Język prapółnocnoonski

język prapółnocnoonski re yéur ônre
Typologia:	SVO, fleksyjny, mianownikowo - biernikowy
Utworzenie:	CivilixXXX (w 2020)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	w świecie brak, de facto transkrypcja łacińska
Klasyfikacja:	Gamajskie pragammajski (†) praonski (†) prapółnocnoonski
Kody
Conlanger–1	pon./ppłnon.
Lista conlangów

        

Zobacz też słownik tego języka.

Język prapółnocnoonski, także język północnoonski (ppłnon. re yéur ônre /ˈre ˈyewr˧˦˧ ˈon˧˦˧re/) - język z rodziny języków onskich (a tym samym grupy peryferyjnej języków gamajskich, przodek języków północnoonskich. Charakteryzują go: silnie rozwinięty system akcentuacji tonalnej, wytworzenie nietypowej dla języków gamajskich kategorii rodzaju, występowanie głosek palatalizowanych i labializowanych, a także częsty zanik kontrastu dźwięczności (choć z racji licznych różnic dialektalnych w przeprowadzeniu tego procesu, w tym artykule dźwięczne obstruenty zostaną uznane za występujace w języku). Był on używany na północy Stepu Gamajskiego, a także na południu Stepu Mamuciego w okresie 1300 - 2300 PG. Ten artykuł opisuje stan na końcowe 200 lat tego okresu.

Procesa fonetyczne od języka onskiego

Przesuwka akcentowa

W języku prapółnocnooonskim dość szybko doszło do zmiany odziedziczonego akcentu inicjalnego na akcent zależny od wagi sylab. W słowach dwusylabowych akcent padał na drugą morę, a w wielosylabowych na trzecią. Z racji tego że w języku onskim nie występowały otwarte sylaby w wygłosie, obecność spółgłoski w wygłosie nie była liczona jako mora, w przeciwieństwie do dyftongu lub samogłoski nosowej.
Była to niezwykle ważna zmiana w historii języka, która wytworzyła zalążek typowego dla języków północnoonskich systemu akcentuacyjnego. Nie była ona do końca konsekwentna, co może sugerować wcześniejsze, dialektalne zajście częściowej monoftongizacji w języku onskim. Przykładem jest słowo "język" - yéur, które regularnie dałoby **yór.

Wytworzenie kontrastu akut - grawis

Praonskie zwarcie krtaniowe, przez niektórych interpretowane jako glotalizacja, w północnoonskim przeszło w ton rosnący, powszechnie nazywany akutem. Ściąga on na siebie akcent. W ramach kontrastu, pozostały akcent staje się opadający, i od tego momentu jest nazywany grawisem. Interwokaliczne zwarcie spowodowało powstanie rozziewów.

Palatalizacja głosek welarnych

Przed głoskami /e/, /i/, a czasem też /uj/, /oj/ i /aj/ zaszły następujące zmiany:
k > tʃ
g > dʒ > ʒ
ɣ > ʒ

Ubezdźwięcznienie w wygłosie

Wygłosowe obstruenty były ubezdźwięczniane.

Prawo Rui

Prawo Rui zostało tak nazwane, gdyż zachodzi po głoskach /r/, /w/ oraz /i/. Polega ono na następującej zmianie:
s > ʃ > x
z > ʒ > ɣ

Wypadanie nieakcentowanych samogłosek

Przed akcentem, samogłoska często wypadała, jeżeli nie znajdowała się w pierwszej sylabie słowa.

Monoftongizacja

Monoftongizacja przebiegała wsposób następujący:
ei > e
ai > ɛ
oi > œ
ui > y
eu > œ
au > ɔ
ou > o
iu > y

Monoftongizacja przebiegała zarówno w przypadku dyftongów ustnych i nosowych. Jednakże, przy pierwszych powstawała samogłoska krótka, a przy tych drugich długa.
Jest to niezwykle ważna zmiana w historii języka. Spowodowała pojawienie się w języku wygłosowych sylab otwartych, zfonemizowała przesuwkę akcentową i wytworzyła samogłoski przednie zaokrąglone. Ponadto, pojawiła się druga seria samogłosek - /e/ i /o/, które w przyszłości będą miały duży wpływ na rozwój języka.

Kontrakcja

Zanik /ɣ/, /w/ i /j/

Między samogłoskami głoski /ɣ/, /w/ i /j/ zanikały. Spowodowało to powstanie kolejnych rozziewów.

Redukcja samogłosek w rozziewie

Następnie zredukowane zostały rozziewy. Element nieakcentowany, lub drugi w sytuacji, gdy na żaden z elementów rozziewu nie padał akcent przechodził następującą zmianę: ɛ e i > j
ɔ o u > w
œ y > j (jeśli elementem akcentowanym jest /e/ lub /ɛ/, staje się ono /o/ lub /ɔ/)
a > :
C̩ > :C
rr > :r

Była to ważna zmiana, która spowodowała ponowne powstanie dyftongów, a także samogłosek długich.

