Język prapółnocnodarkajski

język prapółnocnodarkajski ðákaf gaawe
Typologia:	fleksyjny
Utworzenie:	Emil (w 2020)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Klasyfikacja:	przodek j. północnodarkajskich Pradarkajski (†) Prapółnocnodarkajski
Kody
Conlanger–1	pdr.
Lista conlangów

        

Zobacz też słownik tego języka.

Język pradarkajski (ppd. ðákaf gaawe [ðɞˈkaf ˈgaːwə], zon. ðěkazaz aigoslo [ˈðɛkɐt͡sɐt͡s ˈaɪ̯ɣoslo]) był prajęzykiem używanym na południu Kotliny Zongepajckiej oraz na południowych stokach Gór Centralnych. Używany był od około ~600 PG do ~1800 PG, kiedy to się rozpadł na wiele języków potomnych, co było spowodowane silnym podziałem dialektalnym.

Fonologia

Samogłoski

Język prapółnocnodarkajski posiadał 8 barw samogłosek. Występowało zjawisko iloczasu - głoski dzieliły się na długie oraz krótkie i to stanowiło cechę odróżniającą. Zazwyczaj towarzyszyła temu pewna lekka zmiana wysokości, z wyjątkiem /a/ oraz według części językoznawców /ɞ/.

	Przednie	Środkowe		Tylne
Przymknięte	ɪ iː (i ij)	ɘ ɨ̞ː (ę ęę)	ɵ ʉ̞ː (ǫ ǫǫ)	ʊ uː (u uu)
Półprzymknięte	ɛ~ə eː (e ee)			ɔ oː (o oo)
Półotwarte		ɞ~œ ɞː~øː (á áá)
Otwarte	a aː (a aa)

Nieakcentowane na końcu wyrazu /ɛ/ jest redukowane do [ə], np. gaawe [ˈgaːwə] "język", lǫǫre [ˈlʉ̞ːrə] "dziewięć".

Kwestią sporną pozostaje wymowa fonemów /ɞ/ oraz /ɞː/. Obecna, najbardziej popularna teoria zakłada wymowę krótkiego /ɞ/ jako [ɞ] i /ɞː/ jako [øː]. Dawniej uważano częściej jednak, że długiej odmiance, podobnie jak w /a/, nie towarzyszyła zmiana brzmienia, obecnie ta teoria nadal ma swoich zwolenników. Nieliczni uważają, że oba dźwięki były całkowicie przednie, tzn. /ɞ/ brzmiało jako [œ] i /ɞː/ jako [øː].

Ogonek pod ę ǫ czasem jest zastępowany akutem - é ó.

Dyftongi

W języku prapółnocnodarkajskim rekonstruuje się trzy dyftongi: [aɪ̯], [aʊ̯], [iʊ̯].

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowe	Przedniojęzykowe	Podniebienne	Welarne	Labializowane	Krtaniowe
Nosowe		m (m)	n (n)
Zwarte	bezdźwięczne	p (p)	t (t)			k (k)	kʷ (qu)
	dźwięczne	b (b)	d (d)			g (g)
Afrykaty	bezdźwięczne	pf (pf)		ts (c)
	dźwięczne			dz (z)
Szczelinowe	bezdźwięczne	f (f)	θ (þ)	s (s)	ʃ~ç~ɕ (š)	x (ch)	xʷ~hʷ~ʍ (ƕ)	h (h)
	dźwięczne	v (v)	ð (ð)			ɣ (y)
Drżące			r (r)
Boczne, Półsamogłoski			ɫ̪ (ł)	l (l)	j (j)		w (w)

Podobnie jak w przypadku samogłosek, istnieją kwestie sporne co do brzmienia głosek. Główne spory tyczą się dźwięków zapisanych jako š oraz ƕ. Temu pierwszemu tradycyjnie przypisuje się wartość [ʃ], jest to dominująca teoria wspierana zapożyczeniami w zongepajckim, ale są też opinie że ta głoska mogła być bardziej miękka i przyjmować barwy [ɕ] lub mniej prawdopodobnie [ç]. W przypadku ƕ sprawa jest jeszcze mniej jasna, gdyż nie można się wspierać zapożyczeniami w innych językach, gdyż tego dźwięku po prostu nie miały. Rekonstrukcje wahają się od [xʷ] poprzez [hʷ] do [ʍ]. Co ciekawe, nie można tu nawet wyróżnić tradycyjnej wartości w odróżnieniu od š /ʃ/. Na potrzeby artykułu wybrano oznaczenie [xʷ].

Fonem /s/ przed dźwięcznymi miał allofona [z], podobnie było z /ʃ/.

Akcent

Akcent padał na ostatnią długą samogłoskę. Jeżeli takiej nie było, zazwyczaj padał na ostatnią sylabę. Jeżeli jednak był całkowicie nieregularny oznaczało się grawisem akcentowaną samogłoskę.

Procesy od pradarkajskiego

Różnice dialektalne w pradarkajskim (400 PG - 600 PG)

Przesuwka międzyjerowa

Niektóre spółgłoski pomiędzy samogłoskami z grupy Ъ (ъ ь ə) uległy zmianie barwy:

• f > pf
• s > ts (c)
• k > x (ch)
• kʷ > k
• g > ɣ (y)
• gʷ > g
• ɫ > ʋ

Palatalizacja

Przed samogłoskami i ī ь ia iu, a także półsamogłoską j doszło do zmiany:

• k > tɕ > ts
• g > dʑ > j
• x > ʃ (š)
• ɣ > j

Zbitka *kg nie była podwójnie palatalizowana, tzn. przeszła w kj, a nie w cj (jak dawne *kj).

