Język tarejski

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
tarejski
Ⲑⲁⲣⲩ Tharu
Utworzenie: Widsið w 2017-2018
Cel utworzenia: użytkowanie w conworldzie
Najnowsza wersja: 0.5
Używany w (Kyon): Tarum
Regiony (Kyon): wschodni Kyon
Liczba użytkowników (Kyon) bd.
Sposoby zapisu: nieopracowany conscript (in loco: alfabet koptyjski)
Typologia: fleksyjny niekonkatenatywny
VSO
Klasyfikacja: języki nuweńskie (?)
języki antyponuweńskie
tarejski
Lista conlangów

Język tarejski (Ⲑⲁⲣⲩ ⲉⲡⲓⲗⲩ Tharu epilu [ˈtʰɑ.ru e̞ˈpi.lu]) – język o nieustalonej klasyfikacji, powszechnie uważany za członka grupy języków nuweńskich, w której tworzy oddzielną podgrupę antyponuweńską. Tarejski jest językiem urzędowym Tarum, chociaż najprawdopodobniej rozwinął się w innej części świata, skąd do wschodniego Kyonu został zawleczony w wyniku niemożliwej do umieszczenia w czasie wędrówki ludów. Izolacja geopolityczna kraju sprawiła, że jest niemal całkowicie wolny od identyfikowalnego zewnętrznego wpływu, chociaż dzieli kilkanaście leksemów, głównie dotyczących fauny i flory, z językami prymitywnych plemion zamieszkujących otaczające Tarum lasy deszczowe.

Obecnie można wyróżnić dziewięć dialektów języka tarejskiego, a ich zasięg pokrywa się mniej więcej z podziałem administracyjnym kraju, opartym w dużej mierze o naturalne przeszkody dla rozwoju osadnictwa. Istnieje również odgórnie regulowany język standardowy (Ⲁⲋⲥⲉⲙⲁⲛⲩ ⲉⲡⲓⲗⲩ Assemanu epilu „oczyszczony język”), używany przede wszystkim w oficjalnej komunikacji. Tarejski zapisywany jest pismem alfabetycznym nieco przypominającym runy nuweńskie. Pismo ma charakter alfabetyczny i w dużej mierze dobrze odzwierciedla wymowę, dosyć mocno trzymając się zasady „jeden znak – jeden dźwięk”. Zarówno słownictwo, jak i niekonkatenatywna morfologia języka są sprowadzalne do pranuweńszczyzny, ale badania tarejskiego zawsze były utrudnione ze względu na zamknięty charakter Tarum.

Można przypuszczać, że niedawne otwarcie Tarum na świat w połączeniu z ożywionym zainteresowaniem obcymi kulturami na całym świecie będzie sprzyjało badaniom lokalnej mowy i pozwoli na udzielenie odpowiedzi na wiele pytań, dotyczących zarówno języka, jak i etnogenezy Tarejów.

Fonetyka i fonologia

Tarejski posiada prosty system dźwiękowy, składający się z ośmiu samogłosek, dwóch półsamogłosek oraz osiemnastu spółgłosek.

Samogłoski

Przednie Środkowe Tylne
Przymknięte ⲓ /i/ ⲏ /ɨ/ ・ ⲱ /ʉ/ ⲩ /u/
Średnie ⲉ /e̞/ ⲟ /o̞/
Otwarte ⲁⲓ /æ/ ⲁ /ɑ/

Tarejski system samogłoskowy wyraźnie ciąży ku większemu przymknięciu, jednocześnie nie przesuwając się wyraźnie ani w przód, ani w tył jamy ustnej. Środkowe przymknięte samogłoski ‹ⲏ› /ɨ/ i ‹ⲱ› /ʉ/ są nieco bardziej otwarte, niż skrajne ‹ⲓ› /i/ i ‹ⲩ› /u/. Warto zauważyć, że tylne samogłoski są zawsze zaokrąglone, a przednie – nigdy. Zaokrąglenie jest wyraźne i skompresowane. Samogłoski nie ulegają redukcji w pozycji nieakcentowanej. Długość samogłoski nie ma fonemicznego znaczenia, chociaż najprawdopodobniej opozycja iloczasowa istniała w przeszłości – wskazuje na to obecność długich dźwięków we wszystkich pozostałych językach nuweńskich. W tarejskim dyftongi nie występują; ostatni z notowanych jeszcze 300 lat temu dyftongów ‹ⲁⲓ› uległ koalescencji do /æ/, a w dalszej perspektywie najpewniej zleje się z ‹ⲉ› /e̞/, do którego stopniowo zbliża się w wymowie. Ortografia tarejska nie oznacza historycznych dyftongów we współczesnych pismach w myśl zasady o fonemiczności, jednak można je znaleźć w starszych tekstach.

Półsamogłoski

Tarejski posiada dwie półsamogłoski /j/ i /w/, zapisywane jak ich samogłoskowe odpowiedniki: ‹ⲓ› oraz ‹ⲩ›. Mają one specjalny status w systemie morfofonemicznym tego języka: mimo że inaczej niż samogłoski nie mogą stanowić jądra sylaby, zdarza się, że rdzenie spółgłoskowe są przez nie dopełniane, tak jakby stanowiły one prawdziwe samogłoski, zachowując jednak swój spółgłoskowy status, tzn. tworząc dodatkowy element spółgłoskowego łańcucha. Dodatkowo, rdzenie w których skład wchodzą półsamogłoski, nazywane są rdzeniami płynnymi i podlegają nieco innym zasadom odmiany.

Spółgłoski

Wargowe Wargowo-
-zębowe 		Dziąsłowe Zadziąsłowe Podniebienne
Nosowe ⲙ /m/ ⲛ /n/
Zwarto-
-wybuchowe 		ⲡ /p/・ⲫ /pʰ/・ⲃ /b/ ⲧ /t/・ⲑ /tʰ/・ⲇ /d/ ⲕ /k/・ⲭ /kʰ/・ⲅ /g/
Szczelinowe ϥ /f/ ⲥ /s/・ⲍ /z/・(ⲋⲥ /sː/) ϣ /ʃ/ ϧ /ɣ/
Drżące ⲣ /r/
Aproksymanty ⲗ /l/・(ϯⲗ /lː/)

Charakterystyczną cechą tarejskiej fonologii jest fonemiczny kontrast między aspirowanymi, nieaspirowanymi i dźwięcznymi spółgłoskami zwartymi, nieobecny w pokrewnych językach. Ponadto, inaczej niż samogłoski, spółgłoski ulegają szeregowi przemian pozycyjnych.

Status geminat ‹ⲋⲥ› oraz ‹ϯⲗ›, wywodzących się z dawnych zbitek spółgłoskowych *vs oraz *tl – stąd ich nietypowy zapis – jest niejasny. Przez Tarejów są one odbierane jako jeden dźwięk i nie rozdziela się ich przy podziale na sylaby: Ⲁⲋⲥⲉⲙⲁⲛⲩ → Ⲁ・ⲋⲥⲉ・ⲙⲁ・ⲛⲩ. Jednocześnie trudno jest wskazać na pary minimalne, które pozwalałyby uznać je za odrębne fonemy. Nieco inaczej traktowane jest ‹ⲛⲛ› [nː], często wyraźnie artykulacyjnie rozdzielane na dwa elementy a nie przytrzymane.

Obserwuje się w tarejskim zjawisko lenicji, w języku standardowym i większości dialektów dotyczy ono jednak wyłącznie dźwięcznych spółgłosek zwartych, które w pozycji między dwiema samogłoskami ulegają frykatywizacji: /b/ → [β]; /d/ → [ð]; /g/ → [ɣ]. Zjawisko to zachodzi także w pozycji międzywyrazowej, tzn. granica wyrazu jest ignorowana. Ponadto, dźwięczne spółgłoski nosowe, szczelinowe i zwarto-wybuchowe ulegają ubezdźwięcznieniu przed spółgłoską bezdźwięczną i w wygłosie, chyba że następne słowo zaczyna się na samogłoskę: wtedy dźwięczność zostaje utrzymana w wypadku spółgłosek nosowych i szczelinowych, a spółgłoski zwarto-wybuchowe zostają poddane lenicji.

Budowa sylaby

Sylaba w języku tarejskim musi się składać przynajmniej z jednej samogłoski, do której dodatkowo może zostać dostawiony pojedynczy nagłos i podwójny wygłos:

(C1) V (C2) (C3)

W pozycji C1 może stać dowolna spółgłoska, półsamogłoska, lub geminata ‹ⲋⲥ› albo ‹ϯⲗ›. W pozycjach C2 i C3 nie może się znaleźć geminata, dodatkowo, jeśli w pozycji C2 pojawia się półsamogłoska, sylaba zostaje automatycznie zamknięta. Jeśli sylabę otwierała geminata, pozycja C3 również jest niedostępna.

Dla celów metrycznych i prozodycznych wyróżnia się cztery rodzaje sylab. Poniższa tabela przedstawia ich nazwy oraz uproszczoną budowę, gdzie G oznacza geminatę, J oznacza półsamogłoskę, a C – dowolną inną spółgłoskę.

Sylaba słabsza V
Sylaba słaba CV, VC, JV, VJ
Sylaba mocna CVC, CVJ, JVC, GV
Sylaba mocniejsza CVCC, JVCC, GVC

Prozodia

Akcent w języku tarejskim pada na przedostatnią sylabę, jest stały i ma charakter dynamiczny. Ze względu na swoją stałą pozycję, nie jest fonemiczny. Akcenty pomocnicze pojawiają się na co drugiej sylabie od końca, jeśli wyraz ma więcej niż trzy sylaby, por. np. Ⲉⲥⲩⲧⲁⲛⲱⲣⲡⲁⲗ [e̞ˌsu.tɑˈnʉr.pɑl]. Tarejski jest językiem czasowanym według mor, gdzie sylaby słabsze trwają pół mory, sylaby słabe – jedną morę, sylaby mocne – półtorej mory, a sylaby mocniejsze – dwie mory. Charakteryzuje się też opadającą tonacją, także w pytaniach tak/nie, co może być źródłem nieporozumień.

Fleksja

Rzeczownik i przymiotnik

Tarejskie rzeczowniki i przymiotniki odmieniają się przez następujące kategorie gramatyczne:

  • przypadki – mianownik, dopełniacz, celownik i biernik,
  • stany – „pusty”, określony i nieokreślony,
  • liczby – pojedyncza i mnoga oraz szczątkowe formy podwójnej.

Ponadto, przymiotniki podlegają odmianie przez rodzaje – męski, żeński i nijaki – w uzgodnieniu z rzeczownikiem, który określają. Formą prototypową – słownikową jest mianownik w stanie pustym w liczbie pojedynczej, w przypadku przymiotnika w rodzaju męskim. Końcówki, które przyjmują poszczególne rzeczowniki i przymiotniki są uzależnione od ostatniego dźwięku lub serii dźwięków, a nie od rodzaju.

Rzeczowniki i przymiotniki pogrupowane są w klasy deklinacyjne, podzielone na grupy: słabą i mocną. W odmianie słabej przynależność do klasy determinuje długość rdzenia. W odmianie mocnej klasę wyznacza końcówka formy prototypowej. Daje to łącznie dziesięć klas odmiany. Ponadto, istnieją rzeczowniki i przymiotniki nieodmienne, derywowane z rdzeni jednospółgłoskowych (historycznie jedną ze spółgłosek było zwarcie krtaniowe).

