Język naumowski: Różnice pomiędzy wersjami
m |
m |
||
Linia 863: | Linia 863: | ||
*Tryb pragnący – używa się go przede wszystkiem do wyrażania swoich pragnień, a także można wyrazić życzenia do innych osób, żeby osiągnąć swoje pragnienia. Jego afiks to '''ghó-'''/'''ghár-''' lub '''gho-'''/'''ghar-''' w zależności od akcentu ('''gho-'''/'''ghar-''' używane jest do słów z nieregularnym akcentem) np. ''ghóšemas'' (pragniesz biegać, chcesz biegać). | *Tryb pragnący – używa się go przede wszystkiem do wyrażania swoich pragnień, a także można wyrazić życzenia do innych osób, żeby osiągnąć swoje pragnienia. Jego afiks to '''ghó-'''/'''ghár-''' lub '''gho-'''/'''ghar-''' w zależności od akcentu ('''gho-'''/'''ghar-''' używane jest do słów z nieregularnym akcentem) np. ''ghóšemas'' (pragniesz biegać, chcesz biegać). | ||
*Tryb życzący – używający przedrostka '''ja-''' lub '''jar-''' wyraża życzenie mówiącego. Np. ''jakårenar'' (obyście atakowali). | *Tryb życzący – używający przedrostka '''ja-''' lub '''jar-''' wyraża życzenie mówiącego. Np. ''jakårenar'' (obyście atakowali). | ||
− | *Tryb rozkazujący – w naumowskim jest odrębny. Tworzony przedrostkem ''' | + | *Tryb rozkazujący – w naumowskim jest odrębny. Tworzony przedrostkem '''jü-''' lub '''jür-''' używa się do rozkazywania czynności np. jücaúzenk (wy macie jeść!). W naumowskim nie ma podziału na tryb rokazujący mocny i słaby. |
*Tryb pytający – tworzy pytania. Jest jedynym afiksem w naumowskim który utrzymał szczątkowo harmonię samogłoskową. Jego sufiksy to '''cha-''' oraz '''śüm-''' np. ''chacaúzenk?'' (wy jecie?) | *Tryb pytający – tworzy pytania. Jest jedynym afiksem w naumowskim który utrzymał szczątkowo harmonię samogłoskową. Jego sufiksy to '''cha-''' oraz '''śüm-''' np. ''chacaúzenk?'' (wy jecie?) | ||
Tryby można swobodnie mieszać i łączyć z aspektami. Aspektów nie można łączyć. Najpierw występuje cząstka aspektu, następnie trybu a na samym końcu czasownik. | Tryby można swobodnie mieszać i łączyć z aspektami. Aspektów nie można łączyć. Najpierw występuje cząstka aspektu, następnie trybu a na samym końcu czasownik. |
Wersja z 16:55, 24 sie 2020
język naumowski rår naumåzu iknaúr | |
---|---|
Typologia: | aglutynacyjno-fleksyjny, z szykiem SVO |
Utworzenie: | Emilando (w 2020) |
Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu/konwerldu |
Najnowsza wersja: | 2.2_01 |
Klasyfikacja: | Gamajskie
|
Kody | |
Conlanger–1 | nau. |
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język naumowski (nau. rår naumåzu iknaúr, /ˈrɔ̞r näʊ̯ˈmɔ̞zu iˈknäʊ̯r/, zon. naumozoz aigoslo /ˈnaʊ̯mot͡sot͡s ˈaɪ̯ɣoslo/) jest językiem z rodziny języków gamajskich. Jest to drugi konlang Emila oparty na protogammajskim. Należy do grupy centralnej.
Język charakteryzują archaiczne cechy takie jak mocne zachowanie pragammajskich dyftongów ai au i całkowity brak końcówki bezokolicznika oraz liczniejsze innowacje typu przejścia u > ü w każdej pozycji, rotacyzmu *z oraz *ħ oraz połączenia pragammajskich *g oraz *q (jako średnionaumowskie ck). Posiada także gigantyczne zmiany z akcentem. Z cech gramatycznych to drastyczna redukcja ilości przypadków i powolne przechodzenie na typ fleksyjny.
Historia
Procesa od pragammajskiego
Okres prangamajski (grupa centralna)
Ngamienie
Pierwszą zmianą zaobserwowaną w naumowszczyźnie, wspólną dla całej grupy centralnej jest zamienienie pragammajskiej gammy [ɣ] na n tylnojęzykowe [ŋ]. Ta zmiana dotknęła także narzecza ńamskie, ngamskie i ńanyjskie.
- *ɣ > *ŋ
Wydłużenie wysokich samogłosek przed *r oraz rotacyzm
Zmianą która zaczęła oddalać naumowski od innych ngamajskich jest wydłużenie krótkich *i *u przed *r do *ī *ū (jeszcze z pragammajskim iloczasem). Następnie odbył się rotacyzm spółgłosek *z *ħ, które zlały się z *r. Drastycznym echwektem było zatarcie różnicy pomiędzy niektórymi wyrazami, zwiększenie ilości gieminaty *rr oraz powstanie potrójnego[1] *rrr. Samogłoski *i *u nie wydłużały się przed *r z rotacyzmu.
