Język gitryjski: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
(Utworzono nową stronę "{{Język |kolor=#33CC33 |nazwa=język gitryjski |nazwa własna=гітрісо зонӥзъ |klasyfikacja= |alfabet=cyrylica gitryjska | twórca = Emil (w 2...")
 
 
(Nie pokazano 13 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika)
Linia 14: Linia 14:
 
{{słownik}}
 
{{słownik}}
  
−
'''Język gitryjski''' (gtr. ''гітрісо зонӥзъ'' /{{IPA|ˈgʲitʲrʲsɔ ˈzonʲəzɐ}}/) jest językiem z rodziny [[Języki latyskie|latyskich]], a dokładniej jej zachodniej podgrupy, używany w Gitrywie na południu [[Hoczeboz|Hoczebozu]]. Jest to drugi poświadczony język latyski.
+
'''Język gitryjski''' (gtr. ''гітрісо зонӥзъ'' /{{IPA|ˈgʲitʲrʲisɔ ˈzonʲəzɐ}}/) jest językiem z rodziny [[Języki latyskie|latyskich]], a dokładniej jej zachodniej podgrupy, używany w Gitrywie na południu [[Hoczeboz|Hoczebozu]]. Jest to drugi poświadczony język latyski.
  
 
Do zapisu tego języka, w odróżnieniu od innych latyskich, używa się cyrylicy. Docelowo ma to oddawać różnice w piśmie w conworldzie.
 
Do zapisu tego języka, w odróżnieniu od innych latyskich, używa się cyrylicy. Docelowo ma to oddawać różnice w piśmie w conworldzie.
  
 +
==Historia==
 +
Gitryjski jest drugim poświadczonym językiem latyskim i pierwszym zachodniolatyskim. Będący na obrzeżu kontinuum dialektalnego zachował takie archaiczne cechy jak:
 +
*w zasadzie zwarta wymowa grup ''Rb Rd Rdj'' (jednakże grupy welarne uległy już lenicji);
 +
*zachowanie większości wygłosowych samogłosek (jak w wschodniolatyskich);
 +
*prosty system trzech czasów gramatycznych.
 +
Pojawiły się w nim jednak też liczne innowacje:
 +
*monoftongizacja wszystkich dyftongów, zanik przednich zaokrąglonych oraz mutacja ''e i'' przed labializowanymi i wargowymi;
 +
*skierowanie większości krótkich ''i ü u'' do szwy;
 +
*opwita palatalizacja;
 +
*zerwanie zasady S1, wprowadzając szyk swobodny (jednak SVO pozostał szykiem neutralnym);
 +
*brak strony biernej.
 +
W późniejszym okresie miały miejsce również procesy takie jak zanik [ɣ] (''ńolɣ'' → ''нёлл''), fonemizacja palatalizacji oraz przede wszystkim zanik iloczasu.
 
==Fonologia==
 
==Fonologia==
 
===Samogłoski===
 
===Samogłoski===
Linia 35: Linia 47:
 
| {{IPA|e}} <''ѣ''>
 
| {{IPA|e}} <''ѣ''>
 
| rowspan=2| {{IPA|ə}} <''и, ӥ''>
 
| rowspan=2| {{IPA|ə}} <''и, ӥ''>
−
| {{IPA|o}} <''оу, ёу''>
+
| {{IPA|o}} <''ѫ, ѭ''>
 
|-
 
|-
 
! Półotwarte
 
! Półotwarte
Linia 46: Linia 58:
 
|{{IPA|ɑ}} <''а, ӓ''>
 
|{{IPA|ɑ}} <''а, ӓ''>
 
|}
 
|}
−
Dźwięk /ɐ/ w najbardziej wzorowej wymowie wydaje się być fonemiczny, ale tylko na końcu słów (''кіда'' /kʲidɑ/ "dorsz" kontra ''кідъ'' /kʲidɐ/ "drzewo"). Jednak w bardziej potocznej wymowie końcowe /ɑ/ bywa wymawiane jako [ɐ], przez co kontrast zanika (''кіда'' i ''кідъ'' są wymawiane /kʲidɐ/).
+
Samogłoska /ə/ w odróżnieniu od wielu języków mogła być zarówno nieakcentowana, jak i akcentowana. Pochodzi ona z pralatyskich ''*i *ü *u'' we wszystkich pozycjach prócz w grupach nosowa + zwarta, gdzie tam utrzymały swoją wysoką wymowę /i/ /i/ /u/.
 +
 