Tabela odmian

Klasa → Słaba Mocna
Szablon / końcówka → C-J C-C-J –us, –is, –os –n –m –C –o –u –i –a
Przykładowy
rzeczownik → 		ⲛⲩⲩⲩ
nuwu
„dziecko” 		ⲙⲁⲙⲁⲓⲁ
mamaya
„dolina, jar” 		ⲡⲓⲗⲩⲥ
pilus
„słowo” 		ⲙⲓⲇⲇⲁⲛ
middan
„dolina” 		Ⲑⲁⲣⲱⲙ
Tharûm
„Tarum” 		ⲇⲁⲛⲁⲧ
danat
„czerń” 		ⲁⲋⲥⲁⲣⲧⲟ
assarto
„brama” 		ⲗⲁⲕⲩ
laku
„namiot” 		ⲃⲓⲃⲓ
bibi
„schronienie” 		ⲍⲟⲣⲁ
zora
„niebo”
Typowy rodzaj
rzeczownika → 		każdy męski, żeński –us męski, –is żeński, –os nijaki męski, żeński męski nijaki żeński męski żeński żeński
Rodzaj
przymiotnika → 		— — — męski, nijaki męski, żeński, nijaki męski, żeński, nijaki nijaki męski żeński żeński
Liczba
↓ 		Stan →
Przypadek ↓ 		Pusty Nieokr. Okr. Pusty Nieokr. Okr. Pusty Nieokr. Okr. Pusty Nieokr. Okr. Pusty Nieokr. Okr. Pusty Nieokr. Okr. Pusty Nieokr. Okr. Pusty Nieokr. Okr. Pusty Nieokr. Okr. Pusty Nieokr. Okr.
Poj. Mianownik –V –û –V –a –Vs –n –ni –m –mi –VC –VCa –o –oti –u –û –i –it –a –at
Dopełniacz –Vl –ûl –Vnul –Vl –al –Vnul –Vsal –nal –mal –VCal –ol –ul –il –al
Celownik –Vshi –ûshi –Vshi –ashi –Vshi –nshi –nashi –Vmis –Vmes –VCis –VCes –os –otis –us –ûs –is –îs –as
Biernik –V –û –V –a –V –nun –nûn –Vmin –Vmîn –VCan –VCan –on –otin –un –ûn –in –în –an
Mn. Mianownik –wia
–ya 		–wiana
–yana 		–wia
–ya 		–wiana
–yana 		–Vyu (form.)
–Vnt 		–i (form.)
–Vnta 		–na –nana –ma –mana –VCat –VCatana –owa –owana –una –unana –idi –idena –adi –adena
Dopełniacz
Celownik 		–wial
– yal 		–Vnal –nal –mal –VCatal –owal –unal –idil –adil
Biernik –wiat
–yat 		–wianam
–yanam 		–wiat
–yat 		–wianam
–yanam 		–Vnat –Vtinat –nat –nanat –mat –manat –VCat –VCatana –owat –owana –una –unanat –idis –idenas –adis –adenas

Objaśnienie symboli: C — dowolna spółgłoska; J — dowolna półsamogłoska; V — dowolna samogłoska; V — końcówka powoduje usunięcie samogłoski poprzedzającej wyznacznik deklinacji

Przynależność przymiotnika do klasy deklinacyjnej determinuje jego końcówka deklinacyjna w rodzaju męskim. Rozkłada się to w sposób następujący:

  • jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest —u, to wtedy w rodzaju żeńskim przyjmie on końcówkę —i, a w nijakim: —o,
  • jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest —n, to tę samą końcówkę będzie on miał w rodzaju nijakim, a w rodzaju żeńskim przybierze końcówkę —a,
  • jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest —m, to tę samą końcówkę będzie on miał także w rodzaju żeńskim i nijakim,
  • jeśli w rodzaju męskim końcówką przymiotnika jest dowolna spółgłoska, to znaczy, że posiada on tylko formy puste, równe w każdym rodzaju i może występować tylko w orzeczniku albo jako element kompozytu przymiotnikowo-rzeczownikowego.
Nieregularna liczba mnoga rzeczowników

Część rzeczowników z różnych względów posiada nieregularne formy liczby mnogiej. W przeważającej części są to pozostałości systemu tworzenia liczby mnogiej niekonkatenatywnej („łamanej”). Rzeczowniki tak tworzone, pomimo mnogiego znaczenia, otrzymują pojedyncze końcówki odmiany przez przypadki. W grupie rzeczowników o takiej odmianie znajdują się:

  • kush ⲕⲩϣ „droga” — akushi ⲁⲕⲩϣⲓ „drogi”
  • mîr ⲙⲏⲣ „człowiek” — mira ⲙⲓⲣⲁ „ludzie”
  • nabi ⲛⲁⲃⲓ „parafia” — eneb ⲉⲛⲉⲃ „parafie”
  • neb ⲛⲉⲃ „ojciec” — naba ⲛⲁⲃⲁ „ojcowie”
  • shi ϣⲓ „dom” — ashû ⲁϣⲱ „domy”
  • sînam ⲥⲏⲛⲁⲙ „świątynia” — sanûm ⲥⲁⲛⲱⲙ „świątynie”
  • tel ⲧⲉⲗ „wieża” — telu ⲧⲉⲗⲩ „wieże”
  • ummi ⲩⲙⲙⲓ „matka” — yamma ⲓⲁⲙⲙⲁ „matki”
  • wam ⲩⲁⲙ dzień” — awama ⲁⲩⲁⲙⲁ „dni”
  • zainab ⲍⲁⲓⲛⲁⲃ „lud, plemię” — zeneb ⲍⲉⲛⲉⲃ „ludy, plemiona”

Dodatkowo, części ciała występujące w parach zachowały historyczne formy liczby podwójnej, ale wyłącznie w mianowniku. W pozostałych formach odmieniają się regularnie, zgodnie z klasą deklinacyjną, do której należą.

  • bus ⲃⲩⲥ „dłoń” – buwa ⲃⲩⲩⲁ „dłonie”
  • lor ⲗⲟⲣ „oko” – lora ⲗⲟⲣⲁ „oczy”
  • subis ⲥⲩⲃⲓⲥ „ucho” – subya ⲥⲩⲃⲓⲁ „uszy”
  • zeyu ⲍⲉⲓⲩ „stopa” – zeya ⲍⲉⲓⲁ „stopy”
Inne nieregularności odmiany

Rzeczowniki i przymiotniki, które w formie mianownikowej mają taką samą końcówkę, jaką otrzymałyby w innym przypadku, nie podwajają końcówki. Jest to szczególnie prominentna cecha nazw miejscowych zakończonych na –al, których formy mianownika i dopełniacza w licznie pojedynczej są tożsame, ale może dotyczyć każdej innej formy, pogłębiając synkretyzm form przypadkowych.

Niektóre ożywione rzeczowniki w rodzaju męskim, szczególnie te zakończone na –r, przyjmują końcówki odmiany –n w mianowniku i bierniku liczby pojedynczej.

Określoność

Określoność jest oznaczana w tarejskim dodatkowym morfemem, mającym charakter proklitycznego morfemu, dodawanego do każdej grupy (przydawki, podmiotu) w obrębie frazy nominalnej. Morfem ten pierwotnie miał charakter rodzajnikowy, ale rozróżnienie rodzaju zanikło wraz z jego fonetyczną erozją. Morfem jest nieodmienny, posiada jednak kilka form, uzależnionych od kolejnego dźwięku. Proklityczny charakter morfemu oddaje się przez jego zapis ze znakiem rodziału (⳿) w zapisie tarejskim, bądź z dywizem w transkrypcji.

Otoczenie
fon. 		Forma Przykład
przed samogł. id–  ⲓⲇ⳿ id-assartoti ⲓⲇ⳿ⲁⲋⲥⲁⲣⲧⲟⲧⲓ „brama”
przed /l/ il–  ⲓⲗ⳿ il-lakû ⲓⲗ⳿ⲗⲁⲕⲱ „namiot”
przed /m/ im–  ⲓⲙ⳿ im-mafela ⲓⲙ⳿ⲙⲁϥⲉⲗⲁ „kropla”
przed /n/ in–  ⲓⲛ⳿ in-nurpilû ⲓⲛ⳿ⲛⲩⲣⲡⲓⲗⲱ „urząd”
przed /s/ is–  ⲓⲥ⳿ is-sanûmi ⲓⲥ⳿ⲥⲁⲛⲱⲙⲓ „świątynie”
przed dowolną inną spółgł. i–  ⲓ⳿ i-Tharûmi ⲓ⳿Ⲑⲁⲣⲱⲙⲓ „Tarum”

Stopniowanie przymiotnika

Tarejski przymiotnik posiada pięć stopni gradacji: pozytyw (stopień „równy”, używany w kontekstach, w których nic nie jest porównywane z niczym), ekwatyw (stopień „równy”, porównywane cechy są takie same), komparatyw (stopień wyższy), superlatyw (stopień „najwyższy”, cecha jest najintensywniejsza wśród porównywanych) oraz absolutyw (stopień „najwyższy”, cecha nie ma sobie równych i jest nieporównywalna z niczym). Przymiotnik stopniuje się w języku tarejskim zazwyczaj przy pomocy infiksu, który oddziela temat od wyznaczającej przynależność deklinacyjną końcówki. Wyjątkiem są przymiotniki zakończone w rodzaju męskim na –m, które przy stopniowaniu zmieniają przynależność klasową, przybierając końcówki deklinacji –u. Ponadto, przymiotnik dobry posiada część form supletywnych, a przymiotniki zły, ciemny oraz jasny posiadają niekonkatenatywne formy odmiany.

Klasa Pozytyw Ekwatyw Komparatyw Superlatyw Absolutyw
I –u; –i; –o (= forma podstawowa) –ⲁⲛ– –an– –ⲩϣ– –ush– –ⲓⲋⲥ– –iss– –ⲓⲛ– –in–
II –n; –a; –n –(ⲁ)ⲇⲁ– –(a)da– –(ⲁ)ϣⲁ– –(a)sha– –(ⲁⲋ)ⲥⲁ– –(as)sa– –(ⲁ)ⲛⲁ– –(a)na–
III –m; –m; –m –ⲩⲙⲩ, –ⲩⲙⲓ, –ⲩⲙⲟ –umu, –umi, –umo –ⲩϣⲩ, –ⲩϣⲓ, –ⲩϣⲟ –ushu, –ushi, –usho –ⲩⲋⲥⲩ, –ⲩⲋⲥⲓ, –ⲩⲋⲥⲟ –ussu, –ussi, –usso –ⲩⲛⲩ, –ⲩⲛⲓ, –ⲩⲛⲟ –unu, –uni, –uno

Kopula i zaimek osobowy podmiotu

Funkcja kopuli i zaimka osobowego podmiotu nie jest w języku tarejskim rozdzielna. Wcześniejsze formy rozwoju języka rozróżniały jeszcze formy sprzężone zaimek-kopula i formy rodzielne, używane gdy podmiot był wyrażony inaczej, niż przy pomocy zaimka w mianowniku. Rozróżnienie nie utrzymało się jednak w żadnym z dialektów. Jako że kopula nie jest formalnie czasownikiem, nie podlega odmianie przez czasy i tryby – kontekst lub dodatkowe słowa funkcyjne, takie jak przyimki czy partykuły, podpowiadają właściwe znaczenie.