- *ir > *īr
- *ur > *ūr
- *z > *r
- *ħ > *r
Okres staronaumowski
Zanik *q, *rrr oraz metateza *ārC
Trzy niepowiązane, ale dosyć duże zmiany odbyły się prawdopodobnie w tym samym czasie. Spółgłoska *q stała się gieminatą [kː] (zapisaną ck), zaś *rrr oraz *ārC uległy metatezie:
- *q > *ck
- *Vrrr > *rVrr
- *ārC > *rāC
Zanik iloczasu
Wreszcie, tak jak w większości innych j. gammajskich zanikł iloczas:
- *a > *å [ɔ̞]
- *ā > *a [æ]
- *i > *e [e̞]
- *ī > *i [i]
- *u > *o [o̞]
- *ū > *u [u]
W przeciwieństwie do większości j. gammajskich, wysokie długie samogłoski nie uległy dyftonizacji, tylko po prostu się skróciły, ale za to krótkie odmianki uległy obniżeniu do *e *o. Podobna zmiana występuje tylko w Baukucie. Natomiast rozwój *a-*ā wyrównał opozycja przód-tył, ponieważ krótka odmianka wycochwała się do tyłu (i jednocześnie uległa welaryzacji), zaś długa została przesunięta do [æ]. Jednakże później w większości djalektów w wyniku redukcji samogłosek nieakcentowanych ta różnica zostanie zatarta w postaci wspólnego [ä] gdy będą przed akcentem i [ɐ] gdy stoją po akcencie. Nie zatrze się jednak różnica pomiędzy późniejszymi długimi å̄-ā, gdyż obie głoski ulegną dyftonizacji.
Staronaumowska przesuwka spółgłosek przedniojęzykowych
Ta przesuwka wpłynęła na pragammajskie *t *d *th *dh. Spółgłoski [t] [d] ulegają przejściu w afrykaty [t͡s] [d͡z], zaś [θ] [ð] stwardniały do [t] [d]. Afrykata [d͡z] szybko się uprościła do samego [z], przez co ten dźwięk został odzyskany po rotacyzmie.
- *t > *c [ts]
- *d > *dz > *z [z]
- *th > *t [t]
- *dh > *d [d]
Przejście t > c nie dotyczyło spółgłoski rozdzielającej samogłoskę bezokolicznika od końcówki czasu przeszłego. Ono później uległo lenicji.
Gieminacja grupy *nŋ > *ŋŋ
- *nŋ > *ŋŋ
W wyniku asymilacji grupa *nŋ stała się *ŋŋ. Powstanie w ten sposób ósma gieminata w naumowskim (po sześciu pragammajskich i *ck < *q). Ona jako jedyna wytrzyma tzw. ŋ-breaking.
ŋ-breaking oraz nk, ng > ŋk, ŋg
Dźwięk [ŋ] pochodzący od pragammajskiej gammy został w większości pozycji zlikwidowany.
- nagłosowe *ŋ > *nn
- śródgłosowe *ŋ > *kn
- wygłosowe *ŋ > *ŋk (nk)
Ponadto, grupy nk ng się zasymilozowały do [ŋk] [ŋg]. Te zmiany podważyły na pewien okres odrębność [ŋ] jako osobny chwonem, a także stworzyły liczne alternacje czasem widoczne do obecnych czasów, np. saúnk (siedem) vs sauknån (siódmy).
Okres średnionaumowski
Zanik dźwięcznych spółgłosek
Kolejna drastyczna zmiana, dźwięczne obstruenty stają się bezdźwięcznymi gieminatami:
- *b > *pp
- *d > *tt
- *g > *ck
- *z > *ss
W wyniku tej zmiany połączyły się pragammajskie *q oraz *g.
Lenicja VCV
Zmiana w której częściowo pojawiły się na nowo spółgłoski dźwięczne, a także pojawił się dźwięk [v].
- *p > *b
- *t > *d
- *k > *g
- *f > *v
- *s > *z
- *pp > *p
- *tt > *t
- *ck > *k
- *ss > *s
Przesunięcie akcentu na drugą sylabę w większości przypadków
Regularne przesunięcie akcentu, który jeszcze był regularny.
Zmiana *-i na *-e
Przed zanikem części wygłosowych spółgłosek wygłosowe *-i zlało się z *-e
- *-i > *-e
Lenicja wygłosowa
Ta lenicja wpłynęła na wygłosowe krótke spółgłoski *p *t *c *k *f *s. Zwarte i afrykata stały się spirantyzowane, zaś szczelinowe zanikły całkowicie. Nie odbywała się jednak w jednosylabowych słowach (np. obecne aúf < pgm. *auf).
