Język pradarkajski

język pradarkajski ddākasasa gaca
Utworzenie:	Emil (w 2020)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Klasyfikacja:	przodek j. darkajskich Pradarkajski (†)
Kody
Conlanger–1	pdr.
Lista conlangów

        

Język pradarkajski (pdr. ddākasasa gaca [d̪äːˌkäsäˈsä gäˈgʷä]) – prajęzyk w świecie Gammaji, będący przodkiem j. darkajskich.

Język ten był szyku SOV i był aglutynacyjny. W odróżnieniu od sąsiedniego języka pragammajskiego posiadał rozbudowane zasady akcentu (który jednak był regularny), miał rodzaje gramatyczne (utrum i r. nijaki) i bogate stopniowanie przymiotników oraz przysłówków. Brakowało natomiast harmonji samogłosek.

Język ten (i jego potomkowie) mocno wpłynęły na niektóre języki gammajskie, chociażby na języki zongepajckie, języki chamskie i języki naumowskie.

Fonetyka

Samogłoski

Język ten miał dosyć nietypowy system samogłosek. Rozróżniał tylko trzy barwy, ale i też trzy długości. Dawało to dziewięć fonemicznych samogłosek. Ponadto występowało sześć dyftongów, wszystkie zstępujące. Samogłoski ultrakrótkie były bardziej centralne niż krótkie i długie.

	Przednie	Tylne
Przymknięte	ɪ̆ i iː (ь i ī)	ʊ̆ u uː (ъ u ū)
Otwarte	ɐ̆ ä äː (ə a ā)

Dyftongi: ai, au, ir, iu, ui, ur. Litera r oznacza w nich niezgłoskotwórcze a (MAF: [ɐ̯]).

Spółgłoski

System spółgłoskowy też miał swoją charakterystyczną cechę: odróżniał [t̪] od [t̻].

System spógłosek przed przesuwką międzyjerową:

		Wargowe	Zębowe	Laminalne	Podniebienne	Welarne	Labjowelarne
Nosowe		m (m)	n (n)
Zwarte	bezdźwięczne	p (p)	t̪ (tt)	t̻ (t)		k (k)	kʷ (q)
	dźwięczne	b (b)	d̪ (dd)	d̻ (d)		g (g)	gʷ (c)
Szczelinowe		f (f)	s (s)			h (h)	hʷ (ƕ)
Drżące			r (r)
Boczne, Półsamogłoski			ɫ̪ (ł)	l (l)	j (j)	w (w)

Spółgłoski zapisane jako [h], [hʷ] pierwotnie mogły brzmieć [x], [xʷ].

Istniała ponadto niefonemiczna geminata ss występująca głównie w słowach złożonych.

Akcent

Istniały dwa rodzaje akcentu: główny i rdzeniowy (poboczny). Poboczny jest używany, gdy akcent główny pada na sufiks aglutynacyjny.

W obu przypadkach akcent pada na ostatnią sylabę, której rdzeniem nie była ultrakrótka samogłoska (w pobocznym ostatnia taka sylaba rdzenia). Jeśli jednak całe słowo było zbudowane z ultrakrótkich samogłosek, akcentuje się pierwszą sylabę. Dlatego akcent pradarkajski jest ruchomy, ale i regularny.

Budowa sylaby

W języku pradarkajskim istniała bardzo prosta struktura sylaby (C)V(s), gdzie C to dowolna spółgłoska, zaś V samogłoska/dyftong. Tylko s było dozwolone w wygłosie.

Sylaby V oraz Vs pojawiają się tylko w nagłosie, ponieważ samogłoski nie mogą występować obok siebie.

Gramatyka

Rodzajnik

Rodzajnik jest ważną częścią mowy w pradarkajskim. Istnieją rodzajniki określone, nieokreślone i przeczące. Tylko dzięki niemu można określić rodzaj w mianowniku (przypadki zależne mają różną formę).