Tabela odmian

Liczba → Pojedyncza Mnoga
Osoba ↓ Właściwość ↓
1. ϩⲏⲗ hîl ⲙⲓⲣ mir
2. nieform. ⲙⲟⲗ mol ⲙⲉⲣ mer
form. ⲙⲁⲥ mas ⲍⲓⲗⲩ zilu
3. rodz. m. ϧⲓⲣ hir ⲛⲩⲙ num
rodz. ż. ⲡⲓ pi ⲡⲩⲣ pur
rodz. n. ϩⲩ hu ϩⲩⲙ hum
brak rodzaju ⲥⲩⲙ sum ⲥⲩⲗ sul
podmiot celownikowy ⲱⲣ ûr

Wszystkie formy kopulatywne niosą ze sobą zarówno znaczenie zaimka osobowego podmiotu, jak i czasownika „być” w znaczeniu „istnieć, egzystować”. W zależności od kontekstu, moze więc wyraz ⲡⲓ pi oznaczać: „ona” (jeśli po nim następuje kolejny czasownik), „jest” (jeśli podmiot wyrażony jest rzeczownikiem) lub „ona jest” (jeśli w zdaniu nie występuje inny podmiot ani orzeczenie). W praktyce dwa pierwsze użycia stają się stopniowo coraz rzadsze – pierwsze w wyniku inkorporacji zaimka osobowego jako prefiksu koniugacyjnego (co powoduje nieprawidłową z punktu widzenia np. gramatyki polskiej redundancję typu *ona ona śpi), a drugie przez wzgląd na to, że „być” jest w tarejskim domyślnym orzeczeniem, więc nie ma potrzeby jego wyrażania w mowie ani na piśmie (podobnie jak np. w języku rosyjskim).

Specyfiką tarejskiej gramatyki jest forma „bezrodzajowa” kopuli. Gramatyki tarejskie nazywają tę formę „wszystkorodzajową”, ponieważ używa się jej kiedy nie jesteśmy w stanie określić rodzaju gramatycznego rzeczy czy osoby, o której jest mowa, kiedy ten rodzaj jest nieistotny, albo – w przypadku grupy ludzi lub rzeczy – kiedy należą one do więcej niż jednego rodzaju.

Forma ⲱⲣ ûr, niejako w kontraście do pozostałych, jest niepomijalna, kiedy podmiot wyrażony jest celownikiem.

Zaimki osobowe

Chociaż zaimki osobowe w formie mianownikowej nie istnieją, tarejski posiada szereg form zależnych, w tym część reliktowych form sprzężonych, używanych wyłącznie w złożeniach z przyimkami. Zzaimki w dopełniaczu, celowniku i bierniku mają także formy akcentowane i nieakcentowane o różnych funkcjach.

Tabela odmian

Przypadek → Dopełniacz Celownik Biernik Ablatyw Allatyw Komitatyw
Forma → akc. nieakc. sprzęż. akc. nieakc. sprzęż. akc. nieakc. sprzęż. sprzęż. sprzęż. sprzęż.
Osoba ↓ Liczba ↓ Właściwość ↓
1. poj. ⲩⲙⲩ umu ⲱⲙ ûm (ⲁ)ⲙ (a)m ⲩϣⲓ ushi ⲱϣ ûsh (ⲁ)ϣ (a)sh ⲙⲁⲇⲁ mada ⲙⲁ ma ⲙⲓϧⲁ miha ⲙⲓⲙⲁ mima ⲙⲉ me
mn. ⲩⲣⲁⲗ ural ⲩⲣⲓ uri ⲣⲁⲗ ral ⲩⲣϣⲓ urshi ϣⲱⲣ shûr ⲣⲁⲇⲁ rada ⲣⲁ ra — ⲣⲟ(ⲛ) ro(n)
2. poj. nieform. ⲩⲥⲩ usu ⲱⲥ ûs (ⲁ)ⲥ (a)s ⲥⲓ si (ⲓ)ⲥ (i)s ⲥⲁⲇⲁ sada ⲥⲁ sa ⲥⲩⲁ sua ⲥⲩⲙⲁ suma ⲥⲉ se
form. ⲙⲁⲥⲩ masu ⲙⲁⲥ mas — ⲙⲁϣⲓ mashi — ⲙⲁⲥ mas —
mn. nieform. ⲩⲛⲁⲗ unal ⲩⲛⲓ uni ⲛⲁⲗ nal ⲛⲱϣⲓ nûshi ϣⲱⲛ shûn ⲛⲁⲇⲁ nada ⲛⲁ na — ⲛⲟ(ⲛ) no(n)
form. ⲍⲟⲛ zon — ⲍⲱⲛ zûn — ⲍⲟⲛ zon —
3. poj. r.m. ϩⲟⲥ hos ϩⲱ hû (ⲁ)ϩ (a)h ϩⲏⲛ hîn ϩⲏ hî ϩⲁⲇⲁ hada ϩⲁ ha (ⲱ)ϩ (û)h (ⲏ)ϩ (î)h (ⲱ)ϩ (û)h
r.ż. ⲛⲉⲡ nep ⲛⲏ nî (ⲁ)ⲛ (a)n ⲛⲩⲥ nus ⲛⲉⲡ nep ⲛⲏ nî (ⲁ)ⲛ (a)n (ⲱ)ⲛ (û)n (ⲏ)ⲛ (î)n (ⲱ)ⲛ (û)n
r.n. ϩⲁⲗ hal ϩⲩϣ hush ϩⲁⲗ hal —
bez rodzaju ⲥⲱⲗ sûl ⲥⲁϣⲓ sashi ⲥⲩⲇⲁ suda ⲥⲩ su —
mn. r.m. ⲛⲱⲙⲁⲗ nûmal ⲛⲱⲙⲓ nûmi ⲛⲱⲙ nûm ⲁⲛⲥⲓ ansi (ⲁ)ⲛⲥ (a)ns ⲁⲛⲩⲙⲇⲁ anumda ⲛⲩⲙ num —
r.ż. ⲛⲁⲡⲩⲗ napul ⲛⲁⲡⲓ napi ⲛⲁⲡ nap ⲁⲛⲡⲓ anpi ⲛⲁⲡ nap ⲁⲛⲓⲥⲁ anisa ⲛⲓⲥ nis —
r.n. ⲅⲉⲗⲁ gela ⲅⲓϣⲓ gishi ⲅⲉⲇⲁ geda ⲅⲁ ga —
bez rodzaju ⲛⲁⲥⲁ nasa ϣⲁϣⲓ shashi ⲥⲉⲇⲁ seda —

Brak danej formy, oznaczony w tabeli pauzą (—), wskazuje na użycie pełnej formy (jeśli dostępna), lub formy sprzężonej przypadka wymaganego przez rekcję standardową – np. dla komitatywu będzie to dopełniacz.

Tarejski nie posiada zaimków czy przymiotników dzierżawczych. W ich miejsce korzysta się z postponowanej konstrukcji komitatywnej z przyimkiem ⲓⲛⲥⲩ insu „do” i odpowiednią formą sprzężoną: dopełniaczową lub komitatywną, jeśli istnieje:

  • ⲓⲛⲥⲩⲙⲉ insume „mój”
  • ⲓⲛⲥⲩⲣⲟ insuro „nasz”
  • ⲓⲛⲥⲩⲥⲉ insuse „twój”
  • ⲓⲛⲥⲩ ⲙⲁⲥ insu mas „Pana, Pani”
  • ⲓⲛⲥⲩⲛⲟ insuno „wasz”
  • ⲓⲛⲥⲩ ⲍⲟⲛ insu zon „Państwa”
  • ⲓⲛⲥⲱϩ insûh „jego”
  • ⲓⲛⲥⲱⲛ insûn „jej”
  • ⲓⲛⲥⲩϩⲁⲗ insuhal „tego”
  • ⲓⲛⲋⲥⲩⲗ inssul „jego, jej, tego” (w praktyce często używany w znaczeniu „czyjś, kogoś, obojętnie kogo”)
  • ⲓⲛⲥⲩⲛⲱⲙ insunûm „ich, mężczyzn”
  • ⲓⲛⲥⲩⲛⲁⲡ insunap „ich, kobiet”
  • ⲓⲛⲥⲩⲅⲉⲗⲁ insugela „ich, rzeczy, zwierząt, itp.”
  • ⲓⲛⲥⲩⲛⲁⲥⲁ insunasa „ich, obojętnie kogo” (rzadko używany)

Partykuły deiktyczne

Zaimki wskazujące w tarejskim wyewoluowały w nieodmienne partykuły deiktyczne. Pozwalają one na czterostopniową identyfikację położenia obiektu, o którym mowa: „ten” – „ten (trochę dalej)” – „tamten (trochę bliżej)” – „tamten”. Znaczenie każdej partykuły uzależnione jest od tego, czy stojąca za nią grupa nominalna jest w formie określonej czy w nieokreślonej. Dodatkowo, użycie formy pustej pozwala na oddanie znaczeń „ten” i „tamten” bez kontrastowania obiektów względem siebie.

Liczba Rodzaj Stopień (I)
„ten” 		Stopień II Stopień III Stopień IV Stopień V Stopień (VI)
„tamten”
Poj. Męski ⲡⲁⲛ pan + forma pusta ⲡⲁⲛ pan + forma określona ⲡⲁⲛ pan + forma nieokreślona ⲡⲉ pe + forma nieokreślona ⲡⲉ pe + forma określona ⲡⲉ pe + forma pusta
Żeński ⲧⲁⲛ tan + forma pusta ⲧⲁⲛ tan + forma określona ⲧⲁⲛ tan + forma nieokreślona ⲧⲉ te + forma nieokreślona ⲧⲉ te + forma określona ⲧⲉ te + forma pusta
Nijaki ⲕⲁⲛ kan + forma pusta ⲕⲁⲛ kan + forma określona ⲕⲁⲛ kan + forma nieokreślona ⲕⲉ ke + forma nieokreślona ⲕⲉ ke + forma określona ⲕⲉ ke + forma pusta
Brak ⲁⲛ an + forma pusta ⲁⲛ an + forma określona ⲁⲛ an + forma nieokreślona ⲉ e + forma nieokreślona ⲉ e + forma określona ⲉ e + forma pusta
Mn. Męski ⲡⲓⲛⲩ pinu + forma pusta ⲡⲓⲛⲩ pinu + forma określona ⲡⲓⲛⲩ pinu + forma nieokreślona ⲡⲩⲇⲩ pudu + forma nieokreślona ⲡⲩⲇⲩ pudu + forma określona ⲡⲩⲇⲩ pudu + forma pusta
Żeński ⲧⲉⲛⲩ tenu + forma pusta ⲧⲉⲛⲩ tenu + forma określona ⲧⲉⲛⲩ tenu + forma nieokreślona ⲧⲓⲇⲩ tidu + forma nieokreślona ⲧⲓⲇⲩ tidu + forma określona ⲧⲓⲇⲩ tidu + forma pusta
Nijaki ⲭⲩⲙⲩ khumu + forma pusta ⲭⲩⲙⲩ khumu + forma określona ⲭⲩⲙⲩ khumu + forma nieokreślona ⲭⲓⲇⲩ khidu + forma nieokreślona ⲭⲓⲇⲩ khidu + forma określona ⲭⲓⲇⲩ khidu + forma pusta
Brak ⲩⲙⲩ umu + forma pusta ⲩⲙⲩ umu + forma określona ⲩⲙⲩ umu + forma nieokreślona ⲓⲇⲩ idu + forma nieokreślona ⲓⲇⲩ idu + forma określona ⲓⲇⲩ idu + forma pusta

Liczebnik

Tarejski posiada dziesiętny system liczebnikowy. Liczebniki główne nie odmieniają się przez rodzaj, liczebniki porządkowe natomiast posiadają formy męskie, żeńskie i nijakie. Jako że derywacja form dla rodzaju żeńskiego i nijakiego jest przewidywalna, w tabeli poniżej przedstawione zostaną tylko liczebniki porządkowe w rodzaju męskim.

