Język tarejski: Różnice pomiędzy wersjami
m (→Czasownik) |
|||
Linia 949: | Linia 949: | ||
==== Formy bezosobowe ==== | ==== Formy bezosobowe ==== | ||
+ | Czasownik tarejski posiada dwa bezokoliczniki – prosty i kauzatywny. Bezokolicznik kauzatywny jest tworzony poprzez dodanie przefiksu {{tar|ⲥⲉ–|se–}} oraz retrakcję konturu samogłoskowego. W ten sposób rdze słaby finalnie t-w „długość” przybiera formę prostą {{tar|ⲧⲁⲓⲩⲁ|taiwa|być długim}} i {{tar|ⲥⲉⲧⲁⲩⲁ|setawa|wydłużyć (się)}}. Jeśli samogłoski konturu już są tylne, nie ulegają one zmianie, np. k-ss „siedzenie” przybiera formy {{tar|ⲕⲁⲋⲥ|kass|siedzieć}} i {{tar|ⲥⲉⲕⲁⲋⲥ|sekass|siadać}}. Kauzatywność bezokolicznika jest czasami względna lub nieoczywista z powodu etymologicznego zatarcia, np. {{tar|ⲥⲓⲩⲁⲇ|siwad|rozkazywać}} i {{tar|ⲥⲉⲥⲏⲩⲁⲇ|sesîwad|przekazać, oddać}}. W złożonych formach czasownikowych prefiks {{tar|ⲥⲉ–|se–}} umieszczony jest jako ostatni prefiks, w bezpośrednim sąsiedztwie rdzenia, np. {{tar|ⲁⲛⲥⲉⲭⲁⲧⲩⲙ|ansekhatum|zamykać na klucz}} od {{tar|ⲁⲛⲭⲁⲓⲧⲱⲙ|ankhaitûm|być zamkniętym na klucz}}. | ||
==== Formy osobowe ==== | ==== Formy osobowe ==== |
Wersja z 20:52, 1 lut 2018
tarejski Ⲑⲁⲣⲩ Tharu | |
---|---|
Utworzenie: | Widsið w 2017-2018 |
Cel utworzenia: | użytkowanie w conworldzie |
Najnowsza wersja: | 0.5 |
Używany w (Kyon): | Tarum |
Regiony (Kyon): | wschodni Kyon |
Liczba użytkowników (Kyon) | bd. |
Sposoby zapisu: | nieopracowany conscript (in loco: alfabet koptyjski) |
Typologia: | fleksyjny niekonkatenatywny VSO |
Klasyfikacja: | języki nuweńskie (?)
|
Lista conlangów |
Język tarejski (Ⲑⲁⲣⲩ ⲉⲡⲓⲗⲩ Tharu epilu [ˈtʰɑ.ru e̞ˈpi.lu]) – język o nieustalonej klasyfikacji, powszechnie uważany za członka grupy języków nuweńskich, w której tworzy oddzielną podgrupę antyponuweńską. Tarejski jest językiem urzędowym Tarum, chociaż najprawdopodobniej rozwinął się w innej części świata, skąd do wschodniego Kyonu został zawleczony w wyniku niemożliwej do umieszczenia w czasie wędrówki ludów. Izolacja geopolityczna kraju sprawiła, że jest niemal całkowicie wolny od identyfikowalnego zewnętrznego wpływu, chociaż dzieli kilkanaście leksemów, głównie dotyczących fauny i flory, z językami prymitywnych plemion zamieszkujących otaczające Tarum lasy deszczowe.
Obecnie można wyróżnić dziewięć dialektów języka tarejskiego, a ich zasięg pokrywa się mniej więcej z podziałem administracyjnym kraju, opartym w dużej mierze o naturalne przeszkody dla rozwoju osadnictwa. Istnieje również odgórnie regulowany język standardowy (Ⲁⲋⲥⲉⲙⲁⲛⲩ ⲉⲡⲓⲗⲩ Assemanu epilu „oczyszczony język”), używany przede wszystkim w oficjalnej komunikacji. Tarejski zapisywany jest pismem alfabetycznym nieco przypominającym runy nuweńskie. Pismo ma charakter alfabetyczny i w dużej mierze dobrze odzwierciedla wymowę, dosyć mocno trzymając się zasady „jeden znak – jeden dźwięk”. Zarówno słownictwo, jak i niekonkatenatywna morfologia języka są sprowadzalne do pranuweńszczyzny, ale badania tarejskiego zawsze były utrudnione ze względu na zamknięty charakter Tarum.
Można przypuszczać, że niedawne otwarcie Tarum na świat w połączeniu z ożywionym zainteresowaniem obcymi kulturami na całym świecie będzie sprzyjało badaniom lokalnej mowy i pozwoli na udzielenie odpowiedzi na wiele pytań, dotyczących zarówno języka, jak i etnogenezy Tarejów.
Fonetyka i fonologia
Tarejski posiada prosty system dźwiękowy, składający się z ośmiu samogłosek, dwóch półsamogłosek oraz osiemnastu spółgłosek.
Samogłoski
Przednie | Środkowe | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymknięte | ⲓ /i/ | ⲏ /ɨ/ ・ ⲱ /ʉ/ | ⲩ /u/ |
Średnie | ⲉ /e̞/ | ⲟ /o̞/ | |
Otwarte | ⲁⲓ /æ/ | ⲁ /ɑ/ |
Tarejski system samogłoskowy wyraźnie ciąży ku większemu przymknięciu, jednocześnie nie przesuwając się wyraźnie ani w przód, ani w tył jamy ustnej. Środkowe przymknięte samogłoski ‹ⲏ› /ɨ/ i ‹ⲱ› /ʉ/ są nieco bardziej otwarte, niż skrajne ‹ⲓ› /i/ i ‹ⲩ› /u/. Warto zauważyć, że tylne samogłoski są zawsze zaokrąglone, a przednie – nigdy. Zaokrąglenie jest wyraźne i skompresowane. Samogłoski nie ulegają redukcji w pozycji nieakcentowanej. Długość samogłoski nie ma fonemicznego znaczenia, chociaż najprawdopodobniej opozycja iloczasowa istniała w przeszłości – wskazuje na to obecność długich dźwięków we wszystkich pozostałych językach nuweńskich. W tarejskim dyftongi nie występują; ostatni z notowanych jeszcze 300 lat temu dyftongów ‹ⲁⲓ› uległ koalescencji do /æ/, a w dalszej perspektywie najpewniej zleje się z ‹ⲉ› /e̞/, do którego stopniowo zbliża się w wymowie. Ortografia tarejska nie oznacza historycznych dyftongów we współczesnych pismach w myśl zasady o fonemiczności, jednak można je znaleźć w starszych tekstach.