Prejotacja i prelabializacja

Głoski /e/ i /o/ wywoływały odpowiednio zmiękczenie (jotację) i zaokrąglenie (labializację) poprzedniej spółgłoski. Jeżeli przed samogłoską nie występowała spółgłoska, to pojawiał się nagłos w postaci /j/ lub /v/. Labializacja nie dotyczyła głosek wargowych (w tym wargowo-zębowych /f/ i /v/) oraz /r/, palatalizacja zaś już miękkich /tʃ/ i /ʒ/

i-umlaut

Głoska palatalizowana wywoływała mutację poprzedzającej samogłoski: a > æ ɔ o > œ œ u > y

Obniżenie rotyczne

Obniżenie rotyczne to mała zmiana, polegająca na obniżeniu niektórych samogłosek w otoczeniu /r/:
i > e ɛ > æ ɔ > ɒ

Zmiany samogłoskowe

Samogłoski średnie-otwarte i średnie-przymknięte zlewają się, a jest zaś cofane i zaokraglane:
ɔ ɛ a> o e ɒ
Zmiana ta powodowała fonemizację palatalizacji i labializacji.

Zanik głosek zębowych

Głoski zębowe, /θ/ i /ð/ zanikają. Z racji zróżnicowania dialektalnego zmiany w tym artykule zostaną one uwzględnione jako fonemy.
Przebieg zmiany w zależności od dialektu wyglądał tak:
Dialekt południowy: θ ð > s z
Dialekt wschodni: θ ð > t d
Dialekt zachodni: θ ð > f v

Druga przesuwka akcentu

Akcent grawis był przesuwany za dźwięcznego obstruenta. Jeśli sylaba akcentowana graniczyła z dwoma dźwięcznymi obstruentami, akcent był przesuwany w tył.

Kontrakcja długości i akcentu

W sytuacji, gdy akcent padał na głoskę długą lub dyftong, powstawał ton łamany: rosnąco-opadający (cyrkumfleks) z akutu i opadająco-rosnacy (haczek) z grawisu.

u-umlaut

Głoska labializowana wywoływała mutację poprzedzającej samogłoski:
ɒ > o
œ y > o u
ɛ > œ
i > y
Proces ten był dość niekonsekwentny w dialekcie wschodnim.

Wyrównanie harmoniczne

W języku północnoonskim doszło do tzw. wyrównania harmonicznego - głoski /e/ i /o/ występujące w sytuacjach obok siebie wyrównują się progresywnie.
e...o > e...e
o...e > o...o

Zanik dźwięczności

Dźwięczne obstruenty zanikły, całkowicie zlewając się ze swoimi bezdźwięcznymi odpowiednikami. Proces ten nie dotknął dialektu południowego.

Fonologia

Samogłoski

Inwentarz samogłoskowy

	przednie niezaokrąglone	przednie zaokrąglone	wysokie
wysokie	i	y	u
średnie	e	œ	o
niskie	æ		ɒ

Iloczas

W języku prapółnocnoonskim występuje iloczas. Każda samogłoska ma wersję długą. Pod akcentem samogłoska długa uzyskuje ton łamany, wymawiany nieco dłużej od zwykłej akcentowanej samogłoski.

Akcentuacja

Język prapółłnocnoonski posiada akcent tonalny. Istnieją 4 akcenty: akut (rosnący), grawis (opadający), cyrkumfleks (rosnąco-opadający) i haczek (opadająco - rosnący). Dwa ostatnie mogą być interpretowane też jako kolejno akut i grawis + długość.

Spółgłoski

	wargowe	zębowe	dziąsłowe	miękkopodniebienne	welarne
zwarte bezdźwięczne	p pʲ		t tʲ tʷ	tʃ	kʷ
zwarte dźwięczne	b bʲ		d dʲ dʷ
szczelinowe bezdźwięczne	f fʲ	θ θʲ θʷ	s sʲ sʷ		x~ɣ xʷ~ɣʷ
szczelinowe dźwięczne	v vʲ	ð ðʲ ðʷ	z zʲ zʷ	ʒ
półotwarte	(w) (wʲ)		l lʲ lʷ r rʷ	j	(w) (wʲ)

Struktura sylaby

Maksymalna struktura sylaby w prapółnocnoonskim to CCVCC. W przeciwieństwie do (pra)onskiego, nagłosowe zbitki występują w słowach rodzimych.

Gramatyka

Przedimek

Język północnoonski posiada jeden przedimek - przedimek określony re. Jest on umieszczany przed konkretnymi rzeczownikami, których ilość wynosi dokładnie jeden.
Może on także występować przed rzeczownikami w wielu innych językach uznawanych za niepoliczalne (np. woda, mąka). Wtedy odnosi się do całej bryły tworzonej przez tą substancję. Często pojawia się też przed tytułami, nazwami państw, ludów i ich przedstawicieli.