Numer Liczebnik główny Liczebnik porządkowy Numer Liczebnik główny Liczebnik porządkowy Numer Liczebnik główny Liczebnik porządkowy
1 Ⲁ ⲩⲉ we ⲧⲁⲃⲩ tabu 11 ⲒⲀ ⲙⲱⲧⲩⲉ mûtwe ⲡⲁⲙⲙⲱⲧⲧⲁⲃⲩ pammûttabu 30 ⲒⲒⲒ ⲙⲁⲃⲁ maba ⲡⲁⲙⲙⲁⲃⲩ pammabu
2 Ⲃ ⲥⲓⲛⲁ sina ⲡⲁⲙⲥⲓⲛⲩ pamsinu 12 ⲒⲂ ⲙⲱⲋⲥⲓⲛⲁ mûssina ⲡⲁⲙⲙⲱⲋⲥⲓⲛⲩ pammûssinu 40 ⲒⲒⲒⲒ ⲭⲓⲙⲓ khimi ⲡⲁⲙⲭⲓⲙⲩ pamkhimu
3 Ⲅ ϣⲩⲛⲇ shund ⲡⲁⲙϣⲩⲛⲇⲩ pamshundu 13 ⲒⲄ ⲙⲱⲧϣⲩⲛⲇ mûtshund ⲡⲁⲙⲙⲱⲧϣⲩⲛⲇⲩ pammûtshundu 50 Ⲕ ⲧⲟ to ⲡⲁⲙⲧⲟⲧⲩ pamtotu
4 Ⲇ ϥⲁⲛⲧ fant ⲡⲁⲙϥⲁⲛⲧⲩ pamfantu 14 ⲒⲆ ⲙⲱⲧϥⲁⲛⲧ mûtfant ⲡⲁⲙⲙⲱⲧϥⲁⲛⲧⲩ pammûtfantu 60 ⲔⲒ ⲥⲁⲥⲓ sasi ⲡⲁⲙⲥⲁⲥⲩ pamsasu
5 Ⲉ ⲇⲓⲓⲁ diya ⲡⲁⲙⲇⲓⲓⲩ pamdiyu 15 ⲒⲈ ⲙⲱⲇⲓⲓⲁ mûdiya ⲡⲁⲙⲙⲱⲇⲓⲓⲩ pammûdiyu 70 ⲔⲒⲒ ϣⲩϥⲩ shufu ⲡⲁⲙϣⲩϥⲩ pamshufu
6 Ⲋ ⲥⲟⲓⲁ soya ⲡⲁⲙⲥⲟⲓⲩ pamsoyu 16 ⲒⲊ ⲙⲱⲋⲥⲟⲓⲁ mûssoya ⲡⲁⲙⲙⲱⲋⲥⲟⲓⲩ pammûssoyu 80 ⲔⲒⲒⲒ ⲭⲉⲙⲩ khemu ⲡⲁⲙⲭⲉⲙⲩ pamkhemu
7 Ⲍ ϣⲁⲛ shan ⲡⲁⲙmϣⲁⲛⲩ pamshanu 17 ⲒⲌ ⲙⲱⲧϣⲁⲛ mûtshan ⲡⲁⲙⲙⲱⲧϣⲁⲛⲩ pammûtshanu 90 ⲔⲒⲒⲒⲒ ⲡⲁⲥⲩ pasu ⲡⲁⲙⲡⲁⲥⲩ pampasu
8 Ⲏ ⲭⲁⲙ kham ⲡⲁⲙⲭⲁⲙⲩ pamkhamu 18 ⲒⲎ ⲙⲱⲕⲭⲁⲙ mûkkham ⲡⲁⲙⲙⲱⲕⲭⲁⲙⲩ pammûkkhamu 100 Ⲗ ϣⲁⲇⲁ shada ⲡⲁⲙϣⲁⲇⲩ pamshadu
9 Ⲑ ⲁⲥⲓⲧ asit ⲡⲁⲙⲁⲥⲓⲧⲩ pamasitu 19 ⲒⲐ ⲙⲱⲧⲁⲥⲓⲧ mûtasit ⲡⲁⲙⲙⲱⲧⲁⲥⲓⲧⲩ pammûtasitu 500 Ⲙ ⲇⲓⲋⲥⲁ dissa ⲡⲁⲙⲇⲓⲋⲥⲩ pamdissu
10 Ⲓ ⲙⲱⲧ mût ⲡⲁⲙⲙⲱⲧⲩ pammûtu 20 ⲒⲒ ⲓⲁⲧ yat ⲡⲁⲙⲓⲁⲧⲩ pamyatu 1000 Ⲛ ϩⲁⲗ hal ⲡⲁⲙϩⲁⲗⲩ pamhalu

Czasownik

Odmiana czasownika w tarejskim ma najprawdopodobniej aglutynacyjną genezę i nie jest wyprowadzalna z języka pranuweńskiego w bezpośredni sposób. Tarejski czasownik niesie ze sobą następujące informacje o następujących kategoriach gramatycznych:

  • osobę (pod postacią końcówek osobowych oraz ruchomej klityki osobowej, funkcyjnie bliskiej zaimkowi osobowemu podmiotu),
  • czas, tryb i aspekt – granica między kategorią czasu i aspektu w tarejskim jest dość płynna, a formy wyrażające te kategorie nazywa się zbiorczo „czasoaspektami”. Język tarejski posiada siedem takich konstrukcji czasoaspektowych: imperfectum („[przeszły] niedokonany”), stativum („[przeszły] dokonany”), indefinitum („nieprzeszły”), potentialis („potencjalny”), conditionalis („warunkowy”), inferentialis („nieświadka”) oraz imperativum („rozkazujący”),
  • stronę – domyślną stroną jest strona czynna. Stronę bierną stanu oraz stronę zwrotną wyraża się za pomocą morfemów fleksyjnych. Strona bierna procesu jest konstrukcją peryfrastyczną.

Dodatkowo, wyróżnia się następujące formy bezosobowe:

  • bezokolicznik prosty i kauzatywny,
  • imiesłów przymiotnikowy uprzedni bierny, imiesłów przymiotnikowy uprzedni czynny,
  • supinum.

Czasowniki dzielą się na kilka klas odmian, uzależnionych od budowy rdzenia czasownika bazowego, tzn. pomijających ewentualne prefiksy:

  • klasa I: rdzenie mocne (C—C, C—C—C) – złożone z samych spółgłosek. Wygłosowym dźwiękiem bezokolicznika będzie zawsze spółgłoska: ⲭⲁⲣⲉⲙ kharem „handlować”, ⲕⲩⲙⲩⲙ kumum „pracować w polu”, ⲛⲓⲡⲁⲗ nipal „opowiadać”;
  • klasa II: rdzenie zgeminowane (G—C, C—G) – jednym z elementów jest zbitka spółgłoskowa lub geminaty: ⲋⲥ ss lub ϯⲗ ll: ⲡⲩⲛⲇ pund „gasić”, ⲕⲁⲋⲥ kass „siadać”, ϯⲗⲟⲣ kuć;
  • klasa III: rdzenie słabe inicjalnie (J—C, J—C—C, C—J—C) – pierwszym lub środkowym elementem jest półsamogłoska, która często wokalizuje się lub jest absorbowana przez sąsiednie dźwięki w odmianie: ⲓⲁⲛⲁⲥ yanas „kłamać”, ⲩⲁⲗⲉⲛ walen „zdobić”;
  • klasa IV: rdzenie słabe finalnie (C—J, C—C—J) – ostatnim elementem jest półsamogłoska. Taki rdzeń wymaga samogłoski podtrzymującej i dlatego bezokolicznik w wygłosie otrzymuje samogłoskę /ɑ/: ⲧⲁⲓⲩⲁ taiwa „być długim”, ϥⲏⲓⲁ fîya „biec, ciec”, ⲇⲁⲛⲁⲓⲁ danaya „czcić”.

Dodatkowo, część czasowników jest nieregularna w wyniku zmian fonetycznych lub suplecji. Zbiór ten czasem nazywa się klasą V.

Formy bezosobowe

Czasownik tarejski posiada dwa bezokoliczniki – prosty i kauzatywny. Bezokolicznik kauzatywny jest tworzony poprzez dodanie przefiksu ⲥⲉ– se– oraz retrakcję konturu samogłoskowego. W ten sposób rdzeń słaby finalnie t-w „długość” przybiera formę prostą ⲧⲁⲓⲩⲁ taiwa „być długim” i ⲥⲉⲧⲁⲩⲁ setawa „wydłużyć (się)”. Jeśli samogłoski konturu już są tylne, nie ulegają one zmianie, np. k-ss „siedzenie” przybiera formy ⲕⲁⲋⲥ kass „siedzieć” i ⲥⲉⲕⲁⲋⲥ sekass „siadać”. Kauzatywność bezokolicznika jest czasami względna lub nieoczywista z powodu etymologicznego zatarcia, np. ⲥⲓⲩⲁⲇ siwad „rozkazywać” i ⲥⲉⲥⲏⲩⲁⲇ sesîwad „przekazać, oddać”. W złożonych formach czasownikowych prefiks ⲥⲉ– se– umieszczony jest jako ostatni prefiks, w bezpośrednim sąsiedztwie rdzenia, np. ⲁⲛⲥⲉⲭⲁⲧⲩⲙ ansekhatum „zamykać na klucz” od ⲁⲛⲭⲁⲓⲧⲱⲙ ankhaitûm „być zamkniętym na klucz”.

Supinum odpowiada funkcyjnie polskim konstrukcjom z „aby” i „do”, wskazując na cel lub przeznaczenie danej czynności lub przedmiotu. Formalnie przypmina rzeczownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego w mianowniku i w mowie potocznej często jest z nim mylony. Supinum konstruuje się przez wymianę konturu fonetycznego na podniesiony o jeden stopień i dodanie końcówki –ⲟⲥ –os: ⲕⲁⲋⲥ kass „siedzieć” → ⲕⲟⲋⲥⲟⲥ kossos „aby usiąść, do siedzenia”, ⲥⲓⲩⲁⲇ siwad „rozkazywać” → ⲥⲓⲩⲟⲇⲟⲥ siwodos „aby rozkazywać, do rozkazywania”. Jeśli samogłoski konturu są już w najwyższym szeregu, nie ulegają zmianie. Zarówno /e̞/ jak i /ɨ/ podnoszone są do /i/; analogicznie, zarówno /o̞/ jak i /ʉ/ są podnoszone do /u/. Jeśli rdzeń jest słaby finalnie, podtrzymująca go samogłoska zostaje ucięta: ⲥⲉⲧⲁⲩⲁ setawa „wydłużyć (się)” → ⲥⲉⲧⲟⲩⲟⲥ setowos „aby wydłużyć, do wydłużania”.