• Określony utrum: a np. a sir "ta dusza"
• Określony r. nijaki: ikъ np. ikъ karā "ta zdrada"
• Określona l. mnoga: ъddъ np. ъddъ łъfətta "te dni"
• Nieokreślony utrum: ara np. ara watta "(jakaś) góra"
• Nieokreślony r. nijaki: ila np. ila ddibilā "(jakaś) równina"
• Nieokreślona l. mnoga: ъłъ np. ъłъ tarəkatta "(jakieś) brzegi"

Przeczenie

Można stoworzyć przeczenie, dodając do rodzajnika nieokreślonego spółgłoskę q- dla utrum i t- dla r. nijakiego i l. mnogiej. Przeczenia takiego nie używa się w przypadku kiedy przeczy się z czasownikem mieć (on nigdy nie może być zaprzeczony – istnieją inne konstrukcje by wyrazić brak czegoś)

• Utrum: qara np. qara janъ "żaden przywódca"
• R. nijaki: tila np. tila sagā "żaden czas"
• L. mnoga: tъłъ np. tъłъ lъwъwъtta "żadnych szamanów"

Rzeczownik

Rzeczownik w pradarkajskim nosi ze sobą rodzaj ‒ utrum lub r. nijaki. Utrum jest zazwyczaj używane do dorosłych ludzi, świętych miejsc oraz postaci, niektórych narzędzi, a także mórz, jezior i rzek, dodatkowo słowa syn, córka, wnuk. R. nijaki określa resztę rzeczy ‒ dzieci, zwierzęta, przyroda, pozostałe narzędzia itd.. Jednak często te reguły nie zdają egzaminu, więc rodzaju trzeba się uczyć razem z słowem.

Rodzaj ma ważny wpływ na użyte przedimki i rodzaj deklinacji.

Są tylko dwie liczby ‒ pojedyncza i mnoga.

Deklinacja

Istnieje sześć przypadków: mianownik, dopełniacz, biernik, ablatyw, allatyw oraz narzędnik.

Rodzaj utrum Przypadek Sufiks bau (syn) watta (góra) 1. Mianownik –ø bau watta 2. Dopełniacz -lā baulā wattalā 3. Biernik -pъ baupъ wattapъ 4. Ablatyw -kā baukā wattakā 5. Allatyw -kъ baukъ wattakъ 6. Narzędnik -(ъ)s baus wattas

Rodzaj nijaki Przypadek Sufiks sagā (czas) papai (las) 1. Mianownik –ø sagā papai 2. Dopełniacz -lə sagālə papailə 3. Biernik -(h)ur sagāhur papaihur 4. Ablatyw -sā sagāsā papaisā 5. Allatyw -kā sagākā papaikā 6. Narzędnik -(ъ)s sagās papais

Tworzenie liczby mnogiej

Liczbę mnogą tworzy się dodając sufiks -tta po sufiksie przypadku.

Przymiotnik

Nie odmienia się przez przypadki, liczbę, rodzaj, ale podlega stopniowaniu. Zawsze stoi przed rzeczownikem, który jest określany.

W pradarkajskim istniały dwie formy przymiotnika: krótkie i długie.

Forma długa

Używana była głównie do opisu rzeczy wyjątkowych w swoim rodzaju, pojedynczych osób, wydarzeń historycznych, rutyny.

Przykład stopniowania
Stopień	Sufiks	bara (wiara)	tłumaczenie
Najwyższy	-sarara	barasarara	najwierniejszy
Wyższy	-rara	bararara	wierniejszy
Zwykły	-sasa	barasasa	wierny
Niższy	-kaka	barakaka	mniej wierny
Najniższy	-sakaka	barasakaka	najmniej wierny
Zerowy (brak cechy)	-kiu	barakiu	bez wiary/niewierny

Forma krótka

Używana była do innych określeń.

Przykład stopniowania
Stopień	Sufiks	huja (mięso)	tłumaczenie
Najwyższy	-sara	hujasara	najbardziej mięsny
Wyższy	-ra	hujara	bardziej mięsny
Zwykły	-sa	hujasa	mięsny
Niższy	-ka	hujaka	mniej mięsny
Najniższy	-saka	hujasaka	najmniej mięsny
Zerowy (brak cechy)	-ƕa	hujaƕa	bezmięsny

Przysłówek

Określa sposób wykonania czynności. Zawsze znajduje się przed czasownikem. Jeżeli jest użyty czasownik posiłkowy, stoi pomiędzy czasownikem posiłkowym a właściwym.