Półsamogłoski
Tarejski posiada dwie półsamogłoski /j/ i /w/, zapisywane jak ich samogłoskowe odpowiedniki: ‹ⲓ› oraz ‹ⲩ›. Mają one specjalny status w systemie morfofonemicznym tego języka: mimo że inaczej niż samogłoski nie mogą stanowić jądra sylaby, zdarza się, że rdzenie spółgłoskowe są przez nie dopełniane, tak jakby stanowiły one prawdziwe samogłoski, zachowując jednak swój spółgłoskowy status, tzn. tworząc dodatkowy element spółgłoskowego łańcucha. Dodatkowo, rdzenie w których skład wchodzą półsamogłoski, nazywane są rdzeniami płynnymi i podlegają nieco innym zasadom odmiany.
Spółgłoski
Wargowe | Wargowo- -zębowe |
Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Podniebienne | |
---|---|---|---|---|---|
Nosowe | ⲙ /m/ | ⲛ /n/ | |||
Zwarto- -wybuchowe |
ⲡ /p/・ⲫ /pʰ/・ⲃ /b/ | ⲧ /t/・ⲑ /tʰ/・ⲇ /d/ | ⲕ /k/・ⲭ /kʰ/・ⲅ /g/ | ||
Szczelinowe | ϥ /f/ | ⲥ /s/・ⲍ /z/・(ⲋⲥ /sː/) | ϣ /ʃ/ | ϧ /ɣ/ | |
Drżące | ⲣ /r/ | ||||
Aproksymanty | ⲗ /l/・(ϯⲗ /lː/) |
Charakterystyczną cechą tarejskiej fonologii jest fonemiczny kontrast między aspirowanymi, nieaspirowanymi i dźwięcznymi spółgłoskami zwartymi, nieobecny w pokrewnych językach. Ponadto, inaczej niż samogłoski, spółgłoski ulegają szeregowi przemian pozycyjnych.
Status geminat ‹ⲋⲥ› oraz ‹ϯⲗ›, wywodzących się z dawnych zbitek spółgłoskowych *vs oraz *tl – stąd ich nietypowy zapis – jest niejasny. Przez Tarejów są one odbierane jako jeden dźwięk i nie rozdziela się ich przy podziale na sylaby: Ⲁⲋⲥⲉⲙⲁⲛⲩ → Ⲁ・ⲋⲥⲉ・ⲙⲁ・ⲛⲩ. Jednocześnie trudno jest wskazać na pary minimalne, które pozwalałyby uznać je za odrębne fonemy. Nieco inaczej traktowane jest ‹ⲛⲛ› [nː], często wyraźnie artykulacyjnie rozdzielane na dwa elementy a nie przytrzymane.
Obserwuje się w tarejskim zjawisko lenicji, w języku standardowym i większości dialektów dotyczy ono jednak wyłącznie dźwięcznych spółgłosek zwartych, które w pozycji między dwiema samogłoskami ulegają frykatywizacji: /b/ → [β]; /d/ → [ð]; /g/ → [ɣ]. Zjawisko to zachodzi także w pozycji międzywyrazowej, tzn. granica wyrazu jest ignorowana. Ponadto, dźwięczne spółgłoski nosowe, szczelinowe i zwarto-wybuchowe ulegają ubezdźwięcznieniu przed spółgłoską bezdźwięczną i w wygłosie, chyba że następne słowo zaczyna się na samogłoskę: wtedy dźwięczność zostaje utrzymana w wypadku spółgłosek nosowych i szczelinowych, a spółgłoski zwarto-wybuchowe zostają poddane lenicji.
Budowa sylaby
Sylaba w języku tarejskim musi się składać przynajmniej z jednej samogłoski, do której dodatkowo może zostać dostawiony pojedynczy nagłos i podwójny wygłos:
W pozycji C1 może stać dowolna spółgłoska, półsamogłoska, lub geminata ‹ⲋⲥ› albo ‹ϯⲗ›. W pozycjach C2 i C3 nie może się znaleźć geminata, dodatkowo, jeśli w pozycji C2 pojawia się półsamogłoska, sylaba zostaje automatycznie zamknięta. Jeśli sylabę otwierała geminata, pozycja C3 również jest niedostępna.
Dla celów metrycznych i prozodycznych wyróżnia się cztery rodzaje sylab. Poniższa tabela przedstawia ich nazwy oraz uproszczoną budowę, gdzie G oznacza geminatę, J oznacza półsamogłoskę, a C – dowolną inną spółgłoskę.
Sylaba słabsza | V |
---|---|
Sylaba słaba | CV, VC, JV, VJ |
Sylaba mocna | CVC, CVJ, JVC, GV |
Sylaba mocniejsza | CVCC, JVCC, GVC |
Prozodia
Akcent w języku tarejskim pada na przedostatnią sylabę, jest stały i ma charakter dynamiczny. Ze względu na swoją stałą pozycję, nie jest fonemiczny. Akcenty pomocnicze pojawiają się na co drugiej sylabie od końca, jeśli wyraz ma więcej niż trzy sylaby, por. np. Ⲉⲥⲩⲧⲁⲛⲱⲣⲡⲁⲗ [e̞ˌsu.tɑˈnʉr.pɑl]. Tarejski jest językiem czasowanym według mor, gdzie sylaby słabsze trwają pół mory, sylaby słabe – jedną morę, sylaby mocne – półtorej mory, a sylaby mocniejsze – dwie mory. Charakteryzuje się też opadającą tonacją, także w pytaniach tak/nie, co może być źródłem nieporozumień.