Imiesłowy przymiotnikowe funkcjonują w tarejskim w charakterze przymiotników odczasownikowych. Nie są mocno obciążone funkcyjnie i nie należą do powszechnych. Imiesłów uprzedni bierny tworzy się w rodzaju męskim poprzez otoczenie rdzenia cyrkumfiksem ⲁ– –ⲁⲍⲩ a– –azu: ⲕⲁⲋⲥ kass „siedzieć” → ⲁⲕⲁⲋⲥⲁⲍⲩ akassazu „posadzony”. Podobnie jak w przypadku supinum, rdzenie słabe tracą swoją samogłoskę podtrzymującą: ⲥⲉⲧⲁⲩⲁ setawa „wydłużyć (się)” → ⲥⲉⲧⲁⲩⲁⲍⲩ setawazu „wydłużony”. Imiesłów uprzedni czynny tworzy się poprzez wymianę konturu fonetycznego na obniżony o jeden stopień i dodanie sufiksu –ⲓⲛ –in: ⲥⲓⲩⲁⲇ siwad „rozkazywać” → ⲥⲉⲩⲁⲇⲓⲛ sewadin „który rozkazał”. Zarówno /i/ jak i /ɨ/ podnoszone są do /e̞/; analogicznie, zarówno /u/ jak i /ʉ/ są podnoszone do /o̞/. Podobnie jak w przypadku supinum, rdzenie słabe tracą samogłoskę podtrzymującą: ⲧⲁⲓⲩⲁ taiwa „być długim” → ⲧⲁⲓⲩⲓⲛ taiwin „który wydłużał”. Formy żeńskie i nijakie tworzy się w zgodzie z odmianą przymiotnikową.

Formy osobowe

Preliminaria

Tarejskie formy osobowe są zwykle wielofunkcyjne, wskazując na osobę, liczbę, czas, aspekt, tryb oraz stronę jednocześnie. Szczególnie rozgraniczenie czasu, aspektu i trybu jest trudne: granice między poszczególnymi formami czasowo-aspektowymi wyznaczają granice przede wszystkim między relacjami mówiącego do tego, o czym mówi, następnie sposobami przedstawienia tego, o czym mówi, a dopiero na końcu między poszczególnymi ramami czasowymi. Z tego powodu często mówi się, że kategoria czasu jako taka w tarejskim nie istnieje, a jej rolę spełniają okoliczniki i wyrażenia okolicznikowe, a także kontekst zdaniowy.

Tabele poniżej ukażą odmianę we wszystkich formach czasowo-aspektowych dla czterech klas regularnych oraz dwóch czasowników nieregularnych: jednego, w którym nieregularność wynika z przeszłych zmian fonetycznych, oraz kolejnego, w którym odmiana jest formalnie regularna, ale odbywa się na kilku tematach w wyniku zlania się kilku czasowników w jeden. Wcześniej przedstawione zostaną klityki osobowe, które przynależą do każdej formy osobowej czasownika, ale mogą się z nią łączyć zarówno w pozycji nagłosowej, jak i wygłosowej, a ich powtarzanie w każdej tabeli zaburzyłoby czytelność.

Klityki osobowe

Klityki osobowe mogą być umieszczone na początku lub na końcu formy czasownika. Prepozycja klityki to forma neutralna – postpozycją sugeruje się podkreślenie roli podmiotu w kontekście wypowiedzi. Klityki przybierają różne formy w zależności od ich kontekstu fonetycznego, a także – w 3. osobie – od rodzaju (lub jego braku). Tabela poniżej prezentuje wszystkie formy klityczne.

Osoba ↓ Liczba ↓ Właściwość ↓ Nagłos, przed samogł. Nagłos, przed spółgł. Wygłos, po samogł. Wygłos, po spółgł.
1. poj. ⲓⲙ– im– ⲓ– i– –ⲓ –y –ⲓⲙ –im
mn. ⲓⲛ– in– ⲛⲓ– ni– –ⲛ –n –ⲓⲛ –in
2 poj. ⲁⲕ– ak– –ⲕ –k –ⲁⲕ –ak
mn. ⲧⲉⲛ– ten– ⲧⲉ(ⲛ)– te(n)– –ⲧⲉⲛ –ten –ⲁⲧⲉⲛ –aten
3. poj. r.m. ⲉϥ– ef– ⲉ– e– –ϥⲩ –fu –ⲉϥ –ef
r.ż. ⲉⲥ– es– –ⲥⲩ –su –ⲉⲥ –es
r.n. ⲉⲍ– ez– –ⲍⲩ –ⲍu –ⲉⲍ –ez
bezrodz. ⲓϩ– ih– ϩⲓ– hi– –ϩ –h –ⲓϩ –ih
mn. żywotny ⲥⲉⲛ– sen– ⲥⲉ(ⲛ)– se(n)– –ⲥⲉⲛ –sen –ⲁⲥⲉⲛ –asen
nieżywotny ϩⲉⲛ– hen– ϩⲉ(ⲛ)– he(n)– –ϩⲉⲛ –hen –ⲁϩⲉⲛ –ahen
Indefinitum
Klasa → I
ⲭⲁⲣⲉⲙ kupować 		II
ⲕⲁⲋⲥ siedzieć 		III, wariant i
ⲓⲁⲛⲁⲥ yanas „kłamać” 		III, wariant u
ⲩⲁⲗⲉⲛ walen „zdobić” 		IV, wariant i
ϥⲏⲓⲁ fîya „biec” 		IV, wariant u
ⲧⲁⲓⲩⲁ taiwa „być długim” 		niereg.
ⲃⲁⲗ bal „dać” 		supl.
ⲕⲁϣ kash „dołączyć”
Osoba ↓ Liczba ↓ Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl.
1. poj. –ⲟ –o
ⲭⲁⲣⲉⲙⲟ kharemo 		–ⲉⲑⲟ –etho
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲟ kharemetho 		–ⲁ –a
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁ kharema 		–ⲟ –o
ⲕⲁⲋⲥⲟ kasso 		–ⲉⲑⲟ –etho
ⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲟ kassetho 		–ⲁⲙⲁ –ama
ⲕⲁⲋⲥⲁⲙⲁ kassama 		–ⲟ ––o
ⲓⲛⲥⲟ inso 		–ⲉⲑⲟ ––etho
ⲓⲛⲥⲉⲑⲟ insetho 		–ⲁ ––a
ⲓⲛⲥⲁ insa 		–ⲟ –o
ⲩⲗⲉⲛⲟ uleno 		–ⲉⲑⲟ –etho
ⲩⲗⲉⲛⲉⲑⲟ ulenetho 		–ⲁ –a
ⲩⲗⲉⲛⲁ ulena 		–ⲟ –o
ϥⲟ fo 		–ⲑⲟ –tho
ϥⲏⲑⲟ fîtho 		–ⲁ –a
ϥⲏⲓⲁ fîya 		–ⲟ –o
ⲧⲁⲓⲩⲟ taiwo 		–ⲑⲟ –tho
ⲧⲁⲓⲑⲟ taitho 		–ⲁ –a
ⲧⲁⲓⲱⲁ taiwa 		ⲃⲁⲗⲟ balo ⲃⲁⲗⲑⲟ baltho ⲃⲁⲗⲁ bala ⲕⲁϣⲟ kasho ⲕⲁϣⲉⲑⲟ kashetho ⲕⲁϣⲁ kasha
mn. –ⲩ –u
ⲭⲁⲣⲉⲙⲩ kharemu 		–ⲉⲑⲩ –ethu
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲩ kharemethu 		–ⲁ –a
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁ kharema 		–ⲩ –u
ⲕⲁⲋⲥⲩ kassu 		–ⲉⲑⲩ –ethu
ⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲩ kassethu 		–ⲁⲙⲁ –ⲩma
ⲕⲁⲋⲥⲩⲙⲁ kassuma 		–ⲩ –u
ⲓⲛⲥⲩ insu 		–ⲉⲑⲩ –ethu
ⲓⲛⲥⲉⲑⲩ insethu 		–ⲁ >–a
ⲓⲛⲥⲁ insa 		–ⲩ –u
ⲩⲗⲉⲛⲩ ulenu 		–ⲉⲑⲩ –ethu
ⲩⲗⲉⲛⲉⲑⲩ ulenethu 		–ⲁ –a
ⲩⲗⲉⲛⲁ ulena 		–ⲩⲩ –wu
ϥⲏⲩⲩ fîwu 		–ⲑⲩ –thu
ϥⲏⲑⲩ fîthu 		–ⲩⲁ –wa
ϥⲏⲩⲁ fîwa 		–ⲩ –u
ⲧⲁⲓⲩⲩ taiwu 		–ⲑⲩ –thu
ⲧⲁⲓⲑⲩ taithu 		–ⲁ –a
ⲧⲁⲓⲱⲁ taiwa 		ⲃⲁⲩ baw ⲃⲁⲗⲑⲩ balthu ⲃⲁⲩⲁ bawa ⲕⲁϣⲩ kashu ⲕⲁϣⲉⲑⲩ kashethu ⲕⲁϣⲁ kasha
2. poj. –ⲉ –e
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉ khareme 		–ⲉⲑⲉ –ethe
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲉ kharemethe 		–ⲁⲓ –ai
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲓ kharemai 		–ⲓⲛⲉ –ine
ⲕⲁⲋⲥⲓⲛⲉ kassine 		–ⲓⲑⲉ –ithe
ⲕⲁⲋⲥⲓⲑⲉ kassithe 		–ⲁⲙⲁⲓ –amai
ⲕⲁⲋⲥⲁⲙⲁⲓ kassamai 		–ⲉ –e
ⲓⲛⲥⲉ inse 		–ⲉⲑⲉ –ethe
ⲓⲛⲥⲉⲑⲉ insethe 		–ⲁⲓ –ai
ⲓⲛⲥⲁⲓ insai 		–ⲉ –e
ⲩⲗⲉⲛⲉ ulene 		–ⲉⲑⲉ –ethe
ⲩⲗⲉⲛⲉⲑⲉ ulenethe 		–ⲁⲓ –ai
ⲩⲗⲉⲛⲁⲓ ulenai 		–ⲩⲉ –we
ϥⲏⲩⲉ fîwe 		–ⲑⲉ –the
ϥⲏⲑⲉ fîthe 		–ⲁⲓ –ai
ϥⲏⲓⲁⲓ fîyai 		–ⲉ –e
ⲧⲁⲓⲩⲉ taiwe 		–ⲑⲉ –the
ⲧⲁⲓⲑⲉ taithe 		–ⲁⲓ –ai
ⲧⲁⲓⲩⲁⲓ taiwai 		ⲃⲉ be ⲃⲁⲑⲉ bathe ⲃⲉⲓⲁⲓ beyai ⲕⲁϣⲉ kashe ⲕⲁϣⲉⲑⲉ kashethe ⲕⲁϣⲁⲓ kashai
mn. –ⲁⲕ –ak
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲕ kharemak 		–ⲉⲑⲁⲕ –ethak
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲧⲁⲕ kharemetak 		–ⲁⲕⲁⲓ –akai
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲕⲁⲓ kharemakai 		–ⲓⲛⲁⲕ –inak
ⲕⲁⲋⲥⲓⲛⲁⲕ kassinak 		–ⲓⲑⲁⲕ –ithak
ⲕⲁⲋⲥⲓⲑⲁⲕ kassithak 		–ⲓⲛⲁⲕⲁⲓ –inakai
ⲕⲁⲋⲥⲓⲛⲁⲕⲁⲓ kassinakai 		––ⲁⲕ
ⲓⲛⲥⲁⲕ insak 		–ⲉⲑⲁⲕ –ethak
ⲓⲛⲥⲉⲑⲁⲕ insethak 		–ⲁⲕⲁⲓ –akai
ⲓⲛⲥⲁⲕⲁⲓ insakai 		–ⲁⲕ –ak
ⲩⲗⲉⲛⲁⲕ ulenak 		–ⲉⲑⲁⲕ –ethak
ⲩⲗⲉⲛⲉⲑⲁⲕ ulenethak 		–ⲁⲕⲁⲓ –akai
ⲩⲗⲉⲛⲁⲕⲁⲓ ulenakai 		–ⲁⲕ –ak
ϥⲏⲓⲁⲕ fîyak 		–ⲉⲑⲁⲕ –ethak
ϥⲏⲓⲉⲑⲁⲕ fîyethak 		–ⲁⲕⲁⲓ –akai
ϥⲏⲓⲁⲕⲁⲓ fîyakai 		–ⲁⲕ –ak
ⲧⲁⲓⲩⲁⲕ taiwak 		–ⲉⲑⲁⲕ –thak
ⲧⲁⲓⲑⲁⲕ taithak 		–ⲁⲕⲁⲓ –akai
ⲧⲁⲓⲩⲁⲕⲁⲓ taiwakai 		ⲃⲁⲗⲁⲕ balak ⲃⲁⲗⲉⲑⲁⲕ balethak ⲃⲁⲗⲁⲕⲁⲓ balakai ⲕⲁϣⲁⲕ kashak ⲕⲁϣⲉⲑⲁⲕ kashethak ⲕⲁϣⲁⲕⲁⲓ kashakai
3. poj. –ⲓ –i
ⲭⲁⲣⲉⲙⲓ kharemi 		–ⲉⲑⲓ –ethi
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲓ kharemethi 		–ⲓⲩⲓ –iwi
ⲭⲁⲣⲉⲙⲓⲩⲓ kharemiwi 		–ⲓⲛⲓ –ini
ⲕⲁⲋⲥⲓⲛⲓ kassini 		–ⲓⲑⲓ –ithi
ⲕⲁⲋⲥⲓⲑⲓ kassithi 		–ⲁⲙⲩⲓ –amwi
ⲕⲁⲋⲥⲁⲙⲩⲓ kassamwi 		–ⲓ –i
ⲓⲁⲛⲥⲓ yansi 		–ⲉⲑⲓ –ethi
ⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲓ yansethi 		–ⲓⲩⲓ –iwi
ⲓⲁⲛⲥⲓⲩⲓ yansiwi 		–ⲓ –i
ⲩⲁⲗⲉⲛⲓ waleni 		–ⲉⲑⲓ –ethi
ⲩⲁⲗⲉⲛⲉⲑⲓ walenethi 		–ⲓⲩⲓ –iwi
ⲩⲁⲗⲉⲛⲓⲩⲓ waleniwi 		–Ø –Ø
ϥⲏⲓ fîy 		–ⲑⲓ –thi
ϥⲏⲑⲓ fîthi 		–ⲩⲓ –wi
ϥⲏⲩⲓ fîwi 		–Ø –Ø
ⲧⲁⲓⲩ taiw 		V––ⲑⲓ –thi
ⲧⲁⲓⲑⲓ taithi 		–ⲓ –i
ⲧⲁⲓⲩⲓ taiwi 		ⲃⲓ bi ⲃⲓⲑⲓ bithi ⲃⲁⲗⲩⲓ balwi ⲕⲁϣⲓ kashi ⲕⲁϣⲉⲑⲓ kashethi ⲕⲁϣⲓⲩⲓ kashiwi
mn. –ⲓⲥ –is
ⲭⲁⲣⲉⲙⲓⲥ kharemis 		–ⲉⲑⲓⲥ –ethis
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲓⲥ kharemethis 		–ⲓⲩⲓⲥ –iwis
ⲭⲁⲣⲉⲙⲓⲩⲓⲥ kharemiwis 		–ⲓⲛⲓⲥ –inis
ⲕⲁⲋⲥⲓⲛⲓⲥ kassinis 		–ⲓⲑⲓⲥ –ithis
ⲕⲁⲋⲥⲓⲑⲓⲥ kassithis 		–ⲁⲙⲩⲓⲥ –amwis
ⲕⲁⲋⲥⲁⲙⲩⲓⲥ kassamwis 		–ⲓⲥ –is
ⲓⲁⲛⲥⲓⲥ yansis 		–ⲉⲑⲓⲥ –ethis
ⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲓⲥ yansethis 		–ⲓⲩⲓⲥ –iwis
ⲓⲁⲛⲥⲓⲩⲓⲥ yansiwis 		–ⲓⲥ –is
ⲩⲁⲗⲉⲛⲓⲥ walenis 		–ⲉⲑⲓⲥ –ethis
ⲩⲁⲗⲉⲛⲉⲑⲓⲥ walenethis 		–ⲓⲩⲓⲥ –iwis
ⲩⲁⲗⲉⲛⲓⲩⲓⲥ waleniwis 		–ⲥ –s
ϥⲏⲓⲁⲥ fîyas 		–ⲑⲓⲥ –this
ϥⲏⲑⲓⲥ fîthis 		–ⲩⲓⲥ –wis
ϥⲏⲩⲓⲥ fîwis 		–ⲥ –s
ⲧⲁⲓⲩⲁⲥ taiwas 		V––ⲑⲓⲥ –this
ⲧⲁⲓⲑⲓⲥ taithis 		–ⲓⲥ –is
ⲧⲁⲓⲩⲓⲥ taiwis 		ⲃⲓⲥ bis ⲃⲓⲑⲓⲥ bithis ⲃⲁⲗⲩⲓⲥ balwis ⲕⲁϣⲓⲥ kashis ⲕⲁϣⲉⲑⲓⲥ kashethis ⲕⲁϣⲓⲩⲓⲥ kashiwis