W odróżnieniu od przymiotnika, nie miał podziału na formę długą i krótką.

Przykład stopniowania
Stopień	Sufiks	hъkъ (szybkość)	tłumaczenie
Najwyższy	-sarabъ	hъkъsarabъ	najszybciej
Wyższy	-rabъ	hъkъrabъ	szybciej
Zwykły	-rarъ	hъkъrarъ	szybko
Niższy	-bahъ	hъkъbahъ	mniej szybko
Najniższy	-sabahъ	hъkъsabahъ	najmniej szybko
Zerowy (brak cechy)	-gь	hъkъgь	bez szybkości/nieszybko

Czasownik

Czasownik jest bogatą częścią mowy pradarkajskiej. Odmienia się przez cztery czasy i rodzaje. Ponadto, dużą część operacji wykonuje się na czasownikach posiłkowych: być, woleć, słuchać. Część z ich zastosowań dostała się do j. zongepajckiego.

Istnieją także dwie formy rozkazujące, forma życząca i trzy aspekty.

Bezokolicznik

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Jego końcówka to -həjь (h jest pomijane, gdy rdzeń kończy się na s). Odpowiada na ogół polskiemu bezokolicznikowi, formom -no, -to, a także łączy się z czasownikami w funkcji posiłkowej.

Przykładowe bezokoliczniki:

• fadahəjь – pić
• barābarahəjь – kochać
• gacahəjь – mówić
• sūmakъhəjь – widzieć

Odmiana czasownika

Przez rodzaje

Są to pierwsze sufiksy czasownika doklejane do rdzenia. Czasownik dopasowuje do podmiotu:

• Utrum: -hī
• R. nijaki: -mь
• L. mnoga: -canъ

Przez czasy

W języku pradarkajskim istniały cztery czasy. Odbiegały one nieco od czasów indoeuropejskich, nie występował bowiem żaden czas przyszły – czynności przyszłe wyrażało czasem teraźniejszym lub, po innej czynności w teraźniejszości lub przyszłości, czasem zaprzyszłym. Jednakże zarówno północnodarkajskie, jak i południowodarkajskie utworzyły nowy czas przyszły: na północy rozwinął się z czasu zaprzyszłego (dając system teraźniejszy-przyszły-przeszły-zaprzeszły), na południu zaś został, tak jak wiele innych nowych czasów, utworzony jako czas złożony.

• Teraźniejszo-przyszły: -jā
• Przeszły: -wū
• Zaprzeszły: odmienione być z końcówką -wū + bezokolicznik
• Zaprzyszły: odmienione być z końcówką -jā + bezokolicznik

W przypadku czasu zaprzeszłego i zaprzeszłego czasownika być tworzy się je zamieniając w temacie samogłoskę a na i.

Wszystkie te sufiksy występują po sufiksie osoby.

Przez aspekt

Są trzy aspekty - niedokonany wieczny, niedokonany chwilowy i dokonany. Niedokonany wieczny służy do wyrażenia czynności, które zawsze trwają, nie przestaną trwać lub przestaną po bardzo długim okresie czasu. Inny aspekt, niedokonany chwilowy służy do wyrażenia czynności, która trwa i wkrótce zostanie zakończona. Natomiast dokonany służy do wyrażenia ukończonej czynności.

• Niedokonany wieczny: ła(h)-
• Niedokonany chwilowy: brak
• Dokonany: ttu(h)-

Formy rozkazujące

• Forma rozkazująca "lekka": odmienione być z przyrostkiem -lur (+ bezokolicznik)
• Forma rozkazująca "ciężka": odmienione woleć z przyrostkiem -lur (+ bezokolicznik)

Użycie obu form jest zależne od własnego widzimisię i emocji, dlatego nie ma określonych zasad ich stosowania. Jednak dla bóstw, szamaniw oraz gór zawsze z powodu szacunku używa się formy lekkej.

