Język onigammajski

Język onigammajski ońigammatac ôl
Typologia:	?
Utworzenie:	Emil (w 2021)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	atšzif, także łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski (†) Starozongepajcki (†) Średniozongepajcki (†) Zongepajcki ludowy(†) Onigammajski
Kody
Conlanger–1	ogm.
Lista conlangów

        

Zobacz też słownik tego języka.

Język onigammajski (ogm. ońigammatac ôl /ɔɲigɑˈmːɑtɑt͡s ˈoːl/, zon. aðmadżongěpaizaiz aigoslo) jest prajęzykiem używanym od około 1500 PG do ? w Onigammai, będący potomkiem zongepajckiego ludowego. Charakteryzuje się dyftonizacją głosek półprzymkniętych, licznymi ściągnięciami oraz nową, wyjątkową palatalizacją.

Etymologia nazwy

Nazwa onigammajski (ońigammatac) pochodzi z zongepajckiego auňikaðmatzaz, co oznacza "brzydkiego południa". Jest to związane z regionem Onigammaji (Ońigammat), który został tak nazwany prawdopodobnie z powodu licznych suchych terenów w tej krainie.

Historia

Język onigammajski powstał z zongepajckiego ludowego w wyniku ekspansji Zongepajczyków na południe, a następnie podzielenia ich terytoriów. Na jego skład weszły południowe odmiany wschodnich dialektów, które się w tym rejonie mocno wymieszały i zlikwidowały większość różnic dialektalnych. Te które pozostały to:

• Obecność prelabializacji wschodniozongepajckiej na zachodzie i jej brak na wschodzie np. oipf vs woipf "pasterz". Ponadto na granicy tych grup powstała też trzecia w wyniku hiperpoprawności, w niej doszło do odwrotnego zjawiska - utrata [w] przed o u.
• Różnice w zaniku nagłosowego a-, np. gouš vs ôš (ściągnięcie agou > ô) "dłużnik", acäu vs cäu "mleko".
• Wschodnie dialekty miały tendencje do udźwięczniania interwokalicznego f. Często to tworzyło dublety na całym obszarze onigammajsczyzny.

Za najważniejsze wyrównania cech dialektalnych uznaje się podniesienie a wszędzie do [ʌ], jednolity rozwój [ɧ] do [ʃ] i połączenie we wszystkich dialektach [t͡ɕ] i [ç] do [ɕ].

W rozwoju onigammajskiego, z powodu izolacji regionu od reszty zongepajszczyzny, wpływ języka liturgicznego był niewielki (co widać m.in w braku cofania rotacyzmu (np. ogm. zŷr, też ołł. żora vs zon. żona - wszystkie trzy słowa oznaczają "dom"), całkowitą monoftongizacje dyftongów ai au czy brak pewnej części archaicznego słownictwa). Za to większą role w jego rozwoju odbyła Liga Onigammajska, która obejmuje też takie języki jak południowodarkajskie czy Język naumowski. Widać to w:

• Historycznym przejściu [u] do [y].
• Tworzenie czasów złożonych.
• Posiadanie bogatego systemu przedimków.
• Zjawisko elizji w niektórych sytuacjach.

W innych językach Ligi Onigammajskiej znajduje się jeszcze jedna cecha - mianowicie drastyczna redukcja ilości przypadków. Onigammajski jednak nie zawiera tej cechy z powodu posiadania sześciu przypadków z siedmiu znajdujących się w zongepajszczyźnie ludowej - doszło jedynie do połączenia ablatywu i allatywu w ogólny przypadek zmiany miejsca, tradycyjnie zwany ablatywem.

Procesy

Pierwsze procesa

Pierwsze procesa mogły nastąpić jeszcze przed 1500 PG.

• tþ > ts
• þ > f
• ð > v
• V_ŋγ_V > g

Ściągnięcia samogłosek, zanik [ɫ] i allofonia /k/

Te procesy są wyjątkowe dla onigammajskiego i rozpoczęły definitywnie jego oddzielny rozwój.

Grupy z interwokalicznymi [j] [w] [γ] oraz rozziewy zostały połączone w nowe długie samogłoski, przy czym jota zazwyczaj zostawała. Natomiast głoska [ɫ] w trojaki sposób zanikła: w nagłosie utraciła welaryzacje do [l], w pozycji interwokalicznej uległo rotacyzmowi do [r] zaś w wygłosie została zwałczona do [ʊ̯], co stworzyło liczne nowe dyftongi.