Prototypową koniugacją w trybie indefinitum jest odmiana w klasie I, w której najwyraźniej widać pozostałości systemu aglutynacyjnego w postaci stałych elementów wyznaczających poszczególne osoby oraz stronę bierną. Rdzenie zgeminowane klasy II ulegają rozszerzeniu o infiks –ⲓⲛ– –in–, mający pierwotnie znaczenie ingresywne, ale obecnie zredukowany do roli nośnika akcentu leksykalnego. Wskutek obecności tego infiksu w często używanych formach czasownikowych częste są, uważane za błędne, bezokoliczniki oparte na nowych rdzeniach „superciężkich”, mających budowę C—V—Gin, np. *ⲕⲁⲋⲥⲓⲛ *kassin w miejsce normatywnego ⲕⲁⲋⲥ kass. W klasie III w pierwszej i drugiej osobie następuje rekonstrukcja pierwszej sylaby, polegająca na wokalizacji półsamogłoski i delecji pierwotnego konturu. Podobny proces, chociaż dotyczący ostatniej sylaby rdzenia, zachodzi w klasie IV – w niej w nieco inny sposób w zależności od tego, czy rdzeń buduje półsamogłoska /j/ czy /w/. Odmiana w klasie IV jest najbardziej chwiejna dialektalnie: w części gwar formy te nie różnią się od odmian klasy I i II, w innych natomiast ze względu na znaczną redukcję fonetyczną końcówek ich rolę przejął w każdej formie bezokolicznik – tendencja do takiego rozwiązania sprawy rozszerza się stopniowo w obrębie systemu koniugacyjnego oraz geograficznie, i powoduje ostateczne zespojenie proklitycznych zaimków osobowych celem kompensacji.