Paradygmaty akcentowe

W języku północnoonskim występuje 6 paradygmatów akcentowych, ponumerowanych od a do f:
Paradygmat a - Akcent grawis lub haczek na przedostatnią w M., B., i D. l.poj. i l.podw, na trzecią od końca w pozostałych formach
Paradygmat b - Akcent grawis lub haczek na ostatnią w M.l.poj, na trzecią w l.podw, na trzecią w B., i D. l.poj. i l.podw, na przedostatnią w pozostałych formach.
Paradygmat c - Akcent grawis lub haczek na ostatnią w M.l.poj, na przedostatnią w pozostałych formach. Warto zauważyć, że akcent zawsze pada na tą samą samogłoskę, niezależnie w której sylabie się ona znajduje.
Paradygmat d - Akcent grawis lub haczek na przedostatnią w M.l.poj, na trzecią od końca w pozostałych formach. Warto zauważyć, że tak jak w paradygmacie c akcent zawsze pada na tą samą samogłoskę, niezależnie w której sylabie się ona znajduje.
Paradygmat e - Akcent cyrkumfleks na ostatnią sylabę, po dodaniu końcówki pozostający na tej samej samogłosce, ale redukujący się do krótkiego akutu.
Paradygmat f - Akcent akut lub cyrkumfleks na dowolna sylabę, zawsze pozostający na tej samej samogłosce.

Przy paradygmatach od a do d, jeśli akcentem jest haczek, to przy przesunięciu pozostawia on za sobą długość i redukuje się do grawisu, o ile po przesunięciu nie pada na sylabę długą.

Poniższa tabela ilustruje przesunięcia akcentu w różnych formach:
Forma I - M. l.poj
Forma II - D. i B. l.poj, cała l.podw.
Forma III - pozostałe formy

	forma I	forma II	forma III
a	CàCaC	CaCàCa	CàCaCa
b	CaCàC	CàCaCa	CaCàCa
c	CaCàC	CaCàCa	CaCàCa
d	CàCaC	CàCaCa	CàCaCa
e	CâC	CáCa	CáCa
f	CáCaC	CáCaCa	CáCaCa

Rzeczownik

Odmiana

Rzeczowniki północnoonskie odmieniają się przez 3 liczby:
- pojedyńczą
- podwójną
- mnogą

i 8 przypadków:
- mianownik
- dopełniacz
- celownik
- biernik
- narzędnik
- ablatyw
- allatyw
- inessyw

Poniżej znajdują sie tabele deklinacyjne rzeczownika północnoonskiego:

a-temat spółgłoskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-e	-as
D.	-o	-au	-azo
C.	-al	-ēl	-azal
B.	-e	-ai	-aze
N.	-ar	-ēr	-azar
Ab.	-ok	-auk	-azok
Al.	-âs	-ûs	-azâs
In.	-as	-ēs	-azas

i-temat spółgłoskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-ʲe	-es
D.	-y	-oi	-ezy
C.	-il	-eil	-ezil
B.	-i	-ei	-ezi
N.	-ir	-eir	-ezir
Ab.	-ek	-eik	-ezek
Al.	-ês	-ʲês	-ezês
In.	-is	-eis	-ezis

u-temat spółgloskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-œ	-os
D.	-u	-ou	-ozu
C.	-ul	-oul	-ozul
B.	-y	-oi	-ozy
N.	-ur	-our	-ozur
Ab.	-uk	-ouk	-ozuk
Al.	-ûs	-ʷûs	-ozûs
In.	-us	-ēs	-ozus

a-temat samogłoskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-i	-s
D.	-u	-vu	-zo
C.	-l	-il	-zal
B.	-i	-i	-ze
N.	-r	-ir	-zar
Ab.	-uk	-ik	-zok
Al.	-ôs	-ûs	-zâs
In.	-s	-is	-zas

i-temat samogłoskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-i	-s
D.	-u	-i*	-zy
C.	-l	-il	-zil
B.	-i	-i	-zi
N.	-r	-ir	-zir
Ab.	-uk	-ik	-zek
Al.	-ês	-jês	-zês
In.	-s	-is	-zis

u-temat samogłoskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-i*	-s
D.	-u	-vu	-zu
C.	-l	-ul	-zul
B.	-i*	-u	-zi
N.	-r	-ur	-zur
Ab.	-uk	-ik	-zuk
Al.	-ûs	-vûs	-zûs
In.	-s	-is	-zus

Określnik

Podobnie jak w jezyku praonskim, przymiotnik i przysłowek sa zlane w jedna część mowy - określnik. Jest on nieodmienny jego końcowka to:
-re (a-temat)
-ri (i-temat)
-rœ (u-temat)