• V¹wV², V¹γV², V¹V² > V²ː
• V¹jV² > jV²ː
• C_ɫ_V > l
• V_ɫ_V > r
• V_ɫ_C > ʊ̯

W podobnym czasie doszło do ówczas nieznacznej zmiany - spółgłoska [k] została zamieniona na [q] przed [ʌ] [ʌː]. Początkowo to było czysto allofoniczne, jednak później mocno wpłynęło na rozwój języka.

• k_[ʌ ʌː] > q

Obniżenie spółgłosek wysokich przy języczkowej, okres gieminacyj i palatalizacja

Na początku samogłoski wysokie uległy obniżeniu do półprzymkniętych przed języczkowymi:

• i_Q > e
• iː_Q > eː
• u_Q > o
• uː_Q > oː

Następnie doszło do okresu powstania kilku nowych gieminat i spółgłoski retrofleksyjnej:

• χ > ʂː
• k͡x > xː
• [χ k͡x]- > ʂ-

Po tym doszło do nowej palatalizacji. Objęła ona tylko spółgłoski welarne (również gieminaty) przed jotą i samogłoskami przednimi.

• k_E > tʃ
• g_E > dʒ
• x_E > ʃ
• γ_E > ʒ

Spółgłoska [w] jako welarna też uległa palatalizacji, jednak w tym przypadku zasięg był mniejszy i tylko samogłoska i i jota zmiękczyły. Ostatecznie zmiękczona półsamogłoska zlała się z [v].

• wj > v
• w_[i iː] > v

Stwardnienie szczelinowych welarnych przed samogłoską

Spółgłoski [x] [γ] (ale nie [xː]) zostały utwardzone do [k] [g] przed samogłoskami.

• x_V > k
• γ_V > g

Zmiana ta miała ogromny wpływ na rozwój języka, ponieważ [q] przestało być allofonem /k/ (później jednak znów stanie się allofonem). Ponadto jak się okazało cofnęło to lekko pierwszą przesuwkę w szeregu spółgłosek welarnych - nagłosowe k- zaczęło czasem znów odpowiadać tej samej głosce w większości innych gamajskich.

Wielkie zmiany samogłoskowe

Niesamowicie wyróżniającą zmianą dla onigammajszczyzny stała się dyftonizacja krótkich i długich samogłosek półprzymkniętych. Jak się okazało, wtórnie przywróciło to częściowo pragammajskie dyftongi.

• e > eɪ̯
• eː > eːɪ̯
• o_W > oɪ̯
• oː_W > oːɪ̯
• o_!W > oʊ̯
• oː_!W > oːʊ̯

Połączenia ow_C, ou_C < oł_C dawały długie [oːʊ̯].

Następnie doszło do tzw. uprzednienia naumowskiego, który zamienił wszystkie [u] na [y].

• u > y
• uː > yː

Ostatecznie zanikł dźwięk [ə] który był zawsze krótką samogłoską. Zależało to od pozycji:

• C_lə_C > u
• ə_# > Ø
• ə > ɛ

Zmiany spółgłosek

Dźwięk [s] przed spółgłoską (ale nie na końcu wyrazu) zaczął przechodzić w iloczas:

• Vs_C > Vː

Inną głoską wydłużającą były ostatnie wystąpienia gammy, która wydłużała niezależnie od pozycji:

• Vγ > Vː

Głoska [h] zanikła bez śladu

• h > Ø

Nowe zmiany samogłoskowe

Samogłoski [y] i [yː] uległy delabializacji przed spółgłoskami wargowymi, także w dyftongach [yʊ̯] [yːʊ̯]:

• yʊ̯ > iʊ̯
• yːʊ̯ > iːʊ̯
• y_W > i
• yː_W > iː

Krótkie [i] [y] na końcu wyrazów zostały utracone:

• i_# > Ø
• y_# > Ø

Długa samogłoska [ɔː] została zamieniona na [uː], prawdopodobnie po fazie przejściowej [ʊ̯ɔ]:

• ɔː > ʊ̯ɔ > uː

Monoftongizacja

Zaraz po tym doszło do monoftongizacji wszystkich długich dyftongów, przebiegała ona następująco:

• ʌːʊ̯ > ɔː
• æːʊ̯ > œː
• ɛːʊ̯ > œː
• ɔːʊ̯ > ɔː
• eːɪ̯ > eː
• oːɪ̯ > øː
• oːʊ̯ > oː
• iːʊ̯ > yː

W wyniku tej monoftongizacji pojawił się cały szereg spółgłosek przednich zaokrąglonych i pojawił się kontrast pomiędzy długimi samogłoskami półprzymkniętymi i półotwartymi przy jego braku w krótkich odpowiednikach.