- *-p > -f
- *-t, *-c > -s
- *-k > -ch [x]
- *-f *-s > ø
Chwortycja *w oraz *ww
Półsamogłoska [w] i warjant gieminatowy została w tym momencie utracona. Krótke *w stało się *v, zaś długie *ww skróciło się i przeszło w [ɣ] (prawdopodobnie początkowo labjalizowanej).
- *w > *v
- *ww > *w > *gh [ɣ]
Rezultatem było powstanie nowej gammy, a także przerwanie allochwoni f-v.
Fortycja *jj oraz rozwój opozycji *l-*ll
Niedługo po tym procesowi podobnym do *ww > *gh została poddana gieminata *jj, która stała się [d͡z].
- *jj > *y [d͡z]
Rozwinęła się także opozycja *l-*ll w sposób podobny do zongepajckiego oraz onskiego – krótke *l uległo welaryzacji do [ɫ], zaś długe *ll się skróciło.
- *l > *ł [ɫ]
- *ll > *l [l]
Zanik gieminat
Inne gieminaty, które wcześniej nie zostały indywidualnie zlikwidowane, uległy regularnemu procesowi:
- *Vmm > *Vːm
- *Vnn > *Vːn
- *Vŋŋ > *Vːŋ
- *Vrr > *Vːr
- *Vpp > *Vːp
- *Vtt > *Vːt
- *Vck > *Vːk
- *Vss > *Vːs
- *(C)mm- > *(C)hm
- *(C)nn- > *(C)hn
- *(C)ŋŋ- > *(C)hŋ (?)[2]
- *(C)rr- > *(C)hr
- *(C)pp- > *(C)hp
- *(C)tt- > *(C)ht
- *(C)ck- > *(C)hk
- *(C)ss- > *(C)hs
W ten sposób [ŋ] znów zostało oddzielnym, choć marginalnym fonemem, a także zaczął się rozwijać nowy iloczas.
Zanik nagłosowych zbitek z *h
Nowe zbitki z h zanikły w nagłosie i po spółgłoskach:
- *hl > *l̥ > *l
- *hr > *r̥ (hr)
- *hn > *n̥ > *n
- *hŋ > *ŋ̊ > *ŋ (?)
- *hm > *m̥ > *m
- *hp > *f
- *ht > *s
- *hk > *ch [x]
- *hs > *ş [ʂ]
W rezultacie powstały: retrofleksyjne ş, bezdźwięczna spółgłoska rotyczna a także ostatecznie [x] stało się fonemem.
Przejście rs > ş
- *rs > *ş
Okres średnio-spółczesny
Przesunięcie akcentu na *h
Wyjątkowa, drastyczna zmiana odpowiadająca za obecną nieregularność akcentu naumowskiego. Akcent przesuwa się na ostatnią sylabę z spółgłoską *h. Odbyło to się przed jej zanikem, a także przed ściągnięciami grup VvV, VjV, VhV.
Tworzenie nowych samogłosek długich
Powstają nowe samogłoski długe z zaniku wygłosowego *h i ściągnięć.
- *VhC > VːC
- *V¹hV², V¹jV², V¹vV² > V²ː
Jeżeli akcent padał na h, zostaje w tej pozycji. Od tego momentu akcent naumowski staje się nieprzewidywalny i należy go oznaczać.
Zlanie grup *vai-, *vau-, *vo-
Trzy nagłosowe grupy się łączą:
- vai-, *vau- > *vo-
Przejście *or w *ar i udźwięcznienie *hr po dźwięcznej
- *or > *ar
- *ōr > *ār
- *Dhr > *Dr
Zmiany te mocno wpłynęły na odmianę (np. przejście końcowego o w a w l. mnogiej).
Proteza *å
Nagłosowa samogłoska *å uległa w nagłosie protezie do wa-, zaś *å̄ do wå-. Nowe *w ostatecznie przejdzie w *b, dzięki czemu pojawi się w nagłosie.
- *å- > *ba-
- *å̄- > *bå-
Przejście u > ü
Zmiana, która wpłynęła na późniejszy rozwój języka, u stało się samogłoską przednią.
- *u > *ü [y]
- *ū > *ǖ
Redukcja *i, *ü (pierwsza redukcja nieakcentowanych samogłosek)
Krótkie *i, *ü po akcencie się zredukowały, zanikając całkowicie w sylabach zamkniętych i przechodząc w zredukowane e (ĕ) w otwartych:
- *CiC. *CüC. > CC.
- *Ci.C *Cü. > Cĕ.
