Język prakszapszański

Język prakszapszański Ꝅamasas eꝅao
Typologia:	aglutynacyjny
Utworzenie:	Ulfurinn (w 995)
Sposoby zapisu:	brak, łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski (†) Język prakszapszański
Kody
Conlanger–1	praksz.
Lista conlangów

        

Zobacz też słownik tego języka.

Język prakszapszański, język ludzki (praksz. ꝅamasas eꝅao [ˈkʃapʃamasas ˈekʃapʃaɔ]) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem języków kszapszańskich. Od większości języków gamajskich odróżnia go charakterystyczna zbitka kszpsz, wytworzenie się dwóch systemów harmonii samogłosek, rozbudowa fleksja czasownika oraz częściowy (w przodkach - pełny) zanik odmiany przez osoby. Język starokszapszański jest najstarszym zapisywanym językiem kszapszańskim, bardzo zbliżonym do swojego przodka, jest także językiem liturgicznym religii wyznawanej przez ludy kszapszańskie i inne gamajskie.

Język prakszapszański należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [ɣ] na n tylnojęzykowe [ŋ].

Rozwój fonetyki od protogamajskiego

Samogłoski

• *i > ɨ (i)
• *ii > e (e)
• *u > ʉ (u)
• *uu > o (o)
• *a > a (a)
• *aa > e lub o
• *au > a͡ɔ (ao)
• *ay > a͡ɛ (ae)

Spółgłoski

Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.

Pierwsza przesuwka gammy i rozwój przydechu

• *gha > kʰa
• *ghi > kʰi
• *ghu > kʰu
• *pa > pʰa
• *pi > pʰi
• *pu > pʰu

Powstanie przydechu dla niektórych spółgłosek przed a i u

• *m, n, t, k, b, d, ph, dh w pozycji przed *a(a), *u(u) oraz *au > mʰ, nʰ, tʰ, kʰ, bʰ, dʰ, θʰ, ðʰ (m̌ ň ŧ ꝁ ƀ đ đh ŧh)

Druga przesuwka gammy (k i p przydechowych) i przesuwka niektórych spółgłosek przed samogłoskami

• *gha > kʰa > kʃa
• *ghi > kʰi > kʃi
• *pi > pʰi > pʃi
• *pu > pʰu > pʃu

Przesuwka szczelinówek oraz /q/ i /g/

• *qV > g (ǧ)
• *gV > k (k)
• *hV > h (h)
• *ħV > ħ
• *sV > s (s)
• *zV > z (z)

Trzecia przesuwka gammy (ksz i psz; upodobnienie do kszapszu przez nieregularną reduplikację), przesuwka przed samogłoską i następującym po niej /w/ lub /j/, przesuwka r i l

• *gha > kʰa > kʃa > kʃakʃ > kʃapʃ
• *pu > pʰu > pʃu > pʃupʃ > kʃupʃ > kʃapʃ

Przesuwka szczelinówek i /g/ /q/ przed Vj/Vw

• *qVj > k (k)
• *qVw >ʡ (hh)
• *gVj > t (t)
• *gVw > q (q)
• *hVj > ħ (ħ)
• *hVw > h
• *ħVj > χ (ȟ)
• *ħVw > h
• *sVj > θ (th)
• *sVw > ʃ (ŝ)
• *zVj > ð (dh)
• *zVw> ʒ (ẑ)

Rozwój /r/ i /l/ przed samogłoskami

• *rV> ɣ (g)
• *rVː > l~ʟ (l)
• *lV > l~ʟ (l)
• *lVː > r (r)

Fonologia

Samogłoski

System samogłosek rozbudował się, jednak pozostał względnie prosty. Istotne jest powstanie /e/ oraz /o/, a także wyśrodkowanie /u/ i /i/

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte		ɨ ʉ
Półprzymknięte	e		o
Półotwarte
Prawie otwarte	a

Pod akcentem (na początku wyrazów) /ɨ/ oraz /ʉ/ zbliżają się bardziej ku [i] oraz [u]. /a/ stanowią allofony [a] oraz [ɑ].

