Język Tolów

Język Tolów, język talski (nazwa własna: Tolayánâ, Τωλαιάνὰ [tola'jana]) - mowa Tolów, Yánhaŋ Itláh, Ιάνἁγ Ητλᾶ - język <który jest> talski) - artystyczny język sztuczny.

Głoski i ortografia w alfabecie łacińskim

Zapis jest fonemiczny.

Samogłoski

• A - [a], przy /q/, /r/ i /ɦ/ - cofnięta w stronę [ɑ];
• E - [æ], [ε] lub - w sylabie nieakcentowanej, szczególnie przed akcentem - także [ə], nie występuje przy /q/, /r/ oraz /ɦ/;
• I - [i] lub [ɪ], przy /q/, /r/ oraz /ɦ/ cofnięta w stronę [ɨ];
• O - [o] lub [ʊ];

Samogłoski nie kontrastują ze względu na długość, z wyjątkiem, o którym poniżej. Sylabę akcentowaną zaznacza się akutem nad samogłoską. Jeśli w wyrazie występuje samogłoska z cyrkumfleksem, a jednocześnie brak innej z akutem, cyrkumfleks oznacza też wtedy sylabę akcentowaną.

Spółgłoski

Spółgłoski	Wargowe	Zębowe	Boczne	Twardopodniebienne	Miękkopodniebienne	Języczkowe	Krtaniowe
Nosowe	/m/ m	/n/ n		/ŋ~ɲ/¹ ŋ (g)²
Zwarte	/p/³ p (b)²	/t/ t (d)²			/k~kʲ/¹ k (g)²	/q/ q	/ʔ/³ '
Zwartoszczelinowe			/ɬ~tɬ/³ ł (d)²	/ʧ~tɕ/³ c (j)²
Szczelinowe	/φ~f/ f	/θ~s/³ s (z)²		/ʃ~ɕ/³ ş	/x~xʲ/¹ x	/ʀ~r/³ r	/ɦ~ʕ/³ h
Płynne i Półsamogłoski	/w/ u (v w)²		/l/ l	/j/ y (j)

¹ - [ŋ], palatalizowane do [ɲ] przy /i/ oraz /j/, /tʃ/, /ʃ/, [ɴ] przy /q/; [k], palatalizowane do [kʲ] przy /i/ oraz /j/; [x], palatalizowane do [xʲ] przy /i/ oraz /j/;

² - litery b, d, g, j, v, w, z występują tylko w zapożyczeniach;

³ - p dwuwargowa lub wargowo-zębowa, w nagłosie może być wymawiana jako głoska bezdźwięczna, wargowa, drżąca [ʙ̥];

- r może przyjmować artykulację języczkową, jak i dziąsłową, a w nagłosie, wygłosie i zbitkach z obstruentami tracić dźwięczność;

- ł w zbitkach po szczelinowych (z wyjątkiem /ɦ/) wymawia się zawsze jako zwartoszczelinową [tɬ], geminata łł [ɬtɬ], [ɬɬ], w pozostałych przypadkach - wymowa wariantywna;

- s standardowo ma wymowę pośrednią między [θ] a [s], „s sepleniące”, spółgłoska podobna do [θ], z tym że język jest cofnięty, a jego koniec nie tkwi między zębami, ale przy siekaczach górnych, również wymowa [θ] oraz [s];

- c i ş mogą mieć brzmienie zadziąsłowe lub twardopodniebienne;

- ' nie pisze się na początku wyrazu i między samogłoskami;

- h dźwięczne, może udźwięczniać spółgłoski w zbitkach spółgłoskowych (np. atha -> [ʔadɦɑ], ahfa -> [ʔɑɦva], [ʔaːfa]), jeśli znajduje się po samogłosce przed spółgłoską lub w wygłosie, może być nieme, a poprzedzająca samogłoska ulega wtedy wzdłużeniu (np. ah -> [ʔaː]);

Wzór sylaby

Sylaba ma postać CV((C)C).

Zbitka może się pojawić w wygłosie. Między ostatnimi dwiema spółgłoskami rdzenia najczęściej jednak pojawia się samogłoska, o ile cały wyraz nie kończy się samogłoską.