Zanik iloczasu
Nowy iloczas naumowski ostatecznie zanikł. Rozwój jest następujący:
Wysokie samogłoski skracają się bez śladu:
- *i, *ī > *i¹
- *ü, *ǖ > *ü
Długie średnie, a także dyftongi się ścieśniają:
- *ē> *i²
- *ō > *u
- *aī > *ei
- *aū > *ou
Niskie ulegają dyftonizacji:
- *ā > *ai
- *å̄ > *au
Różnica pomiędzy *i¹ a *i² trwała jeszcze w momencie I palatalizacji, podczas której *i² nie miękczyło. Ponadto, ĕ zostało oddzielnym fonemem aż do momentu II redukcji.
Przegłos retrochwleksyjny
Samogłoska *i¹, a w kilku słowach też *i² przechodzą w *u po spółgłosce *ş.
- *şi¹ > *şu
I palatalizacja
Wpłynęła ona na sonoraty przedniojęzykowe i spółgłoski welarne przed *i¹ oraz *ü oraz na wszystkie inne z wyjątkem [h] przed *i¹:
Pierwsza faza (przed *i¹ *ü)
- *k > *š [ʃ]
- *g > *ž [ʒ]
- *ch > *ś [ɕ], początkowo [ç]
- *gh > *j
- *ŋ > *ń [ɲ]
- *l, *ł > *ĺ [ʎ]
- *r, hr > *ŕ [rʲ~ɹʲ]
- *n > *ń
Druga faza (tylko przed *i¹)
- *m > *mń
- *f > *fś > *ś
- *v > *vź > *ź [ʑ]
- *p > *pś
- *b > *bź
- *t > *ť [c]
- *ď > *ď [ɟ]
- *c > *ć [tɕ]
- *y > *ý [dʑ]
- *s > *ś
- *z > *ź
Połączenie *i¹ oraz *i²
Te dwie samogłoski wysokie się łączą, powodując że palatalizacja staje się fonemiczna:
- *i¹, *i² > *i
Okres spółczesny
Zanik [h]
Jedyna spółgłoska krtaniowa w naumowskim ostatecznie zanikła. W nagłosie i między samogłoskami przeszła w gammę, zaś po spółgłoskach znikła zostawiając ślad w postaci pozycji akcentu:
- *h- > *ɦ- > *gh-
- *-h- > *-ɦ- > *-gh-
- *-Ch- > *-C-
II palatalizacja
Przejście [h] w [ɣ], a także połączenie dwóch rodzaji samogłosek wysokich niezaokrąglonych spowodowało nowe połączenia i z spółgłoskami welarnymi. Ponadto, nadal istniały połączenia z e. Jednakże w wyniku II palatalizacji te połączenia też zostały zlikwidowane. Odbywała się przed i e ei ü (to ostatnie tylko w zapożyczeniach, rodzime wyrazy już zostały spalatalizowane podczas I palatalizacji). Efekty były jednak inne z wyjątkem [ŋ] zmiękczonego bez różnicy:
- *k > *č [t͡ʃ]
- *g > *y̌ [d͡ʒ]
- *ch > *š
- *gh > *ž
- *ŋ > *ń
Rozwój grupy *vo-
Grupa *vo!P- stała się się *vå!P-, zaś *voP- stało się *vöP-, przy czym nowe ö [ø̞] ograniczyło się do funkcji allofonu. Zatem de fakto tylko przed spółgłoską twardą doszło do zmiany fonemu:
- *vo!P- > *vå!P-
Prawo dychwtongiw
Doszło do kolejnej ważnej zmiany: dychwtongi uprościły się do drugiego elementu gdy w następnej sylabie był ten sam dychwtong:
- *ai_ai > *i_ai (gdzie _ to dowolny ciąg spółgłosek)
- *au_au > *u_au
- *ei_ei > *i_ei
- *ou_ou > *u_ou
Redukcja wygłosowego e
Cofnęła akcent w niektórych słowach i doprowadziła do wielu alternacyj:
- e w wygłosie > ĕ + cofnięcie akcentu, jeżeli byłoby akcentowane
Redukcja nieakcentowanych *a *å *e *o (druga redukcja nieakcentowanych samogłosek)
Nowa redukcja doprowadziła do znacznego ograniczenia samogłoski å i wielu innych zmian:
- nieakcentowane wygłosowe -o > -u
- nieakcentowane o po akcencie > ĕ
- nieakcentowane e po akcencie > ĕ
- nieakcentowane je przed akcentem > ja
- nieakcentowane a po akcencie > ă
- nieakcentowane å po akcencie > ă
- nieakcentowane å przed akcentem > a
Samogłoskom zredukowanym pomija się brewis w piśmie.
Asymilacja grup typu sł i wałczenie
Ostatnią, jeszcze nie odbytą w pełni zmianą jest asymilacja grup sł cł zł i zmiana barwy ł z [ɫ] na [w]:
- sł > ss
- cł > ss
- zł > zz
- ł > ł (dawniej [ɫ], obecnie [w])
Refleksy fonemów pragammajskich w naumowskim
Spółgłoski
Podczas gdy rozwój samogłosek jest bardzo specyficzny, to w spółgłoskach można zauważyć pewną regularność.