Fleksja
Rzeczownik i przymiotnik
Tarejskie rzeczowniki i przymiotniki odmieniają się przez następujące kategorie gramatyczne:
- przypadki – mianownik, dopełniacz, celownik i biernik,
- stany – „pusty”, określony i nieokreślony,
- liczby – pojedyncza i mnoga oraz szczątkowe formy podwójnej.
Ponadto, przymiotniki podlegają odmianie przez rodzaje – męski, żeński i nijaki – w uzgodnieniu z rzeczownikiem, który określają. Formą prototypową – słownikową jest mianownik w stanie pustym w liczbie pojedynczej, w przypadku przymiotnika w rodzaju męskim. Końcówki, które przyjmują poszczególne rzeczowniki i przymiotniki są uzależnione od ostatniego dźwięku lub serii dźwięków, a nie od rodzaju.
Rzeczowniki i przymiotniki pogrupowane są w klasy deklinacyjne, podzielone na grupy: słabą i mocną. W odmianie słabej przynależność do klasy determinuje długość rdzenia. W odmianie mocnej klasę wyznacza końcówka formy prototypowej. Daje to łącznie dziesięć klas odmiany. Ponadto, istnieją rzeczowniki i przymiotniki nieodmienne, derywowane z rdzeni jednospółgłoskowych (historycznie jedną ze spółgłosek było zwarcie krtaniowe).
Tabela odmian
Klasa → | Słaba | Mocna | |||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Szablon / końcówka → | C-J | C-C-J | –us, –is, –os | –n | –m | –C | –o | –u | –i | –a | |||||||||||||||||||||
Przykładowy rzeczownik → |
ⲛⲩⲩⲩ nuwu „dziecko” |
ⲙⲁⲙⲁⲓⲁ mamaya „dolina, jar” |
ⲡⲓⲗⲩⲥ pilus „słowo” |
ⲙⲓⲇⲇⲁⲛ middan „dolina” |
Ⲑⲁⲣⲱⲙ Tharûm „Tarum” |
ⲇⲁⲛⲁⲧ danat „czerń” |
ⲁⲋⲥⲁⲣⲧⲟ assarto „brama” |
ⲗⲁⲕⲩ laku „namiot” |
ⲃⲓⲃⲓ bibi „schronienie” |
ⲍⲟⲣⲁ zora „niebo” | |||||||||||||||||||||
Typowy rodzaj rzeczownika → |
każdy | męski, żeński | –us męski, –is żeński, –os nijaki | męski, żeński | męski | nijaki | żeński | męski | żeński | żeński | |||||||||||||||||||||
Rodzaj przymiotnika → |
— | — | — | męski, nijaki | męski, żeński, nijaki | męski, żeński, nijaki | nijaki | męski | żeński | żeński | |||||||||||||||||||||
Liczba ↓ |
Stan → Przypadek ↓ |
Pusty | Nieokr. | Okr. | Pusty | Nieokr. | Okr. | Pusty | Nieokr. | Okr. | Pusty | Nieokr. | Okr. | Pusty | Nieokr. | Okr. | Pusty | Nieokr. | Okr. | Pusty | Nieokr. | Okr. | Pusty | Nieokr. | Okr. | Pusty | Nieokr. | Okr. | Pusty | Nieokr. | Okr. |
Poj. | Mianownik | –V | –û | –V | –a | –Vs | –n | –ni | –m | –mi | –VC | –VCa | –o | –oti | –u | –û | –i | –it | –a | –at | |||||||||||
Dopełniacz | –Vl | –ûl | –Vnul | –Vl | –al | –Vnul | –Vsal | –nal | –mal | –VCal | –ol | –ul | –il | –al | |||||||||||||||||
Celownik | –Vshi | –ûshi | –Vshi | –ashi | –Vshi | –nshi | –nashi | – |
– |
–VCis | –VCes | –os | –otis | –us | –ûs | –is | –îs | –as | |||||||||||||
Biernik | –V | –û | –V | –a | –V | –nun | –nûn | – |
– |
–VCan | –VCan | –on | –otin | –un | –ûn | –in | –în | –an | |||||||||||||
Mn. | Mianownik | –wia –ya |
–wiana –yana |
–wia –ya |
–wiana –yana |
–Vyu (form.) –Vnt |
–i (form.) –Vnta |
–na | –nana | –ma | –mana | –VCat | –VCatana | –owa | –owana | –una | –unana | –idi | –idena | –adi | –adena | ||||||||||
Dopełniacz Celownik |
–wial – yal |
–Vnal | –nal | –mal | –VCatal | –owal | –unal | –idil | –adil | ||||||||||||||||||||||
Biernik | –wiat –yat |
–wianam –yanam |
–wiat –yat |
–wianam –yanam |
–Vnat | –Vtinat | –nat | –nanat | –mat | –manat | –VCat | –VCatana | –owat | –owana | –una | –unanat | –idis | –idenas | –adis | –adenas |
Objaśnienie symboli: C — dowolna spółgłoska; J — dowolna półsamogłoska; V — dowolna samogłoska; V — końcówka powoduje usunięcie samogłoski poprzedzającej wyznacznik deklinacji
Przynależność przymiotnika do klasy deklinacyjnej determinuje jego końcówka deklinacyjna w rodzaju męskim. Rozkłada się to w sposób następujący:
- jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest —u, to wtedy w rodzaju żeńskim przyjmie on końcówkę —i, a w nijakim: —o,
- jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest —n, to tę samą końcówkę będzie on miał w rodzaju nijakim, a w rodzaju żeńskim przybierze końcówkę —a,
- jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest —m, to tę samą końcówkę będzie on miał także w rodzaju żeńskim i nijakim,
- jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest dowolna spółgłoska, to znaczy, że posiada on tylko formy puste, równe w każdym rodzaju i może występować tylko w orzeczniku albo jako element kompozytu przymiotnikowo-rzeczownikowego.