Stativum
Klasa → I II III IV Czasowniki nieregularne
Osoba ↓ Liczba ↓ Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl.
1. poj. –ⲁⲕⲩ –aku
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲕⲩ kharemaku
ⲕⲁⲋⲥⲁⲕⲩ kassaku
ⲓⲁⲛⲥⲁⲕⲩ yansaku
ⲩⲁⲗⲛⲁⲕⲩ walnaku 		–ⲉⲑⲁⲕⲩ –ethaku
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁⲕⲩ kharemethaku
ⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁⲕⲩ kassethaku
ⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁⲕⲩ yansethaku
ⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁⲕⲩ walnethaku 		–ⲁⲕⲁ –aka
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲕⲁ kharemaka
ⲕⲁⲋⲥⲁⲕⲁ kassaka
ⲓⲁⲛⲥⲁⲕⲁ yansaka
ⲩⲁⲗⲛⲁⲕⲁ walnaka 		–ⲕⲩ –ku
ϥⲏⲕⲩ fîku
ⲧⲁⲓⲕⲩ taiku 		–ⲁⲑⲁⲕⲩ –athaku
ϥⲏⲓⲁⲑⲁⲕⲩ fîyathaku
ⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁⲕⲩ taiwathaku 		–ⲕⲁ –ka
ϥⲏⲕⲁ fîka
ⲧⲁⲓⲕⲁ taika 		ⲃⲁⲩⲕⲩ bawku ⲃⲁⲗⲉⲑⲁⲕⲩ balethaku ⲃⲁⲩⲕⲁ bawka ⲣⲉⲇⲁⲕⲩ redaku ⲣⲉⲇⲉⲑⲁⲕⲩ redethaku ⲣⲉⲇⲁⲕⲁ redaka
mn. –ⲁⲛⲩ –anu
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲛⲩ kharemanu
ⲕⲁⲋⲥⲁⲛⲩ kassanu
ⲓⲁⲛⲥⲁⲛⲩ yansanu
ⲩⲁⲗⲛⲁⲛⲩ walnanu 		–ⲉⲑⲁⲛⲩ –ethanu
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁⲛⲩ kharemethanu
ⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁⲛⲩ kassethanu
ⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁⲛⲩ yansethanu
ⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁⲛⲩ walnethanu 		–ⲁⲛⲁ –ana
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲛⲁ kharemana
ⲕⲁⲋⲥⲁⲛⲁ kassana
ⲓⲁⲛⲥⲁⲛⲁ yansana
ⲩⲁⲗⲛⲁⲛⲁ walnana 		–ⲛⲩ –nu
ϥⲏⲛⲩ fînu
ⲧⲁⲓⲛⲩ tainu 		–ⲁⲑⲁⲛⲩ –athanu
ϥⲏⲓⲁⲑⲁⲛⲩ fîyathanu
ⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁⲛⲩ taiwathanu 		–ⲛⲁ –na
ϥⲏⲛⲁ fîna
ⲧⲁⲓⲛⲁ taina 		ⲃⲁⲩⲛⲩ bawnu ⲃⲁⲗⲉⲑⲁⲛⲩ balethanu ⲃⲁⲩⲛⲁ bawna ⲣⲉⲇⲁⲛⲩ redanu ⲣⲉⲇⲉⲑⲁⲛⲩ redethanu ⲣⲉⲇⲁⲛⲁ redana
2. poj. –ⲁⲧⲁ –ata
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲁ kharemata
ⲕⲁⲋⲥⲁⲧⲁ kassata
ⲓⲁⲛⲥⲁⲧⲁ yansata
ⲩⲁⲗⲛⲁⲧⲁ walnata 		–ⲉⲑⲁⲧⲁ –ethata
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁⲧⲁ kharemethata
ⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁⲧⲁ kassethata
ⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁⲧⲁ yansethata
ⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁⲧⲁ walnethata 		–ⲁⲧⲁⲓ –atai
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲁⲓ kharematai
ⲕⲁⲋⲥⲁⲧⲁⲓ kassatai
ⲓⲁⲛⲥⲁⲧⲁⲓ yansatai
ⲩⲁⲗⲛⲁⲧⲁⲓ walnatai 		–ⲧⲁ –ta
ϥⲏⲧⲁ fîta
ⲧⲁⲓⲧⲁ taita 		–ⲁⲑⲁⲧⲁ –athata
ϥⲏⲓⲁⲑⲁⲧⲁ fîyathata
ⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁⲧⲁ taiwathata 		–ⲧⲁⲓ –tai
ϥⲏⲧⲁⲓ fîtai
ⲧⲁⲓⲧⲁⲓ taitai 		ⲃⲁⲩⲧⲁ bawta ⲃⲁⲗⲉⲑⲁⲧⲁ balethata ⲃⲁⲩⲧⲁⲓ bawtai ⲣⲉⲇⲁⲧⲁ redata ⲣⲉⲇⲉⲑⲁⲧⲁ redethata ⲣⲉⲇⲁⲧⲁⲓ redatai
mn. –ⲁⲧⲩⲛⲩ –atunu
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲩⲛⲩ kharematunu
ⲕⲁⲋⲥⲁⲧⲩⲛⲩ kassatunu
ⲓⲁⲛⲥⲁⲧⲩⲛⲩ yansatunu
ⲩⲁⲗⲛⲁⲧⲩⲛⲩ walnatunu 		–ⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ –ethatunu
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ kharemethatunu
ⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ kassethatunu
ⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ yansethatunu
ⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ walnethatunu 		–ⲁⲧⲩⲛⲁⲓ –atunai
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲩⲛⲁⲓ kharematunai
ⲕⲁⲋⲥⲁⲧⲩⲛⲁⲓ kassatunai
ⲓⲁⲛⲥⲁⲧⲩⲛⲁⲓ yansatunai
ⲩⲁⲗⲛⲁⲧⲩⲛⲁⲓ walnatunai 		–ⲧⲩⲛⲩ –tunu
ϥⲏⲧⲩⲛⲩ fîtunu
ⲧⲁⲓⲧⲩⲛⲩ taitunu 		–ⲁⲑⲁⲧⲩⲛⲩ –athatunu
ϥⲏⲓⲁⲑⲁⲧⲩⲛⲩ fîyathatunu
ⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁⲧⲩⲛⲩ taiwathatunu 		–ⲧⲩⲛⲁⲓ –tunai
ϥⲏⲧⲩⲛⲁⲓ fîtunai
ⲧⲁⲓⲧⲩⲛⲁⲓ taitunai 		ⲃⲁⲩⲧⲩⲛⲩ bawtunu ⲃⲁⲗⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ balethatunu ⲃⲁⲩⲧⲩⲛⲁⲓ bawtunai ⲣⲉⲇⲁⲧⲩⲛⲩ redatunu ⲣⲉⲇⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ redethatunu ⲣⲉⲇⲁⲧⲩⲛⲁⲓ redatunai
3. poj. –ⲁ –a
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁ kharema
ⲕⲁⲋⲥⲁ kassa
ⲓⲁⲛⲥⲁ yansa
ⲩⲁⲗⲛⲁ walna 		–ⲉⲑⲁ –etha
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁ kharemetha
ⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁ kassetha
ⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁ yansetha
ⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁ walnetha 		–ⲁⲧⲩⲓ –atwi
ⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲩⲓ kharematwi
ⲕⲁⲋⲥⲁⲧⲩⲓ kassatwi
ⲓⲁⲛⲥⲁⲧⲩⲓ yansatwi
ⲩⲁⲗⲛⲁⲧⲩⲓ walnatwi 		–ⲁ –ta
ϥⲏⲓⲁ fîya
ⲧⲁⲓⲩⲁ taiwa 		–ⲁⲑⲁ –atha
ϥⲏⲓⲁⲑⲁⲧⲁ fîyatha
ⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁ taiwatha 		–ⲧⲩⲓ –twi
ϥⲏⲧⲩⲓ fîtwi
ⲧⲁⲓⲧⲩⲓ taitwi 		ⲃⲁⲗⲁ bala ⲃⲁⲗⲉⲑⲁ baletha ⲃⲁⲗⲁⲩⲓ balawi ⲣⲉⲇⲁ reda ⲣⲉⲇⲉⲑⲁ redetha ⲣⲉⲇⲁⲧⲩⲓ redatwi
mn. –ⲩ –u
ⲭⲁⲣⲉⲙⲩ kharemu
ⲕⲁⲋⲥⲩ kassu
ⲓⲁⲛⲥⲩ yansu
ⲩⲁⲗⲛⲩ walnu 		–ⲉⲑⲁⲧⲩ –ethatu
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁⲧⲩ kharemethatu
ⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁⲧⲩ kassethatu
ⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁⲧⲩ yansethatu
ⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁⲧⲩ walnethatu 		–ⲩⲥ –us
ⲭⲁⲣⲉⲙⲩⲥ kharemus
ⲕⲁⲋⲥⲩⲥ kassus
ⲓⲁⲛⲥⲩⲥ yansus
ⲩⲁⲗⲛⲩⲥ walnus 		–ⲧⲩⲛⲩ –tu
ϥⲏⲧⲩ fîtu
ⲧⲁⲓⲧⲩ taitu 		–ⲁⲑⲁⲧⲩⲛⲩ –athatu
ϥⲏⲓⲁⲑⲁⲧⲩ fîyathatu
ⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁⲧⲩ taiwathatu 		–ⲧⲩⲥ –tus
ϥⲏⲧⲩⲥ fîtus
ⲧⲁⲓⲧⲩⲥ taitus 		ⲃⲁⲗⲩ balu ⲃⲁⲗⲉⲑⲩ balethu ⲃⲁⲗⲩⲥ balus ⲣⲉⲇⲩ redu ⲣⲉⲇⲉⲑⲩ redethu ⲣⲉⲇⲩⲥ redus

W trybie stativum zlewanie się klas odmiany w jedną przebiegło najszybciej. W klasach I, II i III wszystkie końcówki są takie same. W klasie III dodatkowo można zaobserwować delecję jądra ostatniej sylaby rdzenia. W klasie IV obserwujemy obecność końcówek z nagłosową spółgłoską – w trzeciej osobie pierwotnie intruzywną, zastępującą słabą półsamogłoskę. Dodatkowo, czasownik nieregularny ⲕⲁϣ kash w tym trybie odmienia się regularnie na bazie supletywnego rdzenia r-d.

