Język zongepajcki
Język zongepajcki lub Język zachodni[1] (Slax Żongěpaizaiz aigoslo ['slɐk͡x 'zonɣɛpajt͡sajt͡s 'ajɣoslo]) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, palatalizacja, szyk SOV i przejście aː > ɛ (ě). Należy do grupy Peryferyjnej i zachowuje głoskę [ɣ].
Rozwój fonetyki od protogamajskiego
Samogłoski
- ai > e
- au > o
- iː > ai
- i > i
- uː > au
- u > u
- aː > ɛ (zapisane przy pomocy ě)
- a > ɐ (zapisane przy pomocy a)
Spółgłoski
Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.
Pierwsze zmiany:
- l > ɫ (ł)
- lː > ɫː
- r > ɮ > sl (oryginalny dźwięk [ɮ] zachowały niektóre dialekty, zbitka sl może później przejść