 +
Dźwięk /ɐ/ w najbardziej wzorowej wymowie wydaje się być fonemiczny, ale tylko na końcu słów (''кӥда'' /kʲədɑ/ "dorsz" kontra ''кӥдъ'' /kʲədɐ/ "drzewo"). Jednak w bardziej potocznej wymowie końcowe /ɑ/ bywa wymawiane jako [ɐ], przez co kontrast zanika (''кӥда'' i ''кӥдъ'' są wymawiane /kʲədɐ/).
  
 
Istnieje tendencja do występowania samogłosek przednich po spółgłoskach miękkich, zaś tylnich po twardych. Jednak połączenia twarda + przednia oraz miękka + tylnia również istnieją, lecz są rzadsze (np. ''цӓмӥгъ'' /t͡sʲɑmʲəgɐ/ "początek" oraz ''сыт'' /sit/ "przestrzeń").
 
Istnieje tendencja do występowania samogłosek przednich po spółgłoskach miękkich, zaś tylnich po twardych. Jednak połączenia twarda + przednia oraz miękka + tylnia również istnieją, lecz są rzadsze (np. ''цӓмӥгъ'' /t͡sʲɑmʲəgɐ/ "początek" oraz ''сыт'' /sit/ "przestrzeń").
 +
 +
W niektórych dialektach istnieją też samogłoski przednie zaokrąglone /œ/ /ø/ /y/. Nie pochodzą jednak one z odpowiedników pralatyskich, a z drugiej monoftongizacji dyftongów z /j/ < /k/ /ʎ/. W języku standardowym i w większości dialektów są zastąpione one przez /ɛ/ /e/ /i/.
 +
 
===Spółgłoski===
 
===Spółgłoski===
−
Spółgłoski układają się w pary twarda-miękka
+
Spółgłoski układają się w pary twarda-miękka:
 
{| class="wikitable" style=text-align:center
 
{| class="wikitable" style=text-align:center
 
! colspan="2" |
 
! colspan="2" |
Linia 61: Linia 78:
 
|{{IPA|m}} <''м''><br>{{IPA|mʲ}} <''мь''>
 
|{{IPA|m}} <''м''><br>{{IPA|mʲ}} <''мь''>
 
|{{IPA|n}} <''н''><br>{{IPA|nʲ}} <''нь''>
 
|{{IPA|n}} <''н''><br>{{IPA|nʲ}} <''нь''>
−
|
+
|({{IPA|ɲ}} <''њ''>)<ref>Dźwięk ten występuje w wielu dialektach, ale w innych połączył się z /nʲ/ lub /j/. Obie formy zastąpienia dawnego ''*ń'' występują w opisywanym interdialekcie, gdzie /nʲ/ jest przed samogłoskami, zaś /j/ przed spółgłoskami i na końcu wyrazu.</ref>
 
|[{{IPA|ŋ}}] <''н/г''> <br> [{{IPA|ŋʲ}}] <''нь/гь''>
 
|[{{IPA|ŋ}}] <''н/г''> <br> [{{IPA|ŋʲ}}] <''нь/гь''>
 
|- align="center"
 
|- align="center"
Linia 87: Linia 104:
 
|
 
|
 
|{{IPA|d͡z}} <''ѕ''><br>{{IPA|d͡zʲ}} <''ѕь''>
 
|{{IPA|d͡z}} <''ѕ''><br>{{IPA|d͡zʲ}} <''ѕь''>
−
|{{IPA|d͡ʒ}} <''џ''><br>{{IPA|d͡ʒ}} <''џь''>
+
|{{IPA|d͡ʒ}} <''џ''><br>{{IPA|d͡ʑ}} <''џь''>
 
|
 
|
 
|- align="center"
 
|- align="center"
Linia 114: Linia 131:
 
|
 
|
 
|}
 
|}
−
W języku dochodziło do dopasowania miękkości - spółgłoski ulegały palatalizacji przed innymi miękkimi i traciły ją przed twardymi.  
+
W języku dochodzi do dopasowania miękkości - spółgłoski ulegają palatalizacji przed innymi miękkimi i tracą ją przed twardymi.
 +
 