Nieregularna liczba mnoga rzeczowników
Część rzeczowników z różnych względów posiada nieregularne formy liczby mnogiej. W przeważającej części są to pozostałości systemu tworzenia liczby mnogiej niekonkatenatywnej („łamanej”). Rzeczowniki tak tworzone, pomimo mnogiego znaczenia, otrzymują pojedyncze końcówki odmiany przez przypadki. W grupie rzeczowników o takiej odmianie znajdują się:
- kush ⲕⲩϣ „droga” — akushi ⲁⲕⲩϣⲓ „drogi”
- mîr ⲙⲏⲣ „człowiek” — mira ⲙⲓⲣⲁ „ludzie”
- nabi ⲛⲁⲃⲓ „parafia” — eneb ⲉⲛⲉⲃ „parafie”
- neb ⲛⲉⲃ „ojciec” — naba ⲛⲁⲃⲁ „ojcowie”
- shi ϣⲓ „dom” — ashû ⲁϣⲱ „domy”
- sînam ⲥⲏⲛⲁⲙ „świątynia” — sanûm ⲥⲁⲛⲱⲙ „świątynie”
- tel ⲧⲉⲗ „wieża” — telu ⲧⲉⲗⲩ „wieże”
- ummi ⲩⲙⲙⲓ „matka” — yamma ⲓⲁⲙⲙⲁ „matki”
- wam ⲩⲁⲙ dzień” — awama ⲁⲩⲁⲙⲁ „dni”
- zainab ⲍⲁⲓⲛⲁⲃ „lud, plemię” — zeneb ⲍⲉⲛⲉⲃ „ludy, plemiona”
Dodatkowo, części ciała występujące w parach zachowały historyczne formy liczby podwójnej, ale wyłącznie w mianowniku. W pozostałych formach odmieniają się regularnie, zgodnie z klasą deklinacyjną, do której należą.
- bus ⲃⲩⲥ „dłoń” – buwa ⲃⲩⲩⲁ „dłonie”
- lor ⲗⲟⲣ „oko” – lora ⲗⲟⲣⲁ „oczy”
- subis ⲥⲩⲃⲓⲥ „ucho” – subia ⲥⲩⲃⲓⲁ „uszy”
- zeyu ⲍⲉⲓⲩ „stopa” – zeya ⲍⲉⲓⲁ „stopy”
Inne nieregularności odmiany
Rzeczowniki i przymiotniki, które w formie mianownikowej mają taką samą końcówkę, jaką otrzymałyby w innym przypadku, nie podwajają końcówki. Jest to szczególnie prominentna cecha nazw miejscowych zakończonych na –al, których formy mianownika i dopełniacza w licznie pojedynczej są tożsame, ale może dotyczyć każdej innej formy, pogłębiając synkretyzm form przypadkowych.
Niektóre ożywione rzeczowniki w rodzaju męskim, szczególnie te zakończone na –r, przyjmują końcówki odmiany –n w mianowniku i bierniku liczby pojedynczej.
Określoność
Określoność jest oznaczana w tarejskim dodatkowym morfemem, mającym charakter proklitycznego morfemu, dodawanego do każdej grupy (przydawki, podmiotu) w obrębie frazy nominalnej. Morfem ten pierwotnie miał charakter rodzajnikowy, ale rozróżnienie rodzaju zanikło wraz z jego fonetyczną erozją. Morfem jest nieodmienny, posiada jednak kilka form, uzależnionych od kolejnego dźwięku. Proklityczny charakter morfemu oddaje się przez jego zapis ze znakiem rodziału (⳿) w zapisie tarejskim, bądź z dywizem w transkrypcji.
Otoczenie fon. |
Forma | Przykład |
---|---|---|
przed samogł. | id– ⲓⲇ⳿ | id-assartoti ⲓⲇ⳿ⲁⲋⲥⲁⲣⲧⲟⲧⲓ „brama” |
przed /l/ | il– ⲓⲗ⳿ | il-lakû ⲓⲗ⳿ⲗⲁⲕⲱ „namiot” |
przed /m/ | im– ⲓⲙ⳿ | im-mafela ⲓⲙ⳿ⲙⲁϥⲉⲗⲁ „kropla” |
przed /n/ | in– ⲓⲛ⳿ | in-nurpilû ⲓⲛ⳿ⲛⲩⲣⲡⲓⲗⲱ „urząd” |
przed /s/ | is– ⲓⲥ⳿ | is-sanûmi ⲓⲥ⳿ⲥⲁⲛⲱⲙⲓ „świątynie” |
przed dowolną inną spółgł. | i– ⲓ⳿ | i-Tharûmi ⲓ⳿Ⲑⲁⲣⲱⲙⲓ „Tarum” |
Stopniowanie przymiotnika
Tarejski przymiotnik posiada pięć stopni gradacji: pozytyw (stopień „równy”, używany w kontekstach, w których nic nie jest porównywane z niczym), ekwatyw (stopień „równy”, porównywane cechy są takie same), komparatyw (stopień wyższy), superlatyw (stopień „najwyższy”, cecha jest najintensywniejsza wśród porównywanych) oraz absolutyw (stopień „najwyższy”, cecha nie ma sobie równych i jest nieporównywalna z niczym). Przymiotnik stopniuje się w języku tarejskim zazwyczaj przy pomocy infiksu, który oddziela temat od wyznaczającej przynależność deklinacyjną końcówki. Wyjątkiem są przymiotniki zakończone w rodzaju męskim na –m, które przy stopniowaniu zmieniają przynależność klasową, przybierając końcówki deklinacji –u. Ponadto, przymiotnik dobry posiada część form supletywnych, a przymiotniki zły, ciemny oraz jasny posiadają niekonkatenatywne formy odmiany.