PG | nagłos | śródgłos | wygłos |
---|---|---|---|
p | p, pɕ[3] | b, bʑ[3] | f |
t | t͡s, t͡ɕ [3] | s | |
k | k, ʃ[3], t͡ʃ[4] | g, ʒ[3], d͡ʒ[4] | x |
q | x, ɕ[3], ʃ[4] | k, ʃ[3], t͡ʃ[4] | ːk |
b | f, ɕ[3] | p, pɕ[3] | ːp |
d | ʂ | s, ɕ[3] | ːs |
g | x, ɕ[3], ʃ[4] | k, ʃ[3], t͡ʃ[4] | ːk |
f | f, ɕ[3] | Vː[5] | Ø |
θ | t, c[3] | d, ɟ[3] | s |
s | s, ɕ[3] | z, ʑ[3] | Ø |
ħ | r, rʲ[3] | ||
h | ˈɣ, ˈʒ[4] | ˈVː[5] | ˈː |
ð | ʂ | t, c[3] | ːt |
z | r, rʲ[3] | ||
ɣ | n, ɲ[3], ːŋ [6], ːɲ [7] | kn, kɲ~cɲ[3] | ŋk |
m | m, mɲ[3] | ||
mː | m, mɲ[3] | ːm, ːmɲ[3] | |
n | n, ɲ[3] | ||
nː | n, ɲ[3] | ːn, ːɲ[3] | |
r | r, rʲ[3] | ||
rː | r̥, rʲ[3] | ːr, ːrʲ[3] | |
l | w, ʎ[3] | ||
lː | l, ʎ[3] | ||
j | j | Vː[5] | j |
jː | d͡z, d͡ʑ[3] | d͡z~z | |
w | v, ʑ[3] | Vː[5] | v |
wː | ɣ, j[3], ʒ[4] |
Fonologja
Samogłoski
Język naumowski mocno zmienił system samogłosek od czasów pragammajskich. Zanikł dwukrotnie iloczas, za to powstały samogłoski zredukowane. Posiada jednak archaiczne dyftongi ai au zachowane od czasów pragammajskich.
Pełne
Przednie | Tylne | ||
---|---|---|---|
Niezaokrąglone | Zaokrąglone | ||
Przymknięte | i (i) | y (ü) | u (u) |
Środkowe | e̞ (e) | o̞ (o) | |
Prawie otwarte | æ (a) | ɔ̞ (å) |
Dychwtongi
Występują cztery dyftongi, ai, au, ei oraz ou. One zachowują się jak pojedyncze samogłoski, ale nie ulegają redukcji.
Należy odróżnić dychwtongi au ou od zbitek ał oł. Drugi element dychwtongów jest nieco centralniejszy niż zwykłe ł/j. Ponadto, gdy są akcentowane duża część akcentu pada na drugi element (stąd to on jest oznaczony akutem), zaś zbitki ał oł są akcentowane tylko na samogłoskę.
Zredukowane
Środkowa | ə (e) |
Prawie otwarta | ɐ (a) |
Litery a e oznaczają samogłoski [æ] [e] gdy są przed i pod akcentem, natomiast [ɐ] [ə] to wymowa po akcencie. Po akcencie nie występują litera o. Litera å występuje zaś tylko pod akcentem.
Alochwonia
Samogłoski posiadają kilka dodatkowych alofonów:
- a - [ä] (przed akcentem, po welarnej i v)
- å - [ɑ] (po welarnej), [ä] (po ł).
- o - [ø̞] (w grupie voP), [ɤ̞] (po welarnej)
Spółgłoski
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Z retrofleksją | Podniebienne | Welarne | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m (m) | n (n) | ɲ (ń) | ŋ (ŋ, n) | |||
Zwarte | bezdźwięczne | p (p) | t (t) | c (ť) | k (k) | ||
dźwięczne | b (b) | d (d) | ɟ (ď) | g (g) | |||
Afrykaty | bezdźwięczne | ts (c) | tʃ (č) | tɕ (ć) | |||
dźwięczne | dz (y) | dʒ (y̌) | dʑ (ý) | ||||
Szczelinowe | bezdźwięczne | f (f) | s (s) | ʃ (š) | ʂ (ş) | ɕ (ś) | x (ch) |
dźwięczne | v (v) | z (z) | ʒ (ž) | ʑ (ź) | ɣ (gh) | ||
Drżące | bezdźwięczne | r̥ (hr) | |||||
dźwięczne | r (r) | rʲ (ŕ) | |||||
Boczne, Półsamogłoski | l (l) | ʎ (ĺ), j (j) | w (ł) |
Język ten należy do grupy centralnej, zatem wykazuje historyczną zmianę [ɣ] na [ŋ]. Jednakże w późniejszej drodze rozwoju, w odróżnieniu od innych języków centralnych, dźwięk ten się nie zachował w jednolitej postaci, w wielu przypadkach zmieniał barwę i obecne wystąpienia jego wychodzą jedynie z geminacji grupy pɣ. ngh > nŋ > ŋŋ, pozycji wygłosowej (jako grupa ŋk, zapisana nk) i zapożyczeń.