W języku nie istnieje podział na długie i krótkie samogłoski, jednakże akcentowane są wymawiane nieznacznie dłużej.

Dyftongi

Pierwotnie w prakszapszańskim dyftongi nie występują, istnieją jedynie dwa odziedziczone rozziewy /aɔ/ i /aɛ/, które w okresie późnoprakszapszańskim stały się dyftongami.

Spółgłoski

System spółgłosek w przeciwieństwie do samogłosek jest bardziej innowacyjny, szczególnie istotny jest rozwój tylnych szczelinówek. Ważny dla rodziny gammajskiej dźwięk [ɣ] został utracony, by powstać ponownie w wyniku rozwoju r przed samogłoskami.

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Krtaniowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k
	dźwięczne	b	d
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	ts	tʃ	tɕ	kx
	dźwięczne		dz	dʒ
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	θ, s	ʃ	ç	x	χ	h
	dźwięczne		ð, z	ʒ		ɣ
Drżące			r
Boczne, Półsamogłoski			ɫ̪	l	ʎ, j	w

W rzeczywistości może być mniej spółgłosek niż na tabeli, ponieważ część może być uznana za allofony. Najlepiej to widać w przypadku dźwięku [tɕ], zmięgczonego [kx], który jest niezwykle rzadki i bez przeszkód można go potraktować jako allofon. Także nieco częstsze [dz] i [dʒ] można uznać za allofony odpowiednio /d/ i /ð/. Inaczej wygląda sytuacja z [tʃ], [ʃ] i [ʒ] < [ts], [s] i [z], które kontrastują z [ts], [s], [z] < [t], [x], [ɣ]. Również [ɲ], [ʎ] i [ç] rzadko są traktowane jako allofony z powodu kilku źródeł.

Dźwięk /θ/ w słowach rodzimych pojawia się tylko przed innym obstruentem. W nagłosie, pozycji interwokalicznej i absolutnym wygłosie występuje tylko w zapożyczeniach.

Fonem /ɫ̪/ jest wymawiany zębowo, ale znak artykulacji zębowej jest zazwyczaj pomijany. W wygłosie ma tendencje do przechodzenia w u niezgłoskotwórcze [w].

Akcent

Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę słowa. Nie ma żadnych wyjątków od tej zasady.

Sposób zapisu

Język prakszapszański posiada transkrypcję, nie był zapisywany do czasów starokszapszańskich.

Transkrypcja łacińska

Alfabet łaciński przeznaczony jest tylko do transkrypcji fonetycznej prakszapszańskiego

a

ae

ao

b

ƀ

d

đ

dh

đh

e

f

g

h

hh

ħ

ȟ

i

k

[a]

[aɛ]

[aɔ]

[b]

[bʰ]

[d]

[dʰ]

[ð]

[ðʰ]

[e]

[f]

[ɣ]

[h]

[ʡ]

[ħ]

[χ]

[ɨ]

[k]

ꝁ

ꝃ

ꝅ

l

m

m̌

n

ň

o

p

p̌

q

r

s

ss

t

ŧ

th

[kʰ]

[kʃ]

[kʃapʃ]

[l]

[m]

[mʰ]

[n]

[nʰ]

[o]

[p]

[pʰ]

[q]

[r]

[s]

[ʃ]

[t]

[tʰ]

[θ]

ŧh

u

w

y

z

zz

[θʰ]

[ʉ]

[w]

[j]

[z]

[ʒ]

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

W języku została dosyć dobrze zachowana protogammajska harmonia samogłosek. Powstała ponadto, na bazie rozziewów druga harmonia - długa. Ma ona dwa zastosowania - słowa zamieniają często samogłoski według pragamajskiej harmonii na harmonię długą w ramach słowotwórstwa, a także pojawia się ona w odmianie.

