Język pradarkajski
język pradarkajski ddākasasa gaca | |
---|---|
Utworzenie: | Emil (w 2020) |
Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu/konwerldu |
Klasyfikacja: | przodek j. darkajskich
|
Kody | |
Conlanger–1 | pdr. |
Lista conlangów |
Język pradarkajski (pdr. ddākasasa gaca [d̪äːˌkäsäˈsä gäˈgʷä]) – prajęzyk w świecie Gammaji, będący przodkiem j. darkajskich.
Język ten był szyku SOV i był aglutynacyjny. W odróżnieniu od sąsiedniego języka pragammajskiego posiadał rozbudowane zasady akcentu (który jednak był regularny), miał rodzaje gramatyczne (utrum i r. nijaki) i bogate stopniowanie przymiotników oraz przysłówków. Brakowało natomiast harmonji samogłosek.
Język ten (i jego potomkowie) mocno wpłynęły na niektóre języki gammajskie, chociażby na języki zongepajckie, języki chamskie i języki naumowskie.
Spis treści
Fonetyka
Samogłoski
Język ten miał dosyć nietypowy system samogłosek. Rozróżniał tylko trzy barwy, ale i też trzy długości. Dawało to dziewięć fonemicznych samogłosek. Ponadto występowało sześć dyftongów, wszystkie zstępujące. Samogłoski ultrakrótkie były bardziej centralne niż krótkie i długie.
Przednie | Tylne | |
---|---|---|
Przymknięte | ɪ̆ i iː (ь i ī) | ʊ̆ u uː (ъ u ū) |
Otwarte | ɐ̆ ä äː (ə a ā) |
Dyftongi: ai, au, ir, iu, ui, ur. Litera r oznacza w nich niezgłoskotwórcze a (MAF: [ɐ̯]).
Spółgłoski
System spółgłoskowy też miał swoją charakterystyczną cechę: odróżniał [t̪] od [t̻].
System spógłosek przed przesuwką międzyjerową:
Wargowe | Zębowe | Laminalne | Podniebienne | Welarne | Labjowelarne | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m (m) | n (n) | |||||
Zwarte | bezdźwięczne | p (p) | t̪ (tt) | t̻ (t) | k (k) | kʷ (q) | |
dźwięczne | b (b) | d̪ (dd) | d̻ (d) | g (g) | gʷ (c) | ||
Szczelinowe | f (f) | s (s) | h (h) | hʷ (ƕ) | |||
Drżące | r (r) | ||||||
Boczne, Półsamogłoski | ɫ̪ (ł) | l (l) | j (j) | w (w) |
Spółgłoski zapisane jako [h], [hʷ] pierwotnie mogły brzmieć [x], [xʷ].
Istniała ponadto niefonemiczna geminata ss występująca głównie w słowach złożonych.
Akcent
Istniały dwa rodzaje akcentu: główny i rdzeniowy (poboczny). Poboczny jest używany, gdy akcent główny pada na sufiks aglutynacyjny.
W obu przypadkach akcent pada na ostatnią sylabę, której rdzeniem nie była ultrakrótka samogłoska (w pobocznym ostatnia taka sylaba rdzenia). Jeśli jednak całe słowo było zbudowane z ultrakrótkich samogłosek, akcentuje się pierwszą sylabę. Dlatego akcent pradarkajski jest ruchomy, ale i regularny.
Budowa sylaby
W języku pradarkajskim istniała bardzo prosta struktura sylaby (C)V(s), gdzie C to dowolna spółgłoska, zaś V samogłoska/dyftong. Tylko s było dozwolone w wygłosie.
Sylaby V oraz Vs pojawiają się tylko w nagłosie, ponieważ samogłoski nie mogą występować obok siebie.
Gramatyka
Rodzajnik
Rodzajnik jest ważną częścią mowy w pradarkajskim. Istnieją rodzajniki określone, nieokreślone i przeczące. Tylko dzięki niemu można określić rodzaj w mianowniku (przypadki zależne mają różną formę).