Spirantyzacja [q]

Spógłoska [q] uległa spirantyzacji do [x] w pozycji interwokalicznej:

• V_q_V > x

Przez to pojawiła się nowa allofonia fonemu /x/ - [q] w nagłosie oraz [x] gdzie indziej oraz ostatecznie doszło do pomieszania oryginalnych k oraz ch.

Obniżenia samogłosek

Samogłoska [ʌ] przeszła w [ɔ] po głosce [l].

• lʌ > lɔ

Potem doszło do dwu obniżeń. Najpierw [yː] przeszło w [øː] przed [v]:

• yː_v > øː

Następnie krótkie [ʌ] (ale nie długie [ʌː]) wszędzie uległo obniżeniu do [ɑ]. Wpłynie to na późniejsze wydłużenie zastępcze.

• ʌ > ɑ

Lenicja VCV

Dźwięczne zwarte w pozycji interwokalicznej uległy typowej spirantyzacji:

• V_b_V > v
• V_d_V > ð
• V_g_V > γ

Gamma pozostała w relacji allofonicznej, zaś [v] istniało już wcześniej i zmieniło to fonem w tej pozycji. Natomiast [ð] zanikło całkowicie.

• ð > Ø

Utrata wygłosowych ɑ æ

Krótkie wygłosowe [ɑ] [æ] zanikły, jednak pozostawiając ślad w wydłużeniu zastępcznym poprzedniej samogłoski, nawet dyftonizowanej. Długie samogłoski nie były dodatkowo wydłużane

• VG[ɑ æ]# > VːG#

gdzie przez G oznaczono dowolny ciąg spółgłosek.

Konsekwencją tego jest nowy dźwięk [ɑː] różny od [ʌː].

W wyniku tej zmiany wygłosowa gamma utwardziła się z powrotem do [g]

• γ_# > g

Wokalizacja l

Głoska [l] przeszła w [u] przy braku kontaktu z samogłoską.

Druga monoftongizacja

Nowe długie dyftongi uległy ponownej monoftongizacji:

• ɑːʊ̯ > ɔː
• æːɪ̯ > ɛː
• æːʊ̯ > œː
• ɛːʊ̯ > œː
• ɔːʊ̯ > ɔː
• eːɪ̯ > iː
• oːɪ̯ > øː
• oːʊ̯ > øː
• iːu > yː
• uːu > uː

Podwyższenie dyftongów

Dyftongi [ɛʊ̯] [ɔʊ̯] zostały podwyższone do [eʊ̯] [oʊ̯] - w tym drugim przypadku łącząc się z oryginalnym ou < *o.

Wyrównanie rytmiczne

Gieminaty zostały skrócone po długich samogłoskach.

• VːCː > VːC

Fonologia

Samogłoski

W języku onigammajskim znajdowało się 7-8 samogłosek krótkich i 12 długich.

	Przednie				Tylne
	Niezaokrąglone		Zaokrąglone		Niezaokrąglone		Zaokrąglone
	Krótkie	Długie	Krótkie	Długie	Krótkie	Długie	Krótkie	Długie
Przymknięte	i (i)	iː (ī)	y (ü)	yː (ǖ)			u (u)	uː (ū)
Półprzymknięte		eː (ê)		øː (ŷ)				oː (ô)
Półotwarte	ɛ (e)	ɛː (ē)	(œ (y))	œː (ȳ)		ʌː (â)	ɔ (o)	ɔː (ō)
Otwarte	æ (ä)	æː (ǟ)			ɑ (a)	ɑː (ā)

Dyftongi

Język onigammajski posiada też osiem dyftongów:

• äi /æɪ̯/
• ei /eɪ̯/
• oi /oɪ̯/
• au /aʊ̯/
• äu /æʊ̯/
• eu /eʊ̯/
• ou /oʊ̯/
• iu /iʊ̯/