Ostatnia samogłoska słowa	Pierwsza samogłoska sufiksu
	krótka (_)	długa (_²)
e, ae	i	ae
a, i	a
u		ao
o, ao	u

Np:

• ꝁara (pszenica) > ꝁaerae (pole pszenicy)
• qura (burza) > qurao (burzę [burza-B.])
• hitra (kapłan) > hitranae (brak króli, zero króli)

Rzeczowniki

Rzeczowniki prakszapszańskie odmieniały się aglutynacyjnie według następującego schematu:

rdzeń –

1 –

2 –

3

gdzie:

• 1 - końcówka przypadku (mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, ablatyw, allatyw, prolatyw, ekwatyw, wołacz)
• 2 - końcówka liczby (mnoga, zerowa, x)
• 3 - końcówki dzierżawcze

Deklinacja

Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe.

Przypadki w języku prakszapszańskim:

• I. mianownik (kto? co?)
• II. dopełniacz (kogo? czego? czyj? podczas czego?)
• III. celownik (komu? czemu?)
• IV. biernik (kogo? co?)
• V. narzędnik (kim? czym?)
• VI. miejscownik (gdzie?)
• VII. ablatyw (skąd? od kiedy?)
• VIII. allatyw (dokąd? do kiedy?)
• IX. prolatyw (którędy? kiedy?)
• X. ekwatyw (jaki? [porównanie] jako co?)
• XI. wołacz (zawołanie)

Język prakszapszański charakteryzuje duża zachowawczość przypadków w stosunku do języka pragamajskiego, jedyny utracony przypadek to innesyw zastąpiony miejscownikiem. Deklinację prakszapszańską chrakteryzuje również duża regularność, odziedziczona z prajęzyka.

Deklinacja występuje tylko w jednej klasie i jest bardzo regularna. Jest to skutek procesu gramatyczno-słowotwórczego, który spowodował, że każdy prakszapszański rzeczownik był zakończony samogłoską, w związku z czym istnieje tylko jedna klasa rzeczowników z niewielkimi różnicami w odmianie w zależności od przydechowości ostatniej spółgłoski oraz od harmonii samogłosek

Tematy przydechowe

A-temat oraz U-temat dotyczy rzeczowników zakończonych na Ca i Cu, a więc narzucających przydech na poprzedzających ich spółgłoskach (o ile te nie wyewuolowały z geminat lub w wyniku procesu słowotwórczego). Grupa ta dzieli się na tematy otrzymujące dodatkowy przydech (de facto w każdej formie oprócz wołacza) oraz nie otrzymujące przydechu (ponieważ nie posiadają wariantu przydechowego w języku prakszapszańskim)

Deklinacja przydechowa
Przypadek	Końcówka	gr. I		gr. II
		ꝅama**	kaƀa	haru
Mianownik	-	ꝅama	kaƀa	haru
Dopełniacz	+w	ꝅamaw	kaƀaw	haruw
Celownik	+l	ꝅamal	kaƀal	harul
Biernik	-_²	ꝅamae	kaƀae	harao
Narzędnik	+r	ꝅamar	kaƀar	harur
Miejscownik	ʰ+(h)*	ꝅam̌a	kaƀah	haruh
Ablatyw	+ꝁ	ꝅamaꝁ	kaƀaꝁ	haruꝁ
Allatyw	+ꝃ	ꝅamaꝃ	kaƀaꝃ	haruꝃ
Prolatyw	+s_	ꝅamasa	kaƀasa	harusa
Ekwatyw	+l_²	ꝅamalae	kaƀalae	harulao
Wołacz	-	ꝅam!	kab!	har!

• wyrazy zakończone na spółgłoskę mogącą otrzymać przydech zmieniają ją na przydechową, w pozostałych przypadkach obowiązuje końcówka -h
  • wyrazy typu ꝅama są wyjątkami, gdyż spółgłoska m powinna być przydechowa w każdej pozycji

Tematy nieprzydechowe

Pozostałe tematy (Ce, Ci, Co) różnią się od powyższych otrzymywaniem przydechu tylko w bierniku i miejscowniku (o ile takowy może się pojawić), podobnie, jak powyżej, występują dwie grupy

Deklinacja nieprzydechowa
Przypadek	Końcówka	gr. I	gr. II
		gaħti	haotre
Mianownik	-	gaħti	haotre
Dopełniacz	+w	gaħtiw	haotrew
Celownik	+l	gaħtil	haotrel
Biernik	-_²	gaħŧae	haotrae
Narzędnik	+r	gaħtir	haotrer
Miejscownik	ʰ+(h)	gaħŧi	haotreh
Ablatyw	+ꝁ	gaħtiꝁ	haotreꝁ
Allatyw	+ꝃ	gaħtiꝃ	haotreꝃ
Prolatyw	+s_	gaħtisa	haotresi
Ekwatyw	+l_²	gaħtilae	haotrelae
Wołacz	-	gaħt!	haotr!