Klasa | Pozytyw | Ekwatyw | Komparatyw | Superlatyw | Absolutyw |
---|---|---|---|---|---|
I –u; –i; –o | (= forma podstawowa) | –ⲁⲛ– –an– | –ⲩϣ– –ush– | –ⲓⲋⲥ– –iss– | –ⲓⲛ– –in– |
II –n; –a; –n | –(ⲁ)ⲇⲁ– –(a)da– | –(ⲁ)ϣⲁ– –(a)sha– | –(ⲁⲋ)ⲥⲁ– –(as)sa– | –(ⲁ)ⲛⲁ– –(a)na– | |
III –m; –m; –m | –ⲩⲙⲩ, –ⲩⲙⲓ, –ⲩⲙⲟ –umu, –umi, –umo | –ⲩϣⲩ, –ⲩϣⲓ, –ⲩϣⲟ –ushu, –ushi, –usho | –ⲩⲋⲥⲩ, –ⲩⲋⲥⲓ, –ⲩⲋⲥⲟ –ussu, –ussi, –usso | –ⲩⲛⲩ, –ⲩⲛⲓ, –ⲩⲛⲟ –unu, –uni, –uno |
Kopula i zaimek osobowy podmiotu
Funkcja kopuli i zaimka osobowego podmiotu nie jest w języku tarejskim rozdzielna. Wcześniejsze formy rozwoju języka rozróżniały jeszcze formy sprzężone zaimek-kopula i formy rodzielne, używane gdy podmiot był wyrażony inaczej, niż przy pomocy zaimka w mianowniku. Rozróżnienie nie utrzymało się jednak w żadnym z dialektów. Jako że kopula nie jest formalnie czasownikiem, nie podlega odmianie przez czasy i tryby – kontekst lub dodatkowe słowa funkcyjne, takie jak przyimki czy partykuły, podpowiadają właściwe znaczenie.
Tabela odmian
Liczba → | Pojedyncza | Mnoga | |
---|---|---|---|
Osoba ↓ | Właściwość ↓ | ||
1. | ϩⲏⲗ hîl | ⲙⲓⲣ mir | |
2. | nieform. | ⲙⲟⲗ mol | ⲙⲉⲣ mer |
form. | ⲙⲁⲥ mas | ⲍⲓⲗⲩ zilu | |
3. | rodz. m. | ϧⲓⲣ hir | ⲛⲩⲙ num |
rodz. ż. | ⲡⲓ pi | ⲡⲩⲣ pur | |
rodz. n. | ϩⲩ hu | ϩⲩⲙ hum | |
brak rodzaju | ⲥⲩⲙ sum | ⲥⲩⲗ sul | |
podmiot celownikowy | ⲱⲣ ûr |
Wszystkie formy kopulatywne niosą ze sobą zarówno znaczenie zaimka osobowego podmiotu, jak i czasownika „być” w znaczeniu „istnieć, egzystować”. W zależności od kontekstu, moze więc wyraz ⲡⲓ pi oznaczać: „ona” (jeśli po nim następuje kolejny czasownik), „jest” (jeśli podmiot wyrażony jest rzeczownikiem) lub „ona jest” (jeśli w zdaniu nie występuje inny podmiot ani orzeczenie). W praktyce dwa pierwsze użycia stają się stopniowo coraz rzadsze – pierwsze w wyniku inkorporacji zaimka osobowego jako prefiksu koniugacyjnego (co powoduje nieprawidłową z punktu widzenia np. gramatyki polskiej redundancję typu *ona ona śpi), a drugie przez wzgląd na to, że „być” jest w tarejskim domyślnym orzeczeniem, więc nie ma potrzeby jego wyrażania w mowie ani na piśmie (podobnie jak np. w języku rosyjskim).
Specyfiką tarejskiej gramatyki jest forma „bezrodzajowa” kopuli. Gramatyki tarejskie nazywają tę formę „wszystkorodzajową”, ponieważ używa się jej kiedy nie jesteśmy w stanie określić rodzaju gramatycznego rzeczy czy osoby, o której jest mowa, kiedy ten rodzaj jest nieistotny, albo – w przypadku grupy ludzi lub rzeczy – kiedy należą one do więcej niż jednego rodzaju.
Forma ⲱⲣ ûr, niejako w kontraście do pozostałych, jest niepomijalna, kiedy podmiot wyrażony jest celownikiem.
Zaimki osobowe
Chociaż zaimki osobowe w formie mianownikowej nie istnieją, tarejski posiada szereg form zależnych, w tym część reliktowych form sprzężonych, używanych wyłącznie w złożeniach z przyimkami. Zzaimki w dopełniaczu, celowniku i bierniku mają także formy akcentowane i nieakcentowane o różnych funkcjach.
Tabela odmian