Bardzo charakterystycznym fonemem j. naumowskiego jest bezdźwięczne r (MAF: [r̥], transkrypcja: hr). Pochodzi ono z dawnej geminaty *rr na początku słowa i po spółgłosce. Historycznie wszystkie sonoranty (łącznie z ŋ) miały bezdźwięczne odmianki, ale prócz hr wszystkie się udźwięczniły, Samo hr udźwięczniło się również po palatalizacji i spółgłosce dźwięcznej. Przykład słowa z hr: hrau (zwierzę).
Inną charakterystyczną cechą jest poczwórne rozróżnienie s-š-ş-ś, odpowiednio zębowego, zadziąsłowego, retrofleksyjnego i palatalizowanego. Jest to wyjątkowe pośród języków gammajskich.
Akcent
Akcent w wielu miejscach przesunął się w nieregularne miejsce. Podstawową regułą jest, że akcent pada na ostatnią niezredukowaną samogłoskę. Jednakże często jako zredukowane samogłoski zachowują się samogłoski i, ü, u, co utrudnia umiejscowienie miejsce akcentu. Ponadto, dyftongi ai ei au ou nigdy się nie redukują. Przed akcentem samogłoski się nie redukują, jedynie dochodzi do przejścia przedakcentowanego je w ja oraz połączenia å-a.
Akcent na ogół pada na drugą sylabę, ale są liczne nieregularne wyjątki. Ponadto część sufiksów jest zawsze akcentowana.
Akcent oznacza się akutem (nad samogłoską lub drugim elementem dyftongu). Używa się także grawisu do oznaczenia skutków akcentu w słowach złożonych. Nie oznacza się litery å, która zawsze jest akcentowana.
Akcent w słowach złożonych
W słowach złożonych pada zgodnie z regułami na ostatnią część. Efekty akcentu jednak występują także w innych częściach takiego słowa. Niekiedy mówi się, że istnieje tam akcent poboczny.
Gramatyka
Legenda
- ¹ – zmiękczenie podczas I palatalizacji
- ² – zmiękczenie podczas II palatalizacji
- ° – wycofanie palatalizacji/stwardnienie
- ː – historyczne wydłużenie (a > ai, å > au, e > i, o > u, ai > ei, au > ou, i ü bez zmian)
Przedimek
W języku naumowskim występują przedimki: określony rår, nieokreślony ghaúru oraz zerowy ném (kontynuuje on pragammajską liczbę zerową). Przedimki rår i ném występują zarówno w l. pojedynczej jak i l. mnogiej, zaś ghaúru tylko w l. pojedynczej (słowo ghaúru oznacza także jeden). Przedimki stoją przed rzeczownikem lub przymiotnikem.
Przedimka określonego używa się:
- gdy dana rzecz jest już znana
- gdy dana rzecz jest wyjątkowa
- kontekst wypowiedzi daje do zrozumienia o jaką rzecz chodzi
Przedimka nieokreślonego używa się:
- gdy dana rzecz jest wspominana po raz pierwszy
- gdy dana rzecz nie istnieje w pełni (np. dom jest budowany – nie ukończony, więc zawsze ma przedimek nieokreślony)
Przedimka zerowego używa się:
- gdy brakuje danej rzeczy
- gdy dana rzecz nie istnieje
Rzeczowniki i deklinacja
Naumowski jest bardzo innowacyjnym językem jeżeli chodzi o deklinacje. Z dwunastu przypadków przetrwały tylko trzy: mianownik, dopełniacz, biernik, zarzucił także harmonię samogłoskową.
Powstały jednak nowe różnice, związane z redukcją, zanikem wygłosowych spółgłosek, lenicją oraz ściągnięciami. Jednakże doszło też do wielu wyrównań. W efekcie powstały cztery deklinacje, których użycie nie jest do końca oczywiste.
Deklinacje I oraz III występują po samogłoskach. Różnica jest taka, że deklinacja III jest używana w słowach kończących się w pragammajskim na -s, I w innych sytuacjach. Jeżeli deklinacja I jest użyta dla jedno- lub dwusylabowego słowa, to przenosi się akcent na końcówkę. Deklinacje II są używane dla słów kończących się spółgłoską — IIa dla słów wielosylabowych i jednosylabowych ze stałym akcentem na pierwszą sylabę, IIb dla innych jednosylabowych.
Rodzaj deklinacji jest podawany w słownikach.