Liczba i liczebniki

Język prakszapszański, a także jego języki potomne, oznaczają liczbę mnogą i zerową (brak czegoś) fleksyjnie. Liczba zerowa zastępuje również czasownik "nie mieć" (np. "nie mam pieniędzy" w językach kszapszańskich tłumaczy się jako "mam pieniędzy-brak"). Ponadto, liczebniki w języku mogą pełnić funkcję końcówek. Liczbę tworzy się całkowicie regularnie, chociaż słowotwórstwo fleksyjne tworzy również liczbe pluralia tantum

Liczba mnoga i zerowa

Budowę tych form fleksyjnych cechuje pełna regularność

Liczba
pojedyncza	mnoga	zerowa
-	+(_)y	+(_)n_²
wagadu	wagaduy	wagadunao

Jako, że język prakszapszański był aglutynacyjny, mogło dochodzić do łączenia się końcówek, co powodowało niekiedy "wpadnięcie" dodatkowej samogłoski przy odmianie, np. zaeraꝁay (zaera-ꝁ-ay - z gwiazd)

Liczebniki

Liczebniki występują w formie głównej i porządkowej. Liczebniki główne, jeśli określają rzeczownik, są zawsze traktowane jako końcówka fleksyjna, liczebniki porządkowe natomiast są formami przymiotnikowymi liczebnika głównego, jednakże nie są regularne, gdyż o ile liczebniki główne w większości są skróceniami pragamajskich, o tyle skrócenie to nie dotyczy liczebników porządkowych (*hazru > pkszap. hae, ale hazgusas)

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy	przykład: "zaera"
1	hae	hazgusas	-
2	tha	ŧhagusas	zaeratha
3	dhi	dhinusas	zaeradhi
4	osen	osensis	zaerayosen
5	kig	kigasas	zaerakig
6	ne	negasas	zaerane
7	sao	saogsus	zaerasao
8	wae	waersis	zaerawae
9	ƀer	ƀerasas	zaeraƀer
10	aƀe	aƀegsis	zaerayaƀe
20	gutha	guŧhagusas	zaeragutha
30	gudhi	gudhinusas	zaeragudhi
40	guyosen	guyosensis	zaeraguyosen
50	gukig	gukigasas	zaeragukig
60	gune	gunegasas	zaeragune
70	gusao	gusaogsus	zaeragusao
80	guwae	guwaersis	zaeraguwae
90	guƀer	guƀerasas	zaeraguƀer
100	fef	fesis	zaerafef
1000	hahfef	hahfesis	zaerahahfef

analogicznie do powyższego przykładu: zaeraꝁfefthadhiyaƀe (zaera-ꝁ-fefthadhiyaƀe - z 213 gwiazd, warto zwrócić uwagę na budowę liczebnika 213 - fefthadhiyaƀe = 100*2+3+10)

Czasowniki

Czasowniki są znacznie bardziej złożonym zagadnieniem gramatyki prakszapszańskiej od rzeczowników. Cechuje je znacznie większa nieregularność, a także szereg innowacyj obcych innym językom gamajskim. Występują liczne przedrostki oraz przyrostki, natomiast liczba "slotów" w aglutynacyjnej budowie prakszapszańskich czasowników jest znacznie bardziej rozbudowana w stosunku do rzeczowników. Najbardziej charakterystyczną cechą czasownika w rodzinie języków kszapszańskich jest daleko posunięty zanik czasów gramatycznych. W języku prakszapszańskich czasy zostały zastąpione rozwiniętym systemem aspektów i trybów, natomiast inne języki kszapszańskie albo posuwały dalej zanik czasu, albo tworzyły czasy złożone. Budowę kszapszańskich czasowników przedstawia poniższa rozpiska:

1a –

1b –

2 –

rdzeń –

3 –

4 –

5 –

6

Gdzie:

• 1a - podrodzaj aspektu (ciągły/nieciągły)
• 1b - aspekt (dokonany, niedokonany, prawie dokonany, rozpoczęty, teklityczny)
• 2 - tryb (rozkazujący, pragnący, życzący, pytający, przypuszczający)
• 3 - osoba (pięć osób w liczbie pojedynczej i mnogiej)
• 4 - osoba dopełnienia bliższego określonego
• 5 - osoba dopełnienia dalszego określonego
• 6 - negacja/wykazanie niepewności (nie wiem, czy...)

Odmiana

Podstawową formą czasownika jest rdzeń, pełniący jednocześnie funkcję bezokolicznika. Rdzenie czasownikowe, w przeciwieństwie do rzeczownikowych, zakończone są prawie zawsze spółgłoskami. Nieliczne rdzenie zakończone samogłoskami dotyczą jedynie czasowników całkowicie nieregularnych.

Aspekt

Język prakszapszański posiadał dziesięć aspektów. Przedrostek aspektu często był uzależniony od rdzenia (harmonia wtórna). Przedrostek oznaczający aspekt składał się z dwóch części - jedna określała status (ciągłość) aspektu za pomocą przedrostka ao/ae-, druga sam aspekt. Aspekt określał położenie wykonania danej czynności w czasie:

• aspekt dokonany oznaczany przedrostkiem (ae)ƀa/(ae)bi/(ao)ƀu-
• aspekt niedokonany nieoznaczany żadnym przedrostkiem lub za pomocą ae/ao-
• aspekt prawie dokonany oznaczony przedrostkiem (ae)ňa/(ae)ni/(ao)ňu-, oznaczał czynność, która zbliżała się do zakończenia lub która z jakiegoś powodu została przerwana tuż przed jej zakończeniem
• aspekt rozpocząty oznaczony przedrostkiem (ae)hap/(ae)hip/(ao)hup-, oznaczał czynność, która właśnie się rozpoczęła lub została wznowiona
• aspekt teklityczny oznaczony przedrostkiem (ae)m/(ao)m-, oznaczał czynność, która nastąpiła mimo innej czynności, jakiejś przeszkody lub która została przerwana w trakcie wykonania z jakiegoś powodu

Bezokoliczniki według aspektu w języku prakszapszańskim
Aspekt		Przykład
		quran grzmieć	zem orać	gaob czynić
niedokonany	nieciągły	quran	zem	gaob
	ciągły	aequran	aezem	aogaob
dokonany	nieciągły	ƀaquran	bizem	ƀugaob
	ciągły	aeƀaquran	aebizem	aoƀugaob
prawie dokonany	nieciągły	ňaquran	nizem	ňugaob
	ciągły	aeňaquran	aenizem	aoňugaob
rozpoczęty	nieciągły	hapquran	hipzem	hupgaob
	ciągły	aehapquran	aehipzem	aohupgaob
teklityczny	nieciągły	m̌aquran	mizem	m̌ugaob
	ciągły	aem̌aquran	aemizem	aom̌ugaob

Warto zwrócić tu uwagę na działanie harmonii w czasownikach mających więcej, niż jedną sylabę w rdzeniu. W takim przypadku to pierwsza samogłoska rdzenia (o ile nie jest harmonijna z drugą i kolejnymi, co się rzadko zdarza) decyduje o tym, jaki przedrostek jest przyłączany.