 +
Dźwięki [ŋ] [ŋʲ] są allofonami /n/ /nʲ/ przed welarnymi oraz /g/ /gʲ/ przed nosowymi.
  
−
Dźwięki [ŋ] [ŋʲ] były allofonami /n/ /nʲ/ przed welarnymi oraz [g] [gʲ] przed nosowymi.
 
 
==Ortografia==
 
==Ortografia==
−
Najczęściej /j/ zapisuje się przez ''й''. Dotyczy to pozycyj:
+
Gitryjski de facto jest zapisywany cyrylicą, w której skład wchodzą następujące znaki:<br>
 +
'''Аа Ӓӓ Бб Вв Гг Дд Ее Ёё Жж Җҗ Ѕѕ Зз Ии Ӥӥ Йй Ѳ ѳ Іі Јј Кк Лл Мм Нн Оо Пп Рр Сс Тт Уу Фф Хх Цц Чч  Џџ Шш Щщ ъ Ыы ь Ѣѣ Юю Ѫѫ Ѭѭ Яя Я̈я̈'''<ref>w zapisie dialektów występuje też znak '''њ'''</ref>
 +
 
 +
Najczęściej /j/ zapisuje się przez '''й'''. Dotyczy to pozycyj:
 
*przed spółgłoską;
 
*przed spółgłoską;
 
*na końcu wyrazu;
 
*na końcu wyrazu;
 
*interwokalicznie, jeżeli występowanie jest spowodowane zderzeniem dwóch morfemów, który pierwszy kończy się na ''й'' (np. ''вежейорр < вежей + орр'' "gaz ziemny").
 
*interwokalicznie, jeżeli występowanie jest spowodowane zderzeniem dwóch morfemów, który pierwszy kończy się na ''й'' (np. ''вежейорр < вежей + орр'' "gaz ziemny").
−
Spółgłoska /j/ jest zapisywana przez ''ј'' w pozycjach przed /ɐ/, /ɛ/ i /e/, także interwokalicznie. Przed resztą samogłosek nie jest zapisywana, ale jest oddawana literami jotowanymi (''ӓ ё ёу ӥ і ю я̈'') - nie dotyczy to złożeń (np. ''вежейорр'' zamiast ''вежеёрр'').
+
Spółgłoska /j/ jest zapisywana przez '''ј''' w pozycjach przed /ɐ/, /ɛ/ i /e/, także interwokalicznie. Przed resztą samogłosek nie jest zapisywana, ale jest oddawana literami jotowanymi ('''ӓ ё ӥ і ю ѭ я̈''') - nie dotyczy to złożeń (np. ''вежейорр'' zamiast ''вежеёрр'').
 +
 
 +
Litery '''җ щ''' oznaczają zbitki /ʒd͡ʒ/ i /ʃt͡ʃ/, a po zmiękczeniu /ʑd͡ʑ/ oraz /ɕt͡ɕ/. Podobnie jak '''й''' jeżeli te zbitki pochodzą z łączenia morfemów jest zachowany zapis osobny ('''жџ''' oraz '''шч''').
 +
 
 +
==Gramatyka==
 +
===Zaimki===
 +
====Trójdzielność====
 +
Zaimki w gitryjskim wykazują system trójdzielny - odmieniają się przez '''ergatyw''' (dla reguły określany jako '''mianownik''') do wyrażenia podmiotu zdania przechodniego, '''intransytyw''' do podmiotu zadania nieprzechodniego i '''biernik''' do wyrażenia dopełnienia. W innych rodzajach podmiotu występuje tylko mianownik.
 +
*'''Ра''' хетет - "ja latam" (ja-INT. latać-1_SG_TER.)
 +
*'''Кёв''' лілет <u> хетѣ ля̈ге</u> - "widze latającego ptaka" (ja-NOM. widzieć-1_SG_TER. [latać-PAR1 ptak]ACC.)
 +
 