Imperfectum
Klasa → I II III IV Czasowniki nieregularne
Osoba ↓ Liczba ↓ Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl. Act. Pass. Refl.
1. poj. ⲁ–ⲁⲕⲩ a–aku
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲕⲩ akharemaku
ⲁⲕⲁⲋⲥⲁⲕⲩ akassaku
ⲁⲓⲁⲛⲥⲁⲕⲩ ayansaku
ⲁⲩⲁⲗⲛⲁⲕⲩ awalnaku 		ⲁ–ⲉⲑⲁⲕⲩ a–ethaku
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁⲕⲩ akharemethaku
ⲁⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁⲕⲩ akassethaku
ⲁⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁⲕⲩ ayansethaku
ⲁⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁⲕⲩ awalnethaku 		ⲁ–ⲁⲕⲁ a–aka
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲕⲁ akharemaka
ⲁⲕⲁⲋⲥⲁⲕⲁ akassaka
ⲁⲩⲁⲛⲥⲁⲕⲁ ayansaka
ⲁⲩⲁⲗⲛⲁⲕⲁ walnaka 		ⲁ–ⲕⲩ a–ku
ⲁϥⲏⲕⲩ afîku
ⲁⲧⲁⲓⲕⲩ ataiku 		ⲁ–ⲁⲑⲁⲕⲩ a–athaku
ⲁϥⲏⲓⲁⲑⲁⲕⲩ afîyathaku
ⲁⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁⲕⲩ ataiwathaku 		ⲁ–ⲕⲁ a–ka
ⲁϥⲏⲕⲁ afîka
ⲁⲧⲁⲓⲕⲁ ataika 		ⲁⲃⲁⲩⲕⲩ abawku ⲁⲃⲁⲗⲉⲑⲁⲕⲩ abalethaku ⲁⲃⲁⲩⲕⲁ abawka ⲁⲣⲉⲇⲁⲕⲩ aredaku ⲁⲣⲉⲇⲉⲑⲁⲕⲩ aredethaku ⲁⲣⲉⲇⲁⲕⲁ aredaka
mn. ⲁ–ⲁⲛⲩ a–anu
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲛⲩ akharemanu
ⲁⲕⲁⲋⲥⲁⲛⲩ akassanu
ⲁⲓⲁⲛⲥⲁⲛⲩ ayansanu
ⲁⲩⲁⲗⲛⲁⲛⲩ awalnanu 		ⲁ–ⲉⲑⲁⲛⲩ a–ethanu
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁⲛⲩ akharemethanu
ⲁⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁⲛⲩ akassethanu
ⲁⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁⲛⲩ ayansethanu
ⲁⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁⲛⲩ awalnethanu 		ⲁ–ⲁⲛⲁ a–ana
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲛⲁ akharemana
ⲁⲕⲁⲋⲥⲁⲛⲁ akassana
ⲁⲓⲁⲛⲥⲁⲛⲁ ayansana
ⲁⲩⲁⲗⲛⲁⲛⲁ awalnana 		ⲁ–ⲛⲩ a–nu
ⲁϥⲏⲛⲩ afînu
ⲁⲧⲁⲓⲛⲩ atainu 		ⲁ–ⲁⲑⲁⲛⲩ a–athanu
ⲁϥⲏⲓⲁⲑⲁⲛⲩ afîyathanu
ⲁⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁⲛⲩ ataiwathanu 		ⲁ–ⲛⲁ a–na
ⲁϥⲏⲛⲁ afîna
ⲁⲧⲁⲓⲛⲁ ataina 		ⲁⲃⲁⲩⲛⲩ abawnu ⲁⲃⲁⲗⲉⲑⲁⲛⲩ abalethanu ⲁⲃⲁⲩⲛⲁ abawna ⲁⲣⲉⲇⲁⲛⲩ aredanu ⲁⲣⲉⲇⲉⲑⲁⲛⲩ aredethanu ⲁⲣⲉⲇⲁⲛⲁ aredana
2. poj. ⲁ–ⲁⲧⲁ a–ata
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲁ akharemata
ⲁⲕⲁⲋⲥⲁⲧⲁ akassata
ⲁⲓⲁⲛⲥⲁⲧⲁ ayansata
ⲁⲩⲁⲗⲛⲁⲧⲁ awalnata 		ⲁ–ⲉⲑⲁⲧⲁ a–ethata
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁⲧⲁ kharemethata
ⲁⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁⲧⲁ akassethata
ⲁⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁⲧⲁ ayansethata
ⲁⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁⲧⲁ awalnethata 		ⲁ–ⲁⲧⲁⲓ a–atai
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲁⲓ akharematai
ⲁⲕⲁⲋⲥⲁⲧⲁⲓ akassatai
ⲁⲓⲁⲛⲥⲁⲧⲁⲓ ayansatai
ⲁⲩⲁⲗⲛⲁⲧⲁⲓ awalnatai 		ⲁ–ⲧⲁ a–ta
ⲁϥⲏⲧⲁ afîta
ⲁⲧⲁⲓⲧⲁ ataita 		ⲁ–ⲁⲑⲁⲧⲁ a–athata
ⲁϥⲏⲓⲁⲑⲁⲧⲁ afîyathata
ⲁⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁⲧⲁ ataiwathata 		ⲁ–ⲧⲁⲓ a–tai
ⲁϥⲏⲧⲁⲓ afîtai
ⲁⲧⲁⲓⲧⲁⲓ ataitai 		ⲁⲃⲁⲩⲧⲁ abawta ⲁⲃⲁⲗⲉⲑⲁⲧⲁ abalethata ⲁⲃⲁⲩⲧⲁⲓ abawtai ⲁⲣⲉⲇⲁⲧⲁ aredata ⲁⲣⲉⲇⲉⲑⲁⲧⲁ aredethata ⲁⲣⲉⲇⲁⲧⲁⲓ aredatai
mn. ⲁ–ⲁⲧⲩⲛⲩ a–atunu
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲩⲛⲩ akharematunu
ⲁⲕⲁⲋⲥⲁⲧⲩⲛⲩ akassatunu
ⲁⲓⲁⲛⲥⲁⲧⲩⲛⲩ ayansatunu
ⲁⲩⲁⲗⲛⲁⲧⲩⲛⲩ awalnatunu 		ⲁ–ⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ a–ethatunu
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ akharemethatunu
ⲁⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ akassethatunu
ⲁⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ ayansethatunu
ⲁⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ awalnethatunu 		ⲁ–ⲁⲧⲩⲛⲁⲓ a–atunai
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲩⲛⲁⲓ akharematunai
ⲁⲕⲁⲋⲥⲁⲧⲩⲛⲁⲓ akassatunai
ⲁⲓⲁⲛⲥⲁⲧⲩⲛⲁⲓ ayansatunai
ⲁⲩⲁⲗⲛⲁⲧⲩⲛⲁⲓ awalnatunai 		ⲁ–ⲧⲩⲛⲩ a–tunu
ⲁϥⲏⲧⲩⲛⲩ afîtunu
ⲁⲧⲁⲓⲧⲩⲛⲩ ataitunu 		ⲁ–ⲁⲑⲁⲧⲩⲛⲩ a–athatunu
ⲁϥⲏⲓⲁⲑⲁⲧⲩⲛⲩ afîyathatunu
ⲁⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁⲧⲩⲛⲩ ataiwathatunu 		ⲁ–ⲧⲩⲛⲁⲓ a–tunai
ⲁϥⲏⲧⲩⲛⲁⲓ afîtunai
ⲁⲧⲁⲓⲧⲩⲛⲁⲓ ataitunai 		ⲁⲃⲁⲩⲧⲩⲛⲩ abawtunu ⲁⲃⲁⲗⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ abalethatunu ⲁⲃⲁⲩⲧⲩⲛⲁⲓ abawtunai ⲁⲣⲉⲇⲁⲧⲩⲛⲩ aredatunu ⲁⲣⲉⲇⲉⲑⲁⲧⲩⲛⲩ aredethatunu ⲁⲣⲉⲇⲁⲧⲩⲛⲁⲓ aredatunai
3. poj. ⲁ–ⲁ a–a
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁ akharema
ⲁⲕⲁⲋⲥⲁ akassa
ⲁⲓⲁⲛⲥⲁ ayansa
ⲁⲩⲁⲗⲛⲁ awalna 		ⲁ–ⲉⲑⲁ a–etha
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁ akharemetha
ⲁⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁ akassetha
ⲁⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁ ayansetha
ⲁⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁ awalnetha 		ⲁ–ⲁⲧⲩⲓ a–atwi
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁⲧⲩⲓ akharematwi
ⲁⲕⲁⲋⲥⲁⲧⲩⲓ akassatwi
ⲁⲓⲁⲛⲥⲁⲧⲩⲓ ayansatwi
ⲁⲩⲁⲗⲛⲁⲧⲩⲓ awalnatwi 		ⲁ–ⲁ a–ta
ⲁϥⲏⲓⲁ afîya
ⲁⲧⲁⲓⲩⲁ ataiwa 		ⲁ–ⲁⲑⲁ a–atha
ⲁϥⲏⲓⲁⲑⲁⲧⲁ afîyatha
ⲁⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁ ataiwatha 		ⲁ–ⲧⲩⲓ a–twi
ⲁϥⲏⲧⲩⲓ afîtwi
ⲁⲧⲁⲓⲧⲩⲓ ataitwi 		ⲁⲃⲁⲗⲁ abala ⲁⲃⲁⲗⲉⲑⲁ abaletha ⲁⲃⲁⲗⲁⲩⲓ abalawi ⲁⲣⲉⲇⲁ areda ⲁⲣⲉⲇⲉⲑⲁ aredetha ⲁⲣⲉⲇⲁⲧⲩⲓ aredatwi
mn. ⲁ–ⲩ a–u
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲩ akharemu
ⲁⲕⲁⲋⲥⲩ akassu
ⲁⲓⲁⲛⲥⲩ ayansu
ⲁⲩⲁⲗⲛⲩ awalnu 		ⲁ–ⲉⲑⲁⲧⲩ a–ethatu
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲁⲧⲩ akharemethatu
ⲁⲕⲁⲋⲥⲉⲑⲁⲧⲩ akassethatu
ⲁⲓⲁⲛⲥⲉⲑⲁⲧⲩ ayansethatu
ⲁⲩⲁⲗⲛⲉⲑⲁⲧⲩ awalnethatu 		ⲁ–ⲩⲥ a–us
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲩⲥ akharemus
ⲁⲕⲁⲋⲥⲩⲥ akassus
ⲁⲓⲁⲛⲥⲩⲥ ayansus
ⲁⲩⲁⲗⲛⲩⲥ awalnus 		ⲁ–ⲧⲩⲛⲩ a–tu
ⲁϥⲏⲧⲩ afîtu
ⲁⲧⲁⲓⲧⲩ ataitu 		ⲁ–ⲁⲑⲁⲧⲩⲛⲩ a–athatu
ⲁϥⲏⲓⲁⲑⲁⲧⲩ afîyathatu
ⲁⲧⲁⲓⲩⲁⲑⲁⲧⲩ ataiwathatu 		ⲁ–ⲧⲩⲥ a–tus
ⲁϥⲏⲧⲩⲥ afîtus
ⲁⲧⲁⲓⲧⲩⲥ ataitus 		ⲁⲃⲁⲗⲩ abalu ⲁⲃⲁⲗⲉⲑⲩ abalethu ⲁⲃⲁⲗⲩⲥ abalus ⲁⲣⲉⲇⲩ aredu ⲁⲣⲉⲇⲉⲑⲩ aredethu ⲁⲣⲉⲇⲩⲥ aredus

Formy imperfectum formalnie derywowane są poprzez augmentację form stativum przy pomocy prefiksu ⲁ– a–, który dodawany jest w bezwzględnym nagłosie, tzn. także przed innymi prefiksami. Zasada ta przestrzegana jest dosyć konsekwentnie, chociaż część czasowników supletywnych posiada inne formy stativum i imperfectum, świadczące o tym, że świadomość derywacyjna tych form powoli w języku tarejskim zanika.

Potentialis, conditionalis, inferentialis oraz imperativum
Klasa → wszystkie
Forma ↓ Act. Pass. Refl.
Potentialis –ⲉϥ –ef
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉϥ kharemef 		–ⲉⲑⲉϥ –ethef
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲉϥ kharemethef 		‒ⲉϥⲁ ‒efa
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉϥⲁ kharemefa
Conditionalis –ⲓⲛⲉϥ –inef
ⲭⲁⲣⲉⲙⲓⲛⲉϥ khareminef 		–ⲉⲑⲓⲛⲉϥ –ethinef
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲓⲛⲉϥ kharemethinef 		‒ⲓⲛⲉϥⲁ ‒inefa
ⲭⲁⲣⲉⲙⲓⲛⲉϥⲁ khareminefa
Inferentialis –ⲉⲕ –ek
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲕ kharemek 		–ⲉⲑⲉⲕ –ethek
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑⲉⲕ kharemethek 		‒ⲉⲕⲁ ‒eka
ⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲕⲁ kharemeka
Imperativum ⲁ– a-
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙ akharem 		ⲁ–ⲉⲑ a-eth
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲉⲑ akharemeth 		ⲁ–ⲁ a-a
ⲁⲭⲁⲣⲉⲙⲁ akharema

Formy potentialis, conditionalis, inferentialis oraz imperativum zatraciły faktyczną odmianę przez liczby i osoby, polegając w tym aspekcie wyłącznie na klitykach osobowych, które w wypadku pierwszych trzech form zawsze znajdują się przed, a w przypadku trybu rozkazującego — zawsze po rdzeniu. Nie ma czasowników formalnie nieregularnych w tych koniugacjach, chociaż pojawiają się przykłady suplecji.

Składnia

Szyk zdania

Bazowym szykiem zdania tarejskiego jest VSO:

(1) ⲉϥⲭⲁⲃⲓ ⲓⲛ⳿ⲛⲉⲃⲱ ⲓⲇ⳿ⲁⲃⲓⲧⲩⲛⲁⲗ
efkhabi in-nebû id-abitunal
3SG-mówić-3SG.INDEF DEF-pan.SG.NOM.DEF DEF-sługa-PL.DAT.DEF
„Pan mówi do swoich sług.”

Szyk ten jest zachowany w strukturze głębokiej nawet kiedy struktura powierzchowna zdaje się temu przeczyć: mimo że formy stativum, potentialis i inferentialis, a także zdania z podmiotem w celowniku wymagają, żeby podmiot „znaczący”, tzn. niosący przede wszystkim informację semantyczną, znajdował się przed czasownikiem, musi on zostać ponowiony po czasowniku w formie odmienionego zaimka osobowego.

Jeśli w zdaniu zawarto kopulę pełniącą funkcję orzeczenia lub podmiotu i orzeczemia, musi ona stać na pierwszym miejscu w zdaniu.

Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_tarejski&oldid=24305”