Przypadek → | Dopełniacz | Celownik | Biernik | Ablatyw | Allatyw | Komitatyw | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Forma → | akc. | nieakc. | sprzęż. | akc. | nieakc. | sprzęż. | akc. | nieakc. | sprzęż. | sprzęż. | sprzęż. | sprzęż. | ||
Osoba ↓ | Liczba ↓ | Właściwość ↓ | ||||||||||||
1. | poj. | ⲩⲙⲩ umu | ⲱⲙ ûm | (ⲁ)ⲙ (a)m | ⲩϣⲓ ushi | ⲱϣ ûsh | (ⲁ)ϣ (a)sh | ⲙⲁⲇⲁ mada | ⲙⲁ ma | ⲙⲓϧⲁ miha | ⲙⲓⲙⲁ mima | ⲙⲉ me | ||
mn. | ⲩⲣⲁⲗ ural | ⲩⲣⲓ uri | ⲣⲁⲗ ral | ⲩⲣϣⲓ urshi | ϣⲱⲣ shûr | ⲣⲁⲇⲁ rada | ⲣⲁ ra | — | ⲣⲟ(ⲛ) ro(n) | |||||
2. | poj. | nieform. | ⲩⲥⲩ usu | ⲱⲥ ûs | (ⲁ)ⲥ (a)s | ⲥⲓ si | (ⲓ)ⲥ (i)s | ⲥⲁⲇⲁ sada | ⲥⲁ sa | ⲥⲩⲁ sua | ⲥⲩⲙⲁ suma | ⲥⲉ se | ||
form. | ⲙⲁⲥⲩ masu | ⲙⲁⲥ mas | — | ⲙⲁϣⲓ mashi | — | ⲙⲁⲥ mas | — | |||||||
mn. | nieform. | ⲩⲛⲁⲗ unal | ⲩⲛⲓ uni | ⲛⲁⲗ nal | ⲛⲱϣⲓ nûshi | ϣⲱⲛ shûn | ⲛⲁⲇⲁ nada | ⲛⲁ na | — | ⲛⲟ(ⲛ) no(n) | ||||
form. | ⲍⲟⲛ zon | — | ⲍⲱⲛ zûn | — | ⲍⲟⲛ zon | — | ||||||||
3. | poj. | r.m. | ϩⲟⲥ hos | ϩⲱ hû | (ⲁ)ϩ (a)h | ϩⲏⲛ hîn | ϩⲏ hî | ϩⲁⲇⲁ hada | ϩⲁ ha | (ⲱ)ϩ (û)h | (ⲏ)ϩ (î)h | (ⲱ)ϩ (û)h | ||
r.ż. | ⲛⲉⲡ nep | ⲛⲏ nî | (ⲁ)ⲛ (a)n | ⲛⲩⲥ nus | ⲛⲉⲡ nep | ⲛⲏ nî | (ⲁ)ⲛ (a)n | (ⲱ)ⲛ (û)n | (ⲏ)ⲛ (î)n | (ⲱ)ⲛ (û)n | ||||
r.n. | ϩⲁⲗ hal | ϩⲩϣ hush | ϩⲁⲗ hal | — | ||||||||||
bez rodzaju | ⲥⲱⲗ sûl | ⲥⲁϣⲓ sashi | ⲥⲩⲇⲁ suda | ⲥⲩ su | — | |||||||||
mn. | r.m. | ⲛⲱⲙⲁⲗ nûmal | ⲛⲱⲙⲓ nûmi | ⲛⲱⲙ nûm | ⲁⲛⲥⲓ ansi | (ⲁ)ⲛⲥ (a)ns | ⲁⲛⲩⲙⲇⲁ anumda | ⲛⲩⲙ num | — | |||||
r.ż. | ⲛⲁⲡⲩⲗ napul | ⲛⲁⲡⲓ napi | ⲛⲁⲡ nap | ⲁⲛⲡⲓ anpi | ⲛⲁⲡ nap | ⲁⲛⲓⲥⲁ anisa | ⲛⲓⲥ nis | — | ||||||
r.n. | ⲅⲉⲗⲁ gela | ⲅⲓϣⲓ gishi | ⲅⲉⲇⲁ geda | ⲅⲁ ga | — | |||||||||
bez rodzaju | ⲛⲁⲥⲁ nasa | ϣⲁϣⲓ shashi | ⲥⲉⲇⲁ seda | — |
Brak danej formy, oznaczony w tabeli pauzą (—), wskazuje na użycie pełnej formy (jeśli dostępna), lub formy sprzężonej przypadka wymaganego przez rekcję standardową – np. dla komitatywu będzie to dopełniacz.
Tarejski nie posiada zaimków czy przymiotników dzierżawczych. W ich miejsce korzysta się z postponowanej konstrukcji komitatywnej z przyimkiem ⲓⲛⲥⲩ insu „do” i odpowiednią formą sprzężoną: dopełniaczową lub komitatywną, jeśli istnieje:
- ⲓⲛⲥⲩⲙⲉ insume „mój”
- ⲓⲛⲥⲩⲣⲟ insuro „nasz”
- ⲓⲛⲥⲩⲥⲉ insuse „twój”
- ⲓⲛⲥⲩ ⲙⲁⲥ insu mas „Pana, Pani”
- ⲓⲛⲥⲩⲛⲟ insuno „wasz”
- ⲓⲛⲥⲩ ⲍⲟⲛ insu zon „Państwa”
- ⲓⲛⲥⲱϩ insûh „jego”
- ⲓⲛⲥⲱⲛ insûn „jej”
- ⲓⲛⲥⲩϩⲁⲗ insuhal „tego”
- ⲓⲛⲋⲥⲩⲗ inssul „jego, jej, tego” (w praktyce często używany w znaczeniu „czyjś, kogoś, obojętnie kogo”)
- ⲓⲛⲥⲩⲛⲱⲙ insunûm „ich, mężczyzn”
- ⲓⲛⲥⲩⲛⲁⲡ insunap „ich, kobiet”
- ⲓⲛⲥⲩⲅⲉⲗⲁ insugela „ich, rzeczy, zwierząt, itp.”
- ⲓⲛⲥⲩⲛⲁⲥⲁ insunasa „ich, obojętnie kogo” (rzadko używany)
Partykuły deiktyczne
Zaimki wskazujące w tarejskim wyewoluowały w nieodmienne partykuły deiktyczne. Pozwalają one na czterostopniową identyfikację położenia obiektu, o którym mowa: „ten” – „ten (trochę dalej)” – „tamten (trochę bliżej)” – „tamten”. Znaczenie każdej partykuły uzależnione jest od tego, czy stojąca za nią grupa nominalna jest w formie określonej czy w nieokreślonej. Dodatkowo, użycie formy pustej pozwala na oddanie znaczeń „ten” i „tamten” bez kontrastowania obiektów względem siebie.