Każda sylaba zaczyna się pojedynczą spółgłoską, natomiast wewnątrz wyrazów możliwe są dowolne zbitki dwuspółgłoskowe, choć niektóre trudno wymawialne powodują, że druga asymiluje się do pierwszej (szczególnie w przypadkach, gdy pierwsza z nich to /ɬ/, a druga to szczelinowy sybilant).

Rdzeń wyrazowy

Rdzenie zawierają jedną (teoretycznie), dwie, trzy bądź cztery spółgłoski. Rdzenie trój- i czterospółgłoskowe mogą występować w dwóch odmiennych typach. W pierwszym typie rdzenia dwie pierwsze spółgłoski mogą tworzyć zbitkę w czasownikach. W drugim typie rdzenia pierwsza spółgłoska i występująca po niej samogłoska (najczęściej /æ/ lub /a/) pozostają niezmienne, a zbitkę w czasowniku tworzą dwie kolejne spółgłoski.

W wyrazach zapożyczonych możliwe są rdzenie liczące więcej niż cztery spółgłoski. Spółgłoski /j/, /w/ i /ɦ/ występują w niekiedy jako samogłoski, odpowiednio /i/, /o/, /a/, zapisuje się je wtedy z cyrkumfleksem. Akcent pada zawsze na sylabę z samogłoską po pierwszej spółgłosce rdzenia.

Wyraz prosty bez afiksów ma postać:

• dwuspógłoskowy: C1-V1-C2-V2/V3
• trójspółgłoskowy: C1-V1-C2-V2-C3-V3 lub C0-V0-C1-V1-C2-V2
• czterospółgłoskowy: C1-V1-C2-V2-C3-V3-C4 lub C0-V0-C1-V1-C2-V2-C3-V3

(gdzie C1, C2, C3, C4 to spółgłoski rdzenia, C0 i V0 to nieodmienialne spółgłoska i samogłoska w rdzeniach drugiego typu, V1, V2, V3 to samogłoski występujące po spółgłoskach rdzenia)

W czasowniku V1 jest zerowe, akcent pada na V2. W rzeczowniku V2 jest zerowe, akcent pada na V1. W gerundium akcent pada na V2.

Morfologia

Czasownik

Czasownik odmienia się przez tryby, statyczność-dynamiczność, aspekty, strony, jak również mogą mieć znaczenie równe, osłabione bądź wzmocnione. Czasownik nie zawiera informacji o osobie podmiotu czy dopełnień ani o czasie, wynikają one z kontekstu lub obecności słów pomocniczych (zaimków, przysłówków itp.).

• Tryb i modalność

1. tryb oznajmujący - przez dodanie przed rdzeniem i- (czasowniki statyczne) lub o- (czasowniki dynamiczne)

2. tryb rozkazujący, pełniący też funkcję trybu łączącego - przez dodanie przed rdzeniem ye-/ya- (czasowniki statyczne) lub ua- (czasowniki dynamiczne)

Pozostałe tryby tworzy się poprzez dodanie odpowiedniej partykuły:

3. oc - może, mieć możliwość, zdolność, sposobność;

• Statyczność-dynamiczność
• Aspekt

Aspekty tworzy się następująco:

1. dokonany - samogłoska V2 to a, o lub i, w zależności od strony czasownika (irnáta, ornóta, irníta, ornátak, irnótak, ornítak, irná, ornó, irní);

2. niedokonany - V2 to a z następującą po niej spółgłoską h, u lub y, w zależności od strony (ornáhta, irnáhtak, ornáh, irnáuta, ornáutak, irnáu, ornáyta, irnáytak, ornáy);

3. wielokrotny - z aspektu dokonanego przez podwojenie trzeciej spółgłoski w rdzeniach trój- i czterospółgłoskowych (irnátta, ornáttak, irnótta, ornóttak, ornítta, irníttak), w dwuspółgłoskowych poprzez dodanie spółgłoski h, u lub y, w zależności od poprzedzającej samogłoski V2 (ornáh, irnóu, orníy);

4. dokonany długi - z aspektu dokonanego przez podwojenie drugiej spółgłoski rdzenia i dodanie przed nią epentetycznej samogłoski, najczęściej e (przy /ɦ q r/ a), ale również i lub o (orannáta, irinnáta, oronnó, irinnó, iyennáta);

5. wielokrotny długi - z aspektu wielokrotnegi przez podwojenie drugiej spółgłoski rdzenia i dodanie przed nią samogłoski epentetycznej, jak w przypadku aspektu dokonanego długiego (orannátta, irannóttak, oranníy).