- Określony utrum: a np. a sir "ta dusza"
- Określony r. nijaki: ikъ np. ikъ karā "ta zdrada"
- Określona l. mnoga: ъddъ np. ъddъ łъfətta "te dni"
- Nieokreślony utrum: ara np. ara watta "(jakaś) góra"
- Nieokreślony r. nijaki: ila np. ila ddibilā "(jakaś) równina"
- Nieokreślona l. mnoga: ъłъ np. ъłъ tarəkatta "(jakieś) brzegi"
Przeczenie
Można stoworzyć przeczenie, dodając do rodzajnika nieokreślonego spółgłoskę q- dla utrum i t- dla r. nijakiego i l. mnogiej. Przeczenia takiego nie używa się w przypadku kiedy przeczy się z czasownikem mieć (on nigdy nie może być zaprzeczony – istnieją inne konstrukcje by wyrazić brak czegoś)
- Utrum: qara np. qara janъ "żaden przywódca"
- R. nijaki: tila np. tila sagā "żaden czas"
- L. mnoga: tъłъ np. tъłъ lъwъwъtta "żadnych szamanów"
Rzeczownik
Rzeczownik w pradarkajskim nosi ze sobą rodzaj ‒ utrum lub r. nijaki. Utrum jest zazwyczaj używane do dorosłych ludzi, świętych miejsc oraz postaci, niektórych narzędzi, a także mórz, jezior i rzek, dodatkowo słowa syn, córka, wnuk. R. nijaki określa resztę rzeczy ‒ dzieci, zwierzęta, przyroda, pozostałe narzędzia itd.. Jednak często te reguły nie zdają egzaminu, więc rodzaju trzeba się uczyć razem z słowem.
Rodzaj ma ważny wpływ na użyte przedimki i rodzaj deklinacji.
Są tylko dwie liczby ‒ pojedyncza i mnoga.
Deklinacja
Istnieje sześć przypadków: mianownik, dopełniacz, biernik, ablatyw, allatyw oraz narzędnik.
|
|
Tworzenie liczby mnogiej
Liczbę mnogą tworzy się dodając sufiks -tta po sufiksie przypadku.
Przymiotnik
Nie odmienia się przez przypadki, liczbę, rodzaj, ale podlega stopniowaniu. Zawsze stoi przed rzeczownikem, który jest określany.
W pradarkajskim istniały dwie formy przymiotnika: krótkie i długie.
Forma długa
Używana była głównie do opisu rzeczy wyjątkowych w swoim rodzaju, pojedynczych osób, wydarzeń historycznych, rutyny.
Przykład stopniowania | ||||
---|---|---|---|---|
Stopień | Sufiks | bara (wiara) | tłumaczenie | |
Najwyższy | -sarara | barasarara | najwierniejszy | |
Wyższy | -rara | bararara | wierniejszy | |
Zwykły | -sasa | barasasa | wierny | |
Niższy | -kaka | barakaka | mniej wierny | |
Najniższy | -sakaka | barasakaka | najmniej wierny | |
Zerowy (brak cechy) | -kiu | barakiu | bez wiary/niewierny |
Forma krótka
Używana była do innych określeń.
Przykład stopniowania | ||||
---|---|---|---|---|
Stopień | Sufiks | huja (mięso) | tłumaczenie | |
Najwyższy | -sara | hujasara | najbardziej mięsny | |
Wyższy | -ra | hujara | bardziej mięsny | |
Zwykły | -sa | hujasa | mięsny | |
Niższy | -ka | hujaka | mniej mięsny | |
Najniższy | -saka | hujasaka | najmniej mięsny | |
Zerowy (brak cechy) | -ƕa | hujaƕa | bezmięsny |
Przysłówek
Określa sposób wykonania czynności. Zawsze znajduje się przed czasownikem. Jeżeli jest użyty czasownik posiłkowy, stoi pomiędzy czasownikem posiłkowym a właściwym.
W odróżnieniu od przymiotnika, nie miał podziału na formę długą i krótką.