Odmiana przez osoby

W przeciwieństwie do większości języków potomnych, język prakszapszański posiadał rozbudowaną odmianę czasonika przez osoby. Czasowniki posiadały dziesięć form osobowych (po pięć dla liczby pojedynczej i mnogiej), schemat odmiany czasowników regularnych wyglądał następująco:

Koniugacja regularna na przykładzie 'zem' (orać)
Liczba pojedyncza			Liczba mnoga
osoba	końcówka	przykład	osoba	końcówka	przykład
ꝅao (ja)	+_d	zemid	zifa (my)	+_	zemi
le (ty, nieformalnie)	+_f	zemif	og (wy, nieformalnie)	+_ꝁ	zemiꝁ
dhile (Ty, półformalnie)	+_²f	zemaef	dhiňog (Wy, półformalnie)	+_²ꝁ	zemaeꝁ
dhipae (Pan, formalnie)	+_²s	zemaes	dhiga (Państwo, formalnie)	+_²ħ	zemaeħ
pae (on, ona, ono)	+s	zems	ga (oni, one)	+_ħ	zemiħ

Odmiana przez dopłeninie bliższe

Dopełnienie bliższe, o ile jest określone, również określa się na czasowniku, co tworzy dwuosobowość prakszapszańskiego czasownika. Ze względu na istnienie dziesięciu osób istnieje łącznie sto kombinacyj odmiany przez osobę wraz z odpowiadającym jej dopełnieniem bliższym, co obrazuje poniższy schemat

Przykład odmiany z dopełnieniem bliższym na przykładzie lon (chcieć)
osoba/dopełnienie	ꝅao +(y)_²	le +(w)_	dhile +(_)dh_	dhipae +(_)dh_²s	pae +(y)_s	zifa +(_)z_	og +l_	dhiňog +(_)dh_l	dhiga +(_)dh_g	ga +(_)g
ꝅao +_d	lonudao	lonudu	lonududhu	lonududhaos	lonudus	lonuduzu	lonudlu	lonududhul	lonududhug	lonudug
le +_f	lonufao	lonufu	lonufudhu	lonufudhaos	lonufus	lonufuzu	lonuflu	lonufudhul	lonufudhug	lonufug
dhile +_²f	lonaofao	lonaofu	lonaofudhu	lonaofudhaos	lonaofus	lonaofuzu	lonaoflu	lonaofudhul	lonaofudhug	lonaofug
dhipae +_²s	lonaosao	lonaosu	lonaosudhu	lonaosudhaos	lonaosus	lonaosuzu	lonaoslu	lonaosudhul	lonaosudhug	lonaosug
pae +s	lonsao	lonsu	lonsudhu	lonsudhaos	lonsus	lonsuzu	lonslu	lonsudhul	lonsudhug	lonsug
zifa +_	lonuyao	lonuwu	lonudhu	lonudhaos	lonuyus	lonuzu	lonulu	lonudhul	lonudhug	lonug
og +_ꝁ	lonuꝁao	lonuꝁu	lonuꝁudhu	lonuꝁudhaos	lonuꝁus	lonuꝁuzu	lonuꝁlu	lonuꝁudhul	lonuꝁudhug	lonuꝁug
dhiňog +_²ꝁ	lonaoꝁao	lonaoꝁu	lonaoꝁudhu	lonaoꝁudhaos	lonaoꝁus	lonaoꝁuzu	lonaoꝁlu	lonaoꝁudhul	lonaoꝁudhug	lonaoꝁug
dhiga +_²ħ	lonaoħao	lonaoħu	lonaoħudhu	lonaoħudhaos	lonaoħus	lonaoħuzu	lonaoħlu	lonaoħudhul	lonaoħudhug	lonaoħug
ga +_ħ	lonuħao	lonuħu	lonuħudhu	lonuħudhaos	lonuħus	lonuħuzu	lonuħlu	lonuħudhul	lonuħudhug	lonuħug

Co zauważalne, nie zachodzi uprzydechowienie spółgłosek przed samogłoskami a i u w końcówkach. Jest to skutek nieregularnego skrócenia zaimków osobowych a następnie przekształcenia ich w końcówki przyłączające się za pomocą harmonii (w okresie wczesnoprakszapszańskim były ty morfemy niepodlegające harmonii). Wiele jezyków potomnych prowadziło unieregularnienia często tworząc w nieregularny sposób końcówki niosące jednocześnie dwie (podmiot i dopełnienie bliższe), a niekiedy nawet trzy (podmiot, dopełnienie bliższe i dopełnienie dalsze) informacje jednocześnie.