Zanik samogłosek ultrakrótkich

Potrójne rozróżnienie długości samogłosek upadło na rzecz prostego podziału na krótkie i długie samogłoski. Ultrakrótkie samogłoski zanikły:

• Każda ultrakrótka samogłoska parzysta od końca słowa lub innej samogłoski przechodzi w pełną, bardziej środkową, krótką samogłoskę:
  • ə > ɞ (á)
  • ъ > ɵ (ǫ)
  • ь > ɘ (ę)
• Również jeżeli całe słowo jest zbudowane z ultrakrótkich sylab, akcentowana samogłoska wokalizuje się:
  • ə > ɞ
  • ъ > ɵ
  • ь > ɘ
• Wygłosowe -ə też się wokalizuje, ale efekt jest inny:
  • -ə > -a

Pozostałe ultrakrótkie samogłoski zanikają całkowicie.

Północnodarkajski rozwój opozycji t-tt

Zmiana ta ostatecznie doprowadziła do rozpadu wspólnoty pradarkajskiej:

• tt > þ
• dd > ð
• t > t
• d > d

Wczesny prapółnocnodarkajski (600 PG - 1200 PG)

Północnodarkajska przesuwka wargowych

Spółgłoski wargowe ulegają przesuwce:

• w > b > v

Zanik iloczasu i redukcja w wygłosie

Samogłoski krótkie w wygłosie (czyli -i -u -a) uległy redukcji:

• -i > əʲ (ë)
• -u > əʷ (ö)
• -a > ɐ (ä)

Z tych zredukowanych samogłosek akcent cofał się na poprzednią sylabę.

Następnie doszło do zaniku iloczasu:

• i ī > e i
• u ū > o u
• a ā > a ɞ

Dyftongi *iu *ui prawdopodobnie się nie obniżyły, ale *ia *ua prawdopodobnie przeszły w *ea *oa. W efekcie wczesny prapółnocnodarkajski system samogłoskowy przestawiał się tak:

	Przednie	Środkowe		Tylne
Przymknięte i półprzymknięte	i (i)	ɘ (ę)	ɵ (ǫ)	u (u)
Średnie	e (e)	əʲ (ë)	əʷ (ö)	o (o)
Półotwarte		ɐ (ä)	ɞ~œ (á)
Otwarte	a (a)

Rozwój labializowanych

Spółgłoski labializowane zostały w różny sposób potraktowane.

• Interwokalicznie [kʷ] [gʷ] często przeszły w [x] [ɣ], nie było to jednak konsekwentne:
  • VkʷV > VxV
  • VgʷV > VɣV
• Po nosowych cała grupa staje się wargowa:
  • Nkʷ > mp
  • Ngʷ > mb
  • Nhʷ > mf (później zazwyczaj wróci do nf)
• Przed samogłoskami /əʲ/ /e/ /ɘ/ /ɵ/ /i/ /u/ doszło do delabializacji:
  • Cʷ[əʲ e ɘ ɵ i u] > C[e ɘ ɵ i u]
• W wygłosie głoski uległy lenicji:
  • -kʷ > f
  • -gʷ > v
  • -hʷ > ʋ̥
• Gdzie indziej /gʷ/ przeszło w /w/, a inne labializowane zostały zachowane:
  • kʷ > kʷ
  • gʷ > w
  • hʷ > hʷ

Druga palatalizacja przed /əʲ/ /e/ /i/

Z zanikiem spółgłosek labializowanych w niektórych pozycjach powiązana jest też druga palatalizacja, która wpłynęła na nowe połączenia Ki oraz Ke:

• k > ts
• g > dz (z)
• x > ʃ
• ɣ > j

Zatem jej efekty były identyczne do pierwszej palatalizacji prócz /g/. Jednak co ważne nie działała przed głoską /ɘ/, czyli pdr. *ь.

Późny prapółnocnodarkajski (1200 PG - 1800 PG)

Wydłużanie samogłosek w akcentowanych sylabach otwartych

W akcentowanej sylabie otwartej samogłoski uległy wydłużeniu.

Utrata samogłosek zredukowanych

Utracono samogłoski zredukowane. /əʲ/ /əʷ/ stały się nieme, zaś [ɐ] stało się wygłosowym allofonem /e/. Z czasem stanie się nową szwą. Zmiana ta fonemizuje nowy iloczas.

Monoftongizacja

Większość dyftongów uległo monoftongizacji. Te uległy monoftongizacji w każdej pozycji:

• ea > eː
• oa > oː
• iu > ɵː

Dwa dyftongi uległy monoftongizacji tylko w sylabach zamkniętych (pozostały dyftongami w sylabach otwartych):

• ai > iː
• au > uː

Jeden dyftong został odwrócony:

• ui > iu

Zmiany spółgłoskowe

Niektóre głoski zmieniły brzmienie:

• ʋ > w~v
• ʋ̥ > f
• VnV > VrV
• j_[# C] > s~dz
• w_[# C] > v

Gramatyka

Zaimek osobowy

	ja	ty	on	my	wy	oni
Mianownik	ráá	quaþ	ǫv	ðiu	joo	es
Dopełniacz	rǫǫ	kuþ	ǫǫv	ðai	jáá	os
Biernik	dáá	paa	foo	sǫǫ	vee	haa
Narzędnik	dat	pat	fot	sǫt	vet	hat
Miejscownik	dap	hap	fop
Ablatyw	das	pas	fos	sǫs	ves	has
Allatyw	dak	quak	fok	sǫk	vek	hak

Liczebniki

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	táár(e)	táp
2	quaf	quáp
3	jęz	jęsp
4	ásre	ásrap
5	cijc	cijcep
6	áále	álp
7	sisc	siscep
8	heete	hett
9	lǫǫre	lǫrp
10	bau	bup
100	buunkau	buunkup
1000	ðánkau	ðánkup