 +
====Odmiana zaimków osobowych i wskazujących====
 +
{| class="wikitable" style=text-align:center
 +
! rowspan=2 |
 +
! colspan="5" | l. pojedyncza
 +
! colspan="5" | l. mnoga
 +
|-
 +
! 1. osoba
 +
! 2. osoba
 +
! 3. osoba
 +
! 4. osoba
 +
! wskazujący
 +
! 1. osoba
 +
! 2. osoba
 +
! 3. osoba
 +
! 4. osoba
 +
! wskazujący
 +
|-
 +
! intransytyw
 +
| ра
 +
| кеш
 +
| овс
 +
| рень
 +
| мѭр
 +
| жы
 +
| ѭ
 +
| нелп
 +
| тӥкь
 +
| ня̈
 +
|-
 +
! mianownik
 +
| кёв
 +
| ся̈т
 +
| уй
 +
| мӥпь
 +
| ль<br>ле
 +
| ѳот
 +
| ѕѫн
 +
| кіс
 +
| доx
 +
| бос
 +
|-
 +
! dopełniacz
 +
| енг
 +
| фѣлл
 +
| ыц
 +
| дӥр
 +
| нёx
 +
| от
 +
| ѭн
 +
| ыс
 +
| оx
 +
| ос
 +
|-
 +
! celownik
 +
| енга
 +
| фѣлла
 +
| ыца
 +
|дӥра
 +
|нӓxа
 +
| нѭла
 +
| инѕа
 +
| ѣӓ
 +
| лѫма
 +
| оса
 +
|-
 +
! biernik
 +
| енгѣ
 +
|фѣллѣ
 +
| ыцѣ
 +
| дӥрѣ
 +
| нӓxѣ
 +
| нѭлѣ
 +
| инѕѣ
 +
| ѣјѣ
 +
| лѫмѣ
 +
| осѣ
 +
|-
 +
|}
 +
 
  
−
Rozróżnienie '''ф-ѳ''' ma charakter etymologiczny - ''ф'' oznacza /f/ z pralatyskiego *f, zaś ''ѳ'' z pralatyskich ''*h'' i ''*ħ''.
+
[[Kategoria:Użytkownik:Emil]] [[Kategoria:Hadżal]] [[Kategoria:Języki latyskie]]

Aktualna wersja na dzień 21:17, 2 lut 2023

język gitryjski
гітрісо зонӥзъ
Typologia: fleksyjny
Utworzenie: Emil (w 2022)
Cel utworzenia: Na potrzeby prywatnego konwerldu
Sposoby zapisu: cyrylica gitryjska
Kody
Conlanger–1 gtr.
Przykład
Ojcze nasz (początek)
Качѣнъ от вірь сцітос го ѳя̈ля, гр ыц сӥд уг ѳя̈ля, гр ыц чигѣхь зоѳогя, гр фѣлл шкалъ ѳя̈лет дов камрос ех, кёмят готӥ.
Lista conlangów

        

Nuvola apps bookcase 1 blue.svg.png Zobacz też słownik tego języka.

Język gitryjski (gtr. гітрісо зонӥзъ /ˈgʲitʲrʲisɔ ˈzonʲəzɐ/) jest językiem z rodziny latyskich, a dokładniej jej zachodniej podgrupy, używany w Gitrywie na południu Hoczebozu. Jest to drugi poświadczony język latyski.

Do zapisu tego języka, w odróżnieniu od innych latyskich, używa się cyrylicy. Docelowo ma to oddawać różnice w piśmie w conworldzie.

Historia

Gitryjski jest drugim poświadczonym językiem latyskim i pierwszym zachodniolatyskim. Będący na obrzeżu kontinuum dialektalnego zachował takie archaiczne cechy jak:

  • w zasadzie zwarta wymowa grup Rb Rd Rdj (jednakże grupy welarne uległy już lenicji);
  • zachowanie większości wygłosowych samogłosek (jak w wschodniolatyskich);
  • prosty system trzech czasów gramatycznych.