Forma życząca

Używamy jej jak komuś życzymy powodzenia czynności. Używana jest także jako próśba. Budowa: odmienione woleć + bezokolicznik

Tryb przypuszczający

Używamy go, gdy nie mamy pewności, czy to się stało, a także jako oskarżenie bez dowodów. Budowa: Odmienione słuchać + bezokolicznik.

Tworzenie strony zwrotnej

Stronę zwrotną tworzy się dodając jako ostatni sufiks cząstkę -ja.

Gerundium

Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -əjь na -ъjь. Jest on rodzaju nijakiego, odmienia się przez przypadki i otrzymuje rodzajnik.

Tworzenie pytań

Pytania tworzymy zmieniając szyk z SOV na VSO (czasownik idzie na początek zdania). Jeżeli użyty jest czasownik posiłkowy, tylko ten przechodzi na początek, zaś bezokolicznik oznaczający właściwą czynność zostaje na końcu. Przysłówki się przesuwają razem z czasownikem właściwym.

Nie zachodzą poza tym żadne zmiany poza tym, że w transkrypcji zamiast kropki stawiamy znak zapytania.

Zaimki osobowe

• rъ - ja
• rə - ty
• rь - on/ona (utrum)
• ъrь - ono
• ddur - my
• ddā - wy
• ddir - oni

Te zaimki podlegają regularnej odmianie przez przypadki.

Zaprzeczanie czasownika mieć

Bardzo charakterystyczną cechy pradarkajszczyzny jest niemożność zaprzeczenia czasownika mieć przedimkem przeczącym lub słowem nie. Aby przekazać informacje o braku posiadania danej rzeczy, cechy wykorzystuje się specjalne konstrukcje:

• używa się czasownika być i przysłówka/przymiotnika w stopniu zerowym (np. była bezwełniana zamiast nie miała wełny)
• mówi się o obecności innej cechy, która jest przeciwieństem (np. miał wolnego konia zamiast nie miał szybkiego konia)

Wpływy gammajsko-darkajskie

Wpływy darkajskie w językach gammajskich

Języki zongepajckie

Najbardziej są widoczne wpływy w językach zongepajckich. Objęły one tam wszystkie płaszczyzny języka.

Starozongepajcki przestawił się z pragammajskiego szyku zdania SVO na darkajski SOV. Jest to obecne w wszystkich potomkach, ale niektóre córki stworzyły pewne konstrukcje w których są inne szyki niż SOV. Ta przesuwka dała zongepajckiemu charakterystyczne, "poetyckie" brzmienie.

W pradarkajskim obecne były czasowniki posiłkowe, które były obce pragammajskiemu. Zongepajcki w czasie mocnych wpływów darkajskich zapożyczył ich część funkcji i utworzył nowe: być w trybie życzącym (darkajskie woleć + bezoklicznik) i przy tworzeniu czasu zaprzeszłego oraz woleć jako częściowy odpowiednik nieistniejącego czasownika chcieć w określonych konstrukcjach. Woleć występuje też jako czasownik modalny. Za wpływ darkajskich uważa się też pełne zachowanie pragammajskich przypadków miejsca (biernik, ablatyw, allatyw, innesyw, miejscownik ) i zlanie się narzędnika z miejscownikem.

Późnopradarkajska przesuwka międzyjerowa mogła wywołać pierwszą przesuwkę spółgłosek w języku zongepajckim, jednakże w teorii afrykatowej zongepajcki odziedziczył afrykaty z pragammajskiego i ich obecność nie jest żadnym wpływem darkajskim (co najwyżej wpływem było ich zachowanie).

Istnieją też bardzo liczne zapożyczenia. Jednymi z nich są np. osluch "l*d, tutejszy" z pdr. *aurukъ, ziroz "bruk" z pdr. *dirъs czy późniejsze ðěkė "ofiara" z pdr. *ddāki (to słowo zostało odziedziczone już po pierwszej przesuwce).