Przykład stopniowania | ||||
---|---|---|---|---|
Stopień | Sufiks | hъkъ (szybkość) | tłumaczenie | |
Najwyższy | -sarabъ | hъkъsarabъ | najszybciej | |
Wyższy | -rabъ | hъkъrabъ | szybciej | |
Zwykły | -rarъ | hъkъrarъ | szybko | |
Niższy | -bahъ | hъkъbahъ | mniej szybko | |
Najniższy | -sabahъ | hъkъsabahъ | najmniej szybko | |
Zerowy (brak cechy) | -gь | hъkъgь | bez szybkości/nieszybko |
Czasownik
Czasownik jest bogatą częścią mowy pradarkajskiej. Odmienia się przez cztery czasy i rodzaje. Ponadto, dużą część operacji wykonuje się na czasownikach posiłkowych: być, woleć, słuchać. Część z ich zastosowań dostała się do j. zongepajckiego.
Istnieją także dwie formy rozkazujące, forma życząca i trzy aspekty.
Bezokolicznik
Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Jego końcówka to -həjь (h jest pomijane, gdy rdzeń kończy się na s). Odpowiada na ogół polskiemu bezokolicznikowi, formom -no, -to, a także łączy się z czasownikami w funkcji posiłkowej.
Przykładowe bezokoliczniki:
- fadahəjь – pić
- barābarahəjь – kochać
- gacahəjь – mówić
- sūmakъhəjь – widzieć
Odmiana czasownika
Przez rodzaje
Są to pierwsze sufiksy czasownika doklejane do rdzenia. Czasownik dopasowuje do podmiotu:
- Utrum: -hī
- R. nijaki: -mь
- L. mnoga: -canъ
Przez czasy
W języku pradarkajskim istniały cztery czasy. Odbiegały one nieco od czasów indoeuropejskich, nie występował bowiem żaden czas przyszły – czynności przyszłe wyrażało czasem teraźniejszym lub, po innej czynności w teraźniejszości lub przyszłości, czasem zaprzyszłym. Jednakże zarówno północnodarkajskie, jak i południowodarkajskie utworzyły nowy czas przyszły: na północy rozwinął się z czasu zaprzyszłego (dając system teraźniejszy-przyszły-przeszły-zaprzeszły), na południu zaś został, tak jak wiele innych nowych czasów, utworzony jako czas złożony.
- Teraźniejszo-przyszły: -jā
- Przeszły: -wū
- Zaprzeszły: odmienione być z końcówką -wū + bezokolicznik
- Zaprzyszły: odmienione być z końcówką -jā + bezokolicznik
W przypadku czasu zaprzeszłego i zaprzeszłego czasownika być tworzy się je zamieniając w temacie samogłoskę a na i.
Wszystkie te sufiksy występują po sufiksie osoby.
Przez aspekt
Są trzy aspekty - niedokonany wieczny, niedokonany chwilowy i dokonany. Niedokonany wieczny służy do wyrażenia czynności, które zawsze trwają, nie przestaną trwać lub przestaną po bardzo długim okresie czasu. Inny aspekt, niedokonany chwilowy służy do wyrażenia czynności, która trwa i wkrótce zostanie zakończona. Natomiast dokonany służy do wyrażenia ukończonej czynności.
Formy rozkazujące
- Forma rozkazująca "lekka": odmienione być z przyrostkiem -lur (+ bezokolicznik)
- Forma rozkazująca "ciężka": odmienione woleć z przyrostkiem -lur (+ bezokolicznik)
Użycie obu form jest zależne od własnego widzimisię i emocji, dlatego nie ma określonych zasad ich stosowania. Jednak dla bóstw, szamaniw oraz gór zawsze z powodu szacunku używa się formy lekkej.
Forma życząca
Używamy jej jak komuś życzymy powodzenia czynności. Używana jest także jako próśba. Budowa: odmienione woleć + bezokolicznik
Tryb przypuszczający
Używamy go, gdy nie mamy pewności, czy to się stało, a także jako oskarżenie bez dowodów. Budowa: Odmienione słuchać + bezokolicznik.
Tworzenie strony zwrotnej
Stronę zwrotną tworzy się dodając jako ostatni sufiks cząstkę -ja.