Pojawiły się w nim jednak też liczne innowacje:

  • monoftongizacja wszystkich dyftongów, zanik przednich zaokrąglonych oraz mutacja e i przed labializowanymi i wargowymi;
  • skierowanie większości krótkich i ü u do szwy;
  • opwita palatalizacja;
  • zerwanie zasady S1, wprowadzając szyk swobodny (jednak SVO pozostał szykiem neutralnym);
  • brak strony biernej.

W późniejszym okresie miały miejsce również procesy takie jak zanik [ɣ] (ńolɣ → нёлл), fonemizacja palatalizacji oraz przede wszystkim zanik iloczasu.

Fonologia

Samogłoski

W języku istnieje 9 lub 10 fonemicznych samogłosek (patrz niżej na kontrowersyjny status /ɐ/):

Przednie Centralne Tylne
Przymknięte i <ы, і> u <у, ю>
Półprzymknięte e <ѣ> ə <и, ӥ> o <ѫ, ѭ>
Półotwarte ɛ <е> ɔ <о, ё>
Otwarte æ <я, я̈> (ɐ <ъ>) ɑ <а, ӓ>

Samogłoska /ə/ w odróżnieniu od wielu języków mogła być zarówno nieakcentowana, jak i akcentowana. Pochodzi ona z pralatyskich *i *ü *u we wszystkich pozycjach prócz w grupach nosowa + zwarta, gdzie tam utrzymały swoją wysoką wymowę /i/ /i/ /u/.

Dźwięk /ɐ/ w najbardziej wzorowej wymowie wydaje się być fonemiczny, ale tylko na końcu słów (кӥда /kʲədɑ/ "dorsz" kontra кӥдъ /kʲədɐ/ "drzewo"). Jednak w bardziej potocznej wymowie końcowe /ɑ/ bywa wymawiane jako [ɐ], przez co kontrast zanika (кӥда i кӥдъ są wymawiane /kʲədɐ/).

Istnieje tendencja do występowania samogłosek przednich po spółgłoskach miękkich, zaś tylnich po twardych. Jednak połączenia twarda + przednia oraz miękka + tylnia również istnieją, lecz są rzadsze (np. цӓмӥгъ /t͡sʲɑmʲəgɐ/ "początek" oraz сыт /sit/ "przestrzeń").

W niektórych dialektach istnieją też samogłoski przednie zaokrąglone /œ/ /ø/ /y/. Nie pochodzą jednak one z odpowiedników pralatyskich, a z drugiej monoftongizacji dyftongów z /j/ < /k/ /ʎ/. W języku standardowym i w większości dialektów są zastąpione one przez /ɛ/ /e/ /i/.

Spółgłoski

Spółgłoski układają się w pary twarda-miękka:

Wargowe Przedniojęzykowe Podniebienne Welarne
Nosowe m <м>
mʲ <мь> 		n <н>
nʲ <нь> 		(ɲ <њ>)[1] [ŋ] <н/г>
[ŋʲ] <нь/гь>
Zwarte bezdźwięczne p <п>
pʲ <пь> 		t <т>
tʲ <ть> 		k <к>
kʲ <кь>
dźwięczne b <б>
bʲ <бь> 		d <д>
dʲ <дь> 		g <г>
gʲ <гь>
Afrykaty bezdźwięczne t͡s <ц>
t͡sʲ <ць> 		t͡ʃ <ч>
t͡ɕ <чь>
dźwięczne d͡z <ѕ>
d͡zʲ <ѕь> 		d͡ʒ <џ>
d͡ʑ <џь>
Szczelinowe bezdźwięczne f <ф, ѳ>
fʲ <фь, ѳь> 		s <с>
sʲ <сь> 		ʃ <ш>
ɕ <шь> 		x <х>
xʲ <хь>
dźwięczne v~w <в>
vʲ~wʲ <вь> 		z <з>
zʲ <зь> 		ʒ <ж>
ʑ <жь>
Drżące, półsamogłoski r <р>
rʲ <рь> 		j <й, ј>
Boczne l <л>
lʲ <ль>

W języku dochodzi do dopasowania miękkości - spółgłoski ulegają palatalizacji przed innymi miękkimi i tracą ją przed twardymi.

