Inaczej jest z spółgłoskami, które się nieco różnią. Spółgłoska [θ] jest tylko w ołluchu zachodnim, zaś [g] występuje w wschodnim djalekcie.

Wargowe Zębowe Dziąsłowe Podniebienne Welarne Gardłowe
Nosowe m n ɲ
Zwarte bezdźwięczne p~pʰ t~tʰ k~kʰ
dźwięczne b d g
Afrykaty bezdźwięczne pf ts, tθ tʃ
dźwięczne dz dʒ
Szczelinowe bezdźwięczne f~v s, θ ʃ ç x h
dźwięczne z, ð ʒ ɣ
Drżące r
Boczne, Półsamogłoski ɫ l, ɮ j w

Uwagi:

  • Spółgłoski p, t, k gdy są w nagłosie i pada na nie akcent, otrzymują alochwoniczny przydech. To cecha częściowo zapożyczona z języka prachamskiego, gdzie w miejsce pragammajskiej opozycji dźwięczna-bezdźwięczna pojawiła się opozycja bezprzydechowa-przydechowa.
  • Spółgłoska f udźwięcznia się do v w pozycji interwokalicznej.
  • Pozycje spółgłosek mogą być różne w djalekcie wschodnim i zachodnim.

Transkrypcja

a ä b d ð dz dž e è f g ǧ h ch i j k ḱ
[ɐ] [æ] [b] [d] [ð] [d͡z] [d͡ʒ] [e] [ɛ] [f] [ɣ] [g] [h] [x] [i] [j] [k] [ç]
l ľ ł łł m n ň o ò p pf r s š sz šz t u
[l] [j] [ɫ] [ɮ] [m] [n] [ɲ] [o] [ɔ] [p] [p͡f] [r] [s] [ʃ] [z] [ʒ] [t] [y]
v w z ƶ ž ż[1] þ
[v] [w] [t͡s] [t͡θ] [t͡ʃ] [z] [θ]

Zapis j oraz ľ oparty jest na etymologii. Litera ǧ występuje tylko w wschodnich djalektach, zaś þ w zachodnich. Nie trzeba tłómaczyć dlaczego.

Przypisy

  1. ↑ Litera ż jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongä (zongepajczyk) oraz żongäpè (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na sz można skrócić do ż. W zapisie bez djakrytków ż jest zastępowane przy pomocy sz lub, w celu odróżnienia, sz' (z apostrofem)
Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_ołłuch&oldid=34192”