Deklinacja I | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Przypadek | Końcówka | toúne (niebo) | šimå (dupa) | ||||||||
Mianownik | -ø | toúne (niebo) | šimå (dupa) | ||||||||
Dopełniacz | -ai~aí | tounaí (nieba) | šimaí (dupy) | ||||||||
Biernik | -²i~í | touní (niebo) | šimí (dupę) |
Deklinacja IIa | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Przypadek | Końcówka | vaĺík (obcokrajowiec) | kuraús (kłos) | ||||||||
Mianownik | -ø | vaĺík (obcokrajowiec) | kuraús (kłos) | ||||||||
Dopełniacz | -a | vaĺíka (obcokrajowca) | kuraúsa (kłosa) | ||||||||
Biernik | -²e | vaĺíče (obcokrajowca) | kuraúse (kłos) |
Deklinacja IIb | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Przypadek | Końcówka | čín (kość) | aúf (pasterz) | ||||||||
Mianownik | -ø | čín (kość) | aúf (pasterz) | ||||||||
Dopełniacz | -aí | činaí (kości) | aufaí (pasterza) | ||||||||
Biernik | -²í | činí (kość) | aufí (pasterza) |
Deklinacja III | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Przypadek | Końcówka | fürćí (pole) | tarå (miejsce) | ||||||||
Mianownik | -ø | fürćí (pole) | tarå (miejsce) | ||||||||
Dopełniacz | -za | fürćíza (pola) | taråza (miejsca) | ||||||||
Biernik | -ze | fürćíze (pole) | taråze (miejsce) |
Odmiana zaimkiw
Odmiana zaimków jest nieregularna.
Deklinacja zaimkiw | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Przy. | naú (ja) | ĺí (ty) | şeĺí (Ty) | paí (on) | şepaí (On) | raú (my) | rauyá (My) | ǘr (wy) | şǘr (Wy) | chå (oni) | şechå (Oni) |
Mianownik | naú | ĺí | şeĺí | paí | şepaí | raú | rauyá | ǘr | şǘr | chå | şechå |
Dopełniacz | naghå | łeí | şełeí | paghå | şepaghå | roú | rauyåv | üraú | şüraú | chaú | şechaú |
Biernik | naús | ĺís | şeĺís | payå | şepayå | raús | rauyés | ürół | şürół | šés | şešés |
Liczby
Naumowski ma tylko dwie liczby - pojedynczą i mnogą. Liczba mnoga jest tworzona poprzez partykułę re, która ulega elizji przed samogłoską np.:
- re žéssa - szamani
- re čín - kości
- r'aúf - pasterze
- r'arǘra - duchy
Partykuła ta pełni również funkcje przedimka nieokreślonego (choć nim nie jest). W połączeniu z przedimkem określonym lub zerowym, stoi pomiędzy przedimkem a rzeczownikem, lub oba słowa się łączą w jedno. Jeżeli re ulega elizji, nie może się połączyć z przedimkem. Przykłady:
- rår re čín lub rér čín - te kości
- ném re žéssa lub nér žéssa - żadnych szamanów
Przymiotnik
Służący do wyrażania cech rzeczownika. Jeżeli pada akcent na sufiks, otrzymuje końcówki -só po spółgłoskach i -zó po samogłoskach. Nieakcentowane końcówki to zaś -su oraz -zu, odpowiednio po spółgłoskach i samogłoskach. Przykłady:
- žéssazu – kapłański
- čínsu – kostny
- aufsó – pasterski
Nie istnieje refleks pragammajskiej końcówki -(_)llu. Brak cechy jest bowiem wyrażany przedimkem zerowym i zwykłym przymiotnikem np. *pautullu (bezdzietny) > ném paucózu.
Przysłówek
Stojący zawsze przed czasownikem, otrzymuje końcówkę -sú po spółgłoskach i -zú po samogłoskach. Ponieważ przesuwa to akcent, samogłoski się "odredukowują" tzw. redukcja zostaje cofnięta. Z tego powodu przysłówki często podaje się jako osobne słowa w słownikach. Ponadto, czasami akcent to jedyna różnica pomiędzy przysłówkem a przymiotnikem.
- žessazú – kapłańsko
- činsú – kostnie
- aufsú – pastersko
Czasownik
W odróżnieniu od deklinacji, koniugacja w naumowskim została bardziej archaiczna, a nawet rozbudowana.
Odmiana przez osoby
Odmiana przez osoby | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Osoba | naú (ja) | ĺí (ty) | şeĺí (Ty) | paí (on) | şepaí (On) | raú (my) | rauyá (My) | ǘr (wy) | şǘr (Wy) | chå (oni) | şechå (Oni) |
Pod akcentem | -ús | -ås | -ghás | -ózai | -ghúzai | -ú | -žǘ | -énk | -žínk | -ár | -ghúr |
Po akcencie | -us | -as | -ezai | -u | -enk | -ar |
Jeżeli czasownik kończy się na samogłoskę, pomiędzy rdzeniem a końcówką dodajemy z lub s (dla chworm grzecznościowych)
Trzy czasowniki odmieniają się nieregularnie.