Liczba | Rodzaj | Stopień (I) „ten” |
Stopień II | Stopień III | Stopień IV | Stopień V | Stopień (VI) „tamten” |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Poj. | Męski | ⲡⲁⲛ pan + forma pusta | ⲡⲁⲛ pan + forma określona | ⲡⲁⲛ pan + forma nieokreślona | ⲡⲉ pe + forma nieokreślona | ⲡⲉ pe + forma określona | ⲡⲉ pe + forma pusta |
Żeński | ⲧⲁⲛ tan + forma pusta | ⲧⲁⲛ tan + forma określona | ⲧⲁⲛ tan + forma nieokreślona | ⲧⲉ te + forma nieokreślona | ⲧⲉ te + forma określona | ⲧⲉ te + forma pusta | |
Nijaki | ⲕⲁⲛ kan + forma pusta | ⲕⲁⲛ kan + forma określona | ⲕⲁⲛ kan + forma nieokreślona | ⲕⲉ ke + forma nieokreślona | ⲕⲉ ke + forma określona | ⲕⲉ ke + forma pusta | |
Brak | ⲁⲛ an + forma pusta | ⲁⲛ an + forma określona | ⲁⲛ an + forma nieokreślona | ⲉ e + forma nieokreślona | ⲉ e + forma określona | ⲉ e + forma pusta | |
Mn. | Męski | ⲡⲓⲛⲩ pinu + forma pusta | ⲡⲓⲛⲩ pinu + forma określona | ⲡⲓⲛⲩ pinu + forma nieokreślona | ⲡⲩⲇⲩ pudu + forma nieokreślona | ⲡⲩⲇⲩ pudu + forma określona | ⲡⲩⲇⲩ pudu + forma pusta |
Żeński | ⲧⲉⲛⲩ tenu + forma pusta | ⲧⲉⲛⲩ tenu + forma określona | ⲧⲉⲛⲩ tenu + forma nieokreślona | ⲧⲓⲇⲩ tidu + forma nieokreślona | ⲧⲓⲇⲩ tidu + forma określona | ⲧⲓⲇⲩ tidu + forma pusta | |
Nijaki | ⲭⲩⲙⲩ khumu + forma pusta | ⲭⲩⲙⲩ khumu + forma określona | ⲭⲩⲙⲩ khumu + forma nieokreślona | ⲭⲓⲇⲩ khidu + forma nieokreślona | ⲭⲓⲇⲩ khidu + forma określona | ⲭⲓⲇⲩ khidu + forma pusta | |
Brak | ⲩⲙⲩ umu + forma pusta | ⲩⲙⲩ umu + forma określona | ⲩⲙⲩ umu + forma nieokreślona | ⲓⲇⲩ idu + forma nieokreślona | ⲓⲇⲩ idu + forma określona | ⲓⲇⲩ idu + forma pusta |
Liczebnik
Tarejski posiada dziesiętny system liczebnikowy. Liczebniki główne nie odmieniają się przez rodzaj, liczebniki porządkowe natomiast posiadają formy męskie, żeńskie i nijakie. Jako że derywacja form dla rodzaju żeńskiego i nijakiego jest przewidywalna, w tabeli poniżej przedstawione zostaną tylko liczebniki porządkowe w rodzaju męskim.
Numer | Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy | Numer | Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy | Numer | Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Ⲁ | ⲩⲉ we | ⲧⲁⲃⲩ tabu | 11 | ⲒⲀ | ⲙⲱⲧⲩⲉ mûtwe | ⲡⲁⲙⲙⲱⲧⲧⲁⲃⲩ pammûttabu | 30 | ⲒⲒⲒ | ⲙⲁⲃⲁ maba | ⲡⲁⲙⲙⲁⲃⲩ pammabu |
2 | Ⲃ | ⲥⲓⲛⲁ sina | ⲡⲁⲙⲥⲓⲛⲩ pamsinu | 12 | ⲒⲂ | ⲙⲱⲋⲥⲓⲛⲁ mûssina | ⲡⲁⲙⲙⲱⲋⲥⲓⲛⲩ pammûssinu | 40 | ⲒⲒⲒⲒ | ⲭⲓⲙⲓ khimi | ⲡⲁⲙⲭⲓⲙⲩ pamkhimu |
3 | Ⲅ | ϣⲩⲛⲇ shund | ⲡⲁⲙϣⲩⲛⲇⲩ pamshundu | 13 | ⲒⲄ | ⲙⲱⲧϣⲩⲛⲇ mûtshund | ⲡⲁⲙⲙⲱⲧϣⲩⲛⲇⲩ pammûtshundu | 50 | Ⲕ | ⲧⲟ to | ⲡⲁⲙⲧⲟⲧⲩ pamtotu |
4 | Ⲇ | ϥⲁⲛⲧ fant | ⲡⲁⲙϥⲁⲛⲧⲩ pamfantu | 14 | ⲒⲆ | ⲙⲱⲧϥⲁⲛⲧ mûtfant | ⲡⲁⲙⲙⲱⲧϥⲁⲛⲧⲩ pammûtfantu | 60 | ⲔⲒ | ⲥⲁⲥⲓ sasi | ⲡⲁⲙⲥⲁⲥⲩ pamsasu |
5 | Ⲉ | ⲇⲓⲓⲁ diya | ⲡⲁⲙⲇⲓⲓⲩ pamdiyu | 15 | ⲒⲈ | ⲙⲱⲇⲓⲓⲁ mûdiya | ⲡⲁⲙⲙⲱⲇⲓⲓⲩ pammûdiyu | 70 | ⲔⲒⲒ | ϣⲩϥⲩ shufu | ⲡⲁⲙϣⲩϥⲩ pamshufu |
6 | Ⲋ | ⲥⲟⲓⲁ soya | ⲡⲁⲙⲥⲟⲓⲩ pamsoyu | 16 | ⲒⲊ | ⲙⲱⲋⲥⲟⲓⲁ mûssoya | ⲡⲁⲙⲙⲱⲋⲥⲟⲓⲩ pammûssoyu | 80 | ⲔⲒⲒⲒ | ⲭⲉⲙⲩ khemu | ⲡⲁⲙⲭⲉⲙⲩ pamkhemu |
7 | Ⲍ | ϣⲁⲛ shan | ⲡⲁⲙmϣⲁⲛⲩ pamshanu | 17 | ⲒⲌ | ⲙⲱⲧϣⲁⲛ mûtshan | ⲡⲁⲙⲙⲱⲧϣⲁⲛⲩ pammûtshanu | 90 | ⲔⲒⲒⲒⲒ | ⲡⲁⲥⲩ pasu | ⲡⲁⲙⲡⲁⲥⲩ pampasu |
8 | Ⲏ | ⲭⲁⲙ kham | ⲡⲁⲙⲭⲁⲙⲩ pamkhamu | 18 | ⲒⲎ | ⲙⲱⲕⲭⲁⲙ mûkkham | ⲡⲁⲙⲙⲱⲕⲭⲁⲙⲩ pammûkkhamu | 100 | Ⲗ | ϣⲁⲇⲁ shada | ⲡⲁⲙϣⲁⲇⲩ pamshadu |
9 | Ⲑ | ⲁⲥⲓⲧ asit | ⲡⲁⲙⲁⲥⲓⲧⲩ pamasitu | 19 | ⲒⲐ | ⲙⲱⲧⲁⲥⲓⲧ mûtasit | ⲡⲁⲙⲙⲱⲧⲁⲥⲓⲧⲩ pammûtasitu | 500 | Ⲙ | ⲇⲓⲋⲥⲁ dissa | ⲡⲁⲙⲇⲓⲋⲥⲩ pamdissu |
10 | Ⲓ | ⲙⲱⲧ mût | ⲡⲁⲙⲙⲱⲧⲩ pammûtu | 20 | ⲒⲒ | ⲓⲁⲧ yat | ⲡⲁⲙⲓⲁⲧⲩ pamyatu | 1000 | Ⲛ | ϩⲁⲗ hal | ⲡⲁⲙϩⲁⲗⲩ pamhalu |
Czasownik
Etymologia odmiany czasownika w tarejskim ma najprawdopodobniej aglutynacyjną genezę i nie jest wyprowadzalna z języka pranuweńskiego w bezpośredni sposób. Tarejski czasownik niesie ze sobą następujące informacje o następujących kategoriach gramatycznych:
- osobę (pod postacią końcówek osobowych oraz ruchomej klityki osobowej, funkcyjnie bliskiej zaimkowi osobowemu podmiotu),
- czas, tryb i aspekt – granica między kategorią czasu i aspektu w tarejskim jest dość płynna, a formy wyrażające te kategorie nazywa się zbiorczo „czasoaspektami”. Język tarejski posiada siedem takich konstrukcji czasoaspektowych: imperfectum („[przeszły] niedokonany”), stativum („[przeszły] dokonany”), indefinitum („nieprzeszły”), potentialis („potencjalny”), conditionalis („warunkowy”), inferentialis („nieświadka”) oraz imperativum („rozkazujący”),
- stronę – domyślną stroną jest strona czynna. Stronę bierną stanu oraz stronę zwrotną wyraża się za pomocą morfemów fleksyjnych. Strona bierna procesu jest konstrukcją peryfrastyczną.