Dźwięki [ŋ] [ŋʲ] są allofonami /n/ /nʲ/ przed welarnymi oraz /g/ /gʲ/ przed nosowymi.

Ortografia

Gitryjski de facto jest zapisywany cyrylicą, w której skład wchodzą następujące znaki:
Аа Ӓӓ Бб Вв Гг Дд Ее Ёё Жж Җҗ Ѕѕ Зз Ии Ӥӥ Йй Ѳ ѳ Іі Јј Кк Лл Мм Нн Оо Пп Рр Сс Тт Уу Фф Хх Цц Чч Џџ Шш Щщ ъ Ыы ь Ѣѣ Юю Ѫѫ Ѭѭ Яя Я̈я̈[2]

Najczęściej /j/ zapisuje się przez й. Dotyczy to pozycyj:

  • przed spółgłoską;
  • na końcu wyrazu;
  • interwokalicznie, jeżeli występowanie jest spowodowane zderzeniem dwóch morfemów, który pierwszy kończy się na й (np. вежейорр < вежей + орр "gaz ziemny").

Spółgłoska /j/ jest zapisywana przez ј w pozycjach przed /ɐ/, /ɛ/ i /e/, także interwokalicznie. Przed resztą samogłosek nie jest zapisywana, ale jest oddawana literami jotowanymi (ӓ ё ӥ і ю ѭ я̈) - nie dotyczy to złożeń (np. вежейорр zamiast вежеёрр).

Litery җ щ oznaczają zbitki /ʒd͡ʒ/ i /ʃt͡ʃ/, a po zmiękczeniu /ʑd͡ʑ/ oraz /ɕt͡ɕ/. Podobnie jak й jeżeli te zbitki pochodzą z łączenia morfemów jest zachowany zapis osobny (жџ oraz шч).

Gramatyka

Zaimki

Trójdzielność

Zaimki w gitryjskim wykazują system trójdzielny - odmieniają się przez ergatyw (dla reguły określany jako mianownik) do wyrażenia podmiotu zdania przechodniego, intransytyw do podmiotu zadania nieprzechodniego i biernik do wyrażenia dopełnienia. W innych rodzajach podmiotu występuje tylko mianownik.

  • Ра хетет - "ja latam" (ja-INT. latać-1_SG_TER.)
  • Кёв лілет хетѣ ля̈ге - "widze latającego ptaka" (ja-NOM. widzieć-1_SG_TER. [latać-PAR1 ptak]ACC.)

Odmiana zaimków osobowych i wskazujących

l. pojedyncza l. mnoga
1. osoba 2. osoba 3. osoba 4. osoba wskazujący 1. osoba 2. osoba 3. osoba 4. osoba wskazujący
intransytyw ра кеш овс рень мѭр жы ѭ нелп тӥкь ня̈
mianownik кёв ся̈т уй мӥпь ль
ле 		ѳот ѕѫн кіс доx бос
dopełniacz енг фѣлл ыц дӥр нёx от ѭн ыс оx ос
celownik енга фѣлла ыца дӥра нӓxа нѭла инѕа ѣӓ лѫма оса
biernik енгѣ фѣллѣ ыцѣ дӥрѣ нӓxѣ нѭлѣ инѕѣ ѣјѣ лѫмѣ осѣ
  1. ↑ Dźwięk ten występuje w wielu dialektach, ale w innych połączył się z /nʲ/ lub /j/. Obie formy zastąpienia dawnego *ń występują w opisywanym interdialekcie, gdzie /nʲ/ jest przed samogłoskami, zaś /j/ przed spółgłoskami i na końcu wyrazu.
  2. ↑ w zapisie dialektów występuje też znak њ
Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_gitryjski&oldid=52090”