Odmiana być, mieć, chcieć | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Osoba | naú (ja) | ĺí (ty) | şeĺí (Ty) | paí (on) | şepaí (On) | raú (my) | rauyá (My) | ǘr (wy) | şǘr (Wy) | chå (oni) | şechå (Oni) |
być (kanşå) | kanşá | kanşå | kanşghá | kanşaí | kanşghaí | kånşe | kanşžé | kanşåza | kanşaghá | kanşåzais | kanşažeís |
mieć (roúca) | roúca | rousghá | roúcai | rousghaí | roúce | rousžé | roúcaza | roucaghá | roúcazais | roucažeís | |
chcieć (izǘka) | izǘka | izükaghá | izǘkai | izüchghaí | izǘče | izüchžé | izǘkaza | izükaghá | izǘkazais | izükažeís |
Czasy
W naumowskim istnieje pięć czasów. Z wyjątkem przeszłego II wszystkie są odziedziczone z pragammajskiego (rozróżnienie pomiędzy przyszłym I a przyszłym II pojawiło się po zaniku harmonii)
- Teraźniejszy – używany do wyrażenia czynności trwających. Nie posiada końcówki np. feyús (ja żyje), cauzús (ja jem)
- Przeszły I – używany do wyrażenia czynności już zakończonych, ale trwających długo. Końcówka to -den lub -en np. feyúsen (ja żyłem – czynność trwała długo)
- Przeszły II – opisuje czynności zakończone, ale nie trwały one długo. Końcówką jest -ka np. cauzúska (ja jadłem – ta czynność była krótka). Historycznie pochodzi od konstrukcji bezokolicznik + być.
- Przyszyły I – wyraża czynności planowane, ale ku jej wykonaniu nie zostały wykonane żadne większe działania. Sufiksem jest -ł lub -dł (-ł jest asymilizowane w grupach sł zł cł ył do ss zz ss zz) np. ŕimúss (ja będę orał – ku tej czynności nie zostały podjęte działania).
- Przyszyły II – wyraża czynności planowane, z podjętymi ku jej działaniami. Sufiks to -ał lub -dał np. cauzúsał (ja będę jadł – zostały już podjęte działania, np. przygotowano jedzenie).
Aspekty
Naumowski posiada cztery aspekty:
- Niedokonany – czynność trwa, nie została zakończona. Nie posiada żadnych przedrostków np. caghús (ja ciągnę), karénar (oni atakują)
- Dokonany – czynność została ukończona, ale nie znany jest efekt. Przedrostek to fo- lub samo f- np. focåghuska (ja przyciągnąłem), fokårenarka (oni zaatakowali)
- Teliktyczny – czynność została zakończona sukcesem. Afiks to ma- lub m- np. macåghuska (ja przyciągnąłem - udało mi się), makårenarka (oni zaatakowali - odnieśli sukces)
- Ateliktyczny – czynność okazała się być porażką, często używa się go też do niezrealizowania czynności. Przedrostek to nem- np. nemcåghuska (ja nie przyciągnąłem), nemkårenarka (oni nie zaatakowali/przegrali atak).
Tryby
Istnieje kilka trybów:
- Tryb pragnący – używa się go przede wszystkiem do wyrażania swoich pragnień, a także można wyrazić życzenia do innych osób, żeby osiągnąć swoje pragnienia. Jego afiks to ghó-/ghár- lub gho-/ghar- w zależności od akcentu (gho-/ghar- używane jest do słów z nieregularnym akcentem) np. ghóšemas (pragniesz biegać, chcesz biegać).
- Tryb życzący – używający przedrostka ja- lub jar- wyraża życzenie mówiącego. Np. jakårenar (obyście atakowali).
- Tryb rozkazujący – w naumowskim jest odrębny. Tworzony przedrostkem jü- lub jür- używa się do rozkazywania czynności np. jücaúzenk (wy macie jeść!). W naumowskim nie ma podziału na tryb rokazujący mocny i słaby.
- Tryb pytający – tworzy pytania. Jest jedynym afiksem w naumowskim który utrzymał szczątkowo harmonię samogłoskową. Jego sufiksy to cha- oraz śüm- np. chacaúzenk? (wy jecie?)
Tryby można swobodnie mieszać i łączyć z aspektami. Aspektów nie można łączyć. Najpierw występuje cząstka aspektu, następnie trybu a na samym końcu czasownik.
Przypisy
- ↑ !!!
- ↑ nagłosowa gieminata *ŋŋ prawdopodobnie nie istniała
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 3,28 3,29 3,30 3,31 3,32 3,33 3,34 3,35 w wyniku zmiękczenia w pierwszej palatalizacji
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 w wyniku zmiękczenia w drugiej palatalizacji
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Vː oznacza, że doszło do ściągnięcia dwóch samogłosek wokół
- ↑ z pragammajskiej grupy *ngh
- ↑ z pragammajskiej grupy *ngh i palatalizowane