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Retrofleksyjne	Podniebienne	Welarne
Nosowe		m (m)	n (n)			ɲ (ń)
Zwarte	bezdźwięczne	p (p)	t (t)				k (k)
	dźwięczne	b (b)	d (d)				g (g)
Afrykaty	bezdźwięczne	p͡f (pf)	t͡s (c)	t͡ʃ (č)
	dźwięczne		d͡z (dz)	d͡ʒ (dž)
Szczelinowe	bezdźwięczne	f (f)	s (s)	ʃ (š)	ʂ (ŝ)	ɕ (ś)	x (ch)
	dźwięczne	v (v)	z (z)	ʒ (ž)
Drżące			r (r)
Boczne, Półsamogłoski			l (l)			ʎ (ĺ), j (j)	w (w)

Większość spółgłosek może zostać podwojna (gieminacja), jednak nie jest to częste zjawisko. W szczególności ŝ jest zawsze giemiantą z wyjątkiem pozycji w nagłosie absolutnym i po długiej samogłosce. Długie [xː] zapisuje się jako çh, a nie chh z powodów estetycznych.

Niektóre spółgłoski mają dodatkowe allofony:

• fonem /g/, zapisany jako g, wymawiany jest jako [ɣ] w pozycji interwokalicznej.
• fonem /x/, zapisany jako ch, wymawiany jest jako [q] w absolutnym nagłosie.

Samodzielna litera h nie ma żadnej wartości fonetycznej - jest niema. Sama litera występuje tylko w zapożyczeniach i nazwach własnych.

Akcent

Akcent jeżeli może pada na pierwszą ciężką sylabę. Ciężka sylaba to taka, która zawiera długą samogłoskę, dyftong lub ewentualnie gieminatę. Jeżeli w słowie są tylko słabe sylaby (krótka samogłoska i spółgłoska) akcent jest inicjalny.

Etymologia słownictwa

Największa część słownictwa onigammajskiego to słowa odziedziczone z zongepajckiego. Wśród nich są też stare zapożyczenia darkajskie. Na przykład:

• pfǟl < pfěslě "ogień"
• śīmu < x̌imłě "ruch"
• kâlâ < chaslăga "pięć"
• īl < jisłě "kapłan"
• ēlep < ăslaipu "włosy"
• zŷr < żona "dom"
• cūĺjǟ < zausľijě "miłość"
• külim < kulum "ryba"
• cirouc < ziroz "bruk"
• maftāc < maþtaza "sen"

Gramatyka

W gramatyce należy wspomnieć kilka faktów:

• niekiedy po dodaniu końcówki fleksyjnej poprzednia głoska zanika. Oznacza to się apostrofem: '
• pomiędzy samogłoskami zawsze dochodzi do rotacyzmu n > r.

Rzeczowniki

Deklinacja

L. poj

Przypadek	po samogłoskach	po spółgłoskach
Mianownik	-ø
Dopełniacz	-'â	-ô
Biernik	-'ôc	-oc
Miejscownik	-'ǟ	-ǟ
Ablatyw	-k	-ak
Wołacz	-se

L. mnoga

Większość rzeczowników jest uważana za "słabe" i liczba mnoga jest tworzona końcówą fleksyjną. Jednakże istnieje druga klasa, w której skład wchodzi wiele rzeczowników zakończonych na l. Mają one liczbę mnogą w mianowniku tworzoną specyficznym sposobem polegającym rotacyzmem ostatniej głoski do r. Są to tak zwane rzeczowniki mocne.

Przypadek	po samogłoskach	po spółgłoskach, słabe	po spółgłoskach, mocne
Mianownik	-'â	-â	-'r
Dopełniacz	-'ū	-ū	-'rū
Biernik	-c	-ac	-'rac
Miejscownik	-jǟ	-üjǟ	-'rǟ
Ablatyw	-'âk	-āk	-'rāk
Wołacz	-'âŝ	-âŝ	-'râŝ

Zaimki

Zaimki osobowe

Przypadek	gou (ja)	le (ty)	pei (on)	žīpf (my)	ūl (wy)	ŝa (oni)
Mianownik	gou	le	pei	žīpf	ūl	ŝa
Dopełniacz	gawâ	leu	pawâ	žipfo	ūlo	ŝo
Biernik	gouc	lec	pējâc	žipfic	cēl	sic
Miejscownik	goiv	lē	pǟ	žipfav	ūv	ŝâ
Ablatyw	gouk	lek	peik	žipfak	ūlük	ŝak
Wołacz	gouŝ	leŝŝ	pjâŝ	žipfaŝŝ	ūlüŝŝ	ŝaŝŝ