Dodatkowo, wyróżnia się następujące formy bezosobowe:
- bezokolicznik prosty i kauzatywny,
- imiesłów przymiotnikowy uprzedni bierny, imiesłów przymiotnikowy uprzedni czynny,
- supinum.
Czasowniki dzielą się na kilka klas odmian, uzależnionych od budowy rdzenia czasownika bazowego, tzn. pomijających ewentualne prefiksy:
- klasa I: rdzenie mocne (C—C, C—C—C),
- klasa II: rdzenie zgeminowane (G—C, C—G),
- klasa III: rdzenie słabe inicjalnie (J—C, J—C—C),
- klasa IV: rdzenie słabe finalnie (C—J, C—J—C).
Dodatkowo, część czasowników jest nieregularna w wyniku zmian fonetycznych lub suplecji. Zbiór ten czasem nazywa się klasą V.
Formy bezosobowe
Czasownik tarejski posiada dwa bezokoliczniki – prosty i kauzatywny. Bezokolicznik kauzatywny jest tworzony poprzez dodanie przefiksu ⲥⲉ– se– oraz retrakcję konturu samogłoskowego. W ten sposób rdze słaby finalnie t-w „długość” przybiera formę prostą ⲧⲁⲓⲩⲁ taiwa „być długim” i ⲥⲉⲧⲁⲩⲁ setawa „wydłużyć (się)”. Jeśli samogłoski konturu już są tylne, nie ulegają one zmianie, np. k-ss „siedzenie” przybiera formy ⲕⲁⲋⲥ kass „siedzieć” i ⲥⲉⲕⲁⲋⲥ sekass „siadać”. Kauzatywność bezokolicznika jest czasami względna lub nieoczywista z powodu etymologicznego zatarcia, np. ⲥⲓⲩⲁⲇ siwad „rozkazywać” i ⲥⲉⲥⲏⲩⲁⲇ sesîwad „przekazać, oddać”. W złożonych formach czasownikowych prefiks ⲥⲉ– se– umieszczony jest jako ostatni prefiks, w bezpośrednim sąsiedztwie rdzenia, np. ⲁⲛⲥⲉⲭⲁⲧⲩⲙ ansekhatum „zamykać na klucz” od ⲁⲛⲭⲁⲓⲧⲱⲙ ankhaitûm „być zamkniętym na klucz”.
Formy osobowe
Klityki osobowe
Klityki osobowe mogą być umieszczone na początku lub na końcu formy czasownika. Prepozycja klityki to forma neutralna – postpozycją sugeruje się podkreślenie roli podmiotu w kontekście wypowiedzi. Klityki przybierają różne formy w zależności od ich kontekstu fonetycznego, a także – w 3. osobie – od rodzaju (lub jego braku). Tabela poniżej prezentuje wszystkie formy klityczne.
Osoba ↓ | Liczba ↓ | Właściwość ↓ | Nagłos, przed samogł. | Nagłos, przed spółgł. | Wygłos, po samogł. | Wygłos, po spółgł. |
---|---|---|---|---|---|---|
1. | poj. | ⲓⲙ– im– | ⲓ– i– | –ⲓ –y | –ⲓⲙ –im | |
mn. | ⲓⲛ– in– | ⲛⲓ– ni– | –ⲛ –n | –ⲓⲛ –in | ||
2 | poj. | ⲁⲕ– ak– | –ⲕ –k | –ⲁⲕ –ak | ||
mn. | ⲧⲉⲛ– ten– | ⲧⲉ(ⲛ)– te(n)– | –ⲧⲉⲛ –ten | –ⲁⲧⲉⲛ –aten | ||
3. | poj. | r.m. | ⲉϥ– ef– | ⲉ– e– | –ϥⲩ –fu | –ⲉϥ –ef |
r.ż. | ⲉⲥ– es– | –ⲥⲩ –su | –ⲉⲥ –es | |||
r.n. | ⲉⲍ– ez– | –ⲍⲩ –ⲍu | –ⲉⲍ –ez | |||
bezrodz. | ⲓϩ– ih– | ϩⲓ– hi– | –ϩ –h | –ⲓϩ –ih | ||
mn. | żywotny | ⲥⲉⲛ– sen– | ⲥⲉ(ⲛ)– se(n)– | –ⲥⲉⲛ –sen | –ⲁⲥⲉⲛ –asen | |
nieżywotny | ϩⲉⲛ– hen– | ϩⲉ(ⲛ)– he(n)– | –ϩⲉⲛ –hen | –ⲁϩⲉⲛ –ahen |