Gerundium
Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -əjь na -ъjь. Jest on rodzaju nijakiego, odmienia się przez przypadki i otrzymuje rodzajnik.
Tworzenie pytań
Pytania tworzymy zmieniając szyk z SOV na VSO (czasownik idzie na początek zdania). Jeżeli użyty jest czasownik posiłkowy, tylko ten przechodzi na początek, zaś bezokolicznik oznaczający właściwą czynność zostaje na końcu. Przysłówki się przesuwają razem z czasownikem właściwym.
Nie zachodzą poza tym żadne zmiany poza tym, że w transkrypcji zamiast kropki stawiamy znak zapytania.
Zaimki osobowe
- rъ - ja
- rə - ty
- rь - on/ona (utrum)
- ъrь - ono
- ddur - my
- ddā - wy
- ddir - oni
Te zaimki podlegają regularnej odmianie przez przypadki.
Zaprzeczanie czasownika mieć
Bardzo charakterystyczną cechy pradarkajszczyzny jest niemożność zaprzeczenia czasownika mieć przedimkem przeczącym lub słowem nie. Aby przekazać informacje o braku posiadania danej rzeczy, cechy wykorzystuje się specjalne konstrukcje:
- używa się czasownika być i przysłówka/przymiotnika w stopniu zerowym (np. była bezwełniana zamiast nie miała wełny)
- mówi się o obecności innej cechy, która jest przeciwieństem (np. miał wolnego konia zamiast nie miał szybkiego konia)
Wpływy gammajsko-darkajskie
Wpływy darkajskie w językach gammajskich
Języki zongepajckie
Najbardziej są widoczne wpływy w językach zongepajckich. Objęły one tam wszystkie płaszczyzny języka.
Starozongepajcki przestawił się z pragammajskiego szyku zdania SVO na darkajski SOV. Jest to obecne w wszystkich potomkach, ale niektóre córki stworzyły pewne konstrukcje w których są inne szyki niż SOV. Ta przesuwka dała zongepajckiemu charakterystyczne, "poetyckie" brzmienie.
W pradarkajskim obecne były czasowniki posiłkowe, które były obce pragammajskiemu. Zongepajcki w czasie mocnych wpływów darkajskich zapożyczył ich część funkcji i utworzył nowe: być w trybie życzącym (darkajskie woleć + bezoklicznik) i przy tworzeniu czasu zaprzeszłego oraz woleć jako częściowy odpowiednik nieistniejącego czasownika chcieć w określonych konstrukcjach. Woleć występuje też jako czasownik modalny. Za wpływ darkajskich uważa się też pełne zachowanie pragammajskich przypadków miejsca (biernik, ablatyw, allatyw, innesyw, miejscownik [6]) i zlanie się narzędnika z miejscownikem.
Późnopradarkajska przesuwka międzyjerowa mogła wywołać pierwszą przesuwkę spółgłosek w języku zongepajckim, jednakże w teorii afrykatowej zongepajcki odziedziczył afrykaty z pragammajskiego i ich obecność nie jest żadnym wpływem darkajskim (co najwyżej wpływem było ich zachowanie).
Istnieją też bardzo liczne zapożyczenia. Jednymi z nich są np. osluch "l*d, tutejszy" z pdr. *aurukъ, ziroz "bruk" z pdr. *dirъs czy późniejsze ðěkė "ofiara" z pdr. *ddāki (to słowo zostało odziedziczone już po pierwszej przesuwce).
Języki chamskie
Języki naumowskie
Wpływy gammajskie w językach darkajskich
Języki północnodarkajskie
Języki południowodarkajskie
Przypisy
- ↑ samogłoska ultrakrótka występuje przy słowach kończących się na s
- ↑ h jest pomijane przy słowach kończących się na s
- ↑ samogłoska ultrakrótka występuje przy słowach kończących się na s
- ↑ protetyczne h pojawia się przy słowach zaczynających się na samogłoskę
- ↑ protetyczne h pojawia się przy słowach zaczynających się na samogłoskę
- ↑ dwa ostatnie nieobecne w pradarkajskim, jednak były stabilne ich konstrukcje