• Strona

Stronę określa barwa samogłoski V2, na którą w czasowniku pada główny (lub jedyny) akcent wyrazowy. Istnieje 5 stron, 3 określane przez wymianę samogłoski V2, a 2 przez obecność odpowiedniego zaimka (lub zaimków).

1. ó lub áu - strona czynna - agens jest w mianowniku, pacjens w przypadku zależnym;

2. í lub áy - strona bierna - agens jest w przypadku zależnym, pacjens w mianowniku;

3. á lub áh - czasownik nieprzechodni, podmiot jest w mianowniku;

4. strona czynna lub bierna z zaimkiem osobowym patiensa zgodnym z agensem - oznacza czynność zwrotną;

5. strona czynna lub bierna z zaimkiem wzajemnym tô - oznacza czynność wzajemną, 2 lub więcej podmiotów w mianowniku.

• Wzmocnienie-osłabienie

Rzeczownik

Rzeczownik występuje w trzech klasach nominalnych (1. świat ożywiony; 2. materialny, nieożywiony; 3. reszta), trzech liczbach (1. liczba policzalna, w tym 1a. liczba uniwersalna, 1b. liczba zbiorowa; 2. liczba niepoliczalna;), odmienia się przez cztery przypadki główne (1. mianownik; 2. bierniko-dopełniacz; 3. allatyw; 4. ablatyw;).

Rzeczownik niezłożony w mianowniku, bez sufiksów i niepoddany reduplikacji posiada jedną lub dwie samogłoski. Zawsze jest to V1 (samogłoska akcentowana, znajdująca się po pierwszej spółgłosce rdzenia pierwszego typu i po drugiej spółgłosce rdzenia trój- i czterospółgłoskowego drugiego typu), której barwa najczęściej (choć nie zawsze) określa klasę nominalną, do której dany rzeczownik należy, oraz V3, która najczęściej (choć nie zawsze) określa natężenie cechy albo w inny sposób różnicuje znaczenie (ránat, rínot, ránte, rónta, rána, róni, rántak, ríntok). Jednosylabową formę przybiera wyraz ze rdzeniem jedno- i dwuspółgłoskowym, gdy V3 może być pominięta, sporadycznie też w wyrazach z rdzeniem trójspółgłoskowym, gdy w wygłosie znajduje się zbitka (ra', ran, rint). Trzecia samogłoska albo należy do sufiksu, albo rozdziela zabronione zbitki (najczęściej jest to /æ/ lub /a/), albo jest końcówką liczby niepoliczalnej. Czwarta zawsze jest końcówką liczby niepoliczalnej.

Rzeczownik złożony z dwóch rzeczowników prostych, z których pierwszy jest członem określającym, drugi określanym, może zawierać więcej niż cztery samogłoski. Akcent pada w nim na pierwszą samogłoskę rdzenia w drugim członie.

• Klasy nominalne

1. żywotne - wszystko, co związane z życiem, nazwy roślin, zwierząt, grzybów, mikrobów, grup istot żywych, żywych struktur, osoby; wykładnikiem jest samogłoska V1=/o/ (przykład: rónat, rónti);

2. nieżywotne, rzeczowe - wszystkie rzeczy odbierane zmysłami, namacalne, odczuwalne, widzialne, nie należące do organizmów żywych (a więc również np. martwe ciało), miejsca, kraje, struktury świata materialnego, nazwy cząstek elementarnych (ale nie oddziaływań), nazwy zjawisk widzialnych; wykładnikiem jest V1=/i/ (przykład: rínet, ríntat);

3. pozostałe - wszystko to, co nie mieści się w dwóch pierwszych klasach; wykładnikiem jest V1=/e/ i V1=/a/ (przykład: yénet, ránti);

Przynależność do danej klasy nie zawsze jest określona na rzeczowniku, szczególnie dotyczy to wyrazów zapożyczonych. Również imiona i nazwy przynależą do tej klasy rzeczowników, do których się odnoszą, bez względu na ich kształt i brzmienie.

• Rodzaj

Rzeczowniki i zaimki nie mają określonego rodzaju. Można go dodać wstawiając sufiks -(e)l dla rodzaju żeńskiego albo sufiks -(a)r. Rodzaj mają tylko rzeczowniki i zaimki z klasy żywotnych.

• Liczby

Żadna z części mowy nie odmienia się przez liczby. Rzeczowniki i zaimki przyjmują pewną liczbę i to implikuje ich zakres znaczeniowy. Zmiana liczby w rdzeniu powoduje, jak w przypadku zmiany przynależności do klasy nominalnej, zawsze zmianę jakościową, a nigdy ilościowej.

1. prosta policzalna - oznacza przedmiot, osobę, organizm, zjawisko, wydarzenie, konstrukcję, stan itp. dające się policzyć i uszeregować za pomocą liczb naturalnych, odbierane jako stanowiące spójną całość i autonomiczne w stosunku do innych osób, przedmiotów, zjawisk itd. - baran, kamień, noc; wyraz w l.p.p. kończy się spółgłoską;

2. zbiorcza policzalna - oznacza grupę osób, przedmiotów, zjawisk policzalnych, której poszczególne rozróżnialne elementy tworzą pewną spójną całość, a te całości również można policzyć i uszeregować za pomocą liczb naturalnych - stado, archipelag, dzieje; l.z.p. tworzy się reduplikując ostatnią spółgłoskę rdzenia, kończy się spółgłoską;

3. niepoliczalna - oznacza przedmioty, zjawiska itd. niedające się policzyć ani uszeregować za pomocą liczb naturalnych, do mierzenia ilości stosuje się ewentualnie jednostek umownych, w l.np. występują gerundia - trawa, woda, namiętność; wyraz w l.np. kończy się samogłoską;

• Przypadki

Rzeczowniki i zaimki odmieniają się przez przypadki główne:

1. mianownik - podmiot przy czasowniku nieprzechodnim, agens w stronie czynnej, patiens w stronie biernej; brak końcówki albo -', -e', -a' (jeżeli ostatnią spółgloską tematu jest /r q ɦ/), '-e, są identyczne z końcówkami wołacza, pewna część rzeczowników je posiada, służą też do derywacji;

2. wołacz - końcówki jak w przypadku mianownika, przypadek raczej rzadko stosowany;

3. przypadek zależny statyczny, pseudobiernik - patiens w stronie czynnej, agens w stronie biernej, pełni rolę dopełniacza apozycyjnego (w mowie bardziwj oficjalnej), w stopniowaniu przypadek rzeczownika lub zaimka, który jest poddany porównaniu; końcówki -h, -ah, -ha;

4. allatyw - znaczenie ruchu ku komuś, czemuś, zbliżania się, także w funkcji dopełnienia dalszego i rezultatu zmiany; końcówki -u, -eu, -ah (przy /r q ɦ/), -uo, -o;

5. ablatyw - znaczenie ruchu od kogoś, czegoś, oddalania się, pochodzenia od kogoś, czegoś, wytworzenia z czegoś; końcówki -y, -ey, -ay (przy /r q ɦ/), -yi, -i;

• Określenie posesywności i wyrazy złożone

W języku talskim występują dwa rodzaje posesywności: zbywalna i niezbywalna. Granica między nimi jest rozmazana, niektóre zależności mogą być rozpatrywane jako należące do jednej grupy albo drugiej, w zależności od stosunku mówiącego do omawianego przedmiotu. Posesyw określa posiadacza, odmienia się przez wszystkie przypadki i jest w związku zgody z rzeczownikiem opisywanym (związek ten jednak nie obejmuje liczby i grupy nominalnej, ponieważ nie są one kategoriami fleksyjnymi).

Gerundium

Rzeczownik odczasownikowy występuje zawsze w liczbie niepoliczalnej, należy do ogólnej klasy nominalnej. Odmienia się przez przypadki i wszystkie kategorie odmiany czasownika poza trybem. Geryndium przyjmuje postać: (C0-V0-)C1-V1-C2-V2(-C3-V3(-C4)).

Samogłoska V1:

i dla gerundiów statycznych ("stanie", "jedzenie")

o dla gerundiów dynamicznych ("wstawanie", "karmienie")

Samogłoska V2 zależy, jak u czasowników, od strony i aspektu.

Samogłoska V3 określa intensywność:

a - neutralna

o - wyższa (wzmocnienie)

i - niższa (osłabienie)

Aspekt konstruuje się tak samo jak w przypadku czasowników. W obu aspektach długich C2 jest geminatą i nie wstawia się samogłoski epentetycznej.

Dodając przedrostek przysłówkowy tworzy się imiesłów przysłówkowy.

Końcówki przypadków są identyczne jak w przypadku rzeczowników policzalnych, a nie niepoliczalnych (pomimo tego, że gerundia występują wyłącznie w liczbie niepoliczalnej).

Akcent pada zawsze na sylabę z samogłoską V2.

Przysłówek

Przysłówek tworzy się z rzeczownika przez dodanie przedrostka a- /ʔa-/ z powtórzeniem pierwszej spółgłoski rdzenia dla rdzeni typu 1. W rdzeniach typu 2. po przedrostku pierwsza spółgłoska nie jest reduplikowana, ale tworzy zbitkę z drugą spółgłoską. Rzadsze są konstrukcje z powtórzeniem pierwszej spółgłoski bez tworzenia zbitek w rdzeniu.

Przykład:

• rdzeń typu 1.:

rátas -> arrátas

• rdzeń typu 2.:

a) paláyâ -> apláyâ

b) naríq -> annaríq

Zaimki

Zaimki osobowe występują w czterech osobach i trzech liczbach. Możliwe są również takie kombinacje poprzez ich łączenie, jak również złożenia zaimków z prostymi liczebnikami, które zwiększają wachlarz dostępnych możliwości. Do zaimków w każdej osobie - poza liczbą niepoliczalną - można dołączyć sufiks definiujący płeć. Dla rodzaju żeńskiego jest to -(e)l, dla rodzaju męskiego -(a)r. Trzecia osoba występuje w dwóch formach: bliższej i dalszej. Bliższa jest formą podstawową, występującą na ogół w zdaniach prostych. Dalsza - użyta w zdaniu prostym - oznacza:

• podmiot lub dopełnienie mniej istotne dla mówiącego, skupiającego uwagę na innych częściach zdania, jeśli zdanie nie ma dopełnienia;
• podmiot czynności nietożsamy z dopełnieniem; w przypadku użycia zarówno jako agensa, jak i pacjensa zaimka w jednej formie bliższej lub dalszej, zdanie wyraża czynność zwrotną;
• odniesienie się do dopełnienia w zdaniach złożonych, kiedy dopełnienie pierwszego członu zdania złożonego jest podmiotem drugiego członu;

Negacja

Język posiada dwa rodzaje negacji zarówno w rzeczownikach, czasownikach, gerundiach jak i przysłówkach:

• dla oznaczenia braku cechy używa się sufiksu -ut, -ot;
• dla oznaczenia przeciwieństwa cechy używa się sufiksu -s, -s;

Nie występują partykuły przeczące ani twierdząca. Żeby odpowiedzieć na pytanie ogólne powtórza się czasownik z odpowiednią końcówką przeczenia. Jeśli pytanie wymaga odpowiedzi twierdzącej, powtórza się czasownik dodając do niego sufiks twierdzący -(e)k. W funkcji partykuł może wystąpić zaimek wskazujący şe' z odpowiednią końcówką:

şéek="tak"

şéot="nie"

şées="nie, wprost przeciwnie".

Składnia

Szyk zdania

Szyk zdania jest swobodny, z dominującym układem SOV, a w zdaniu podrzędnym VSO. Okolicznik znajduje się zwykle po czasowniku. Rzeczownik poprzedza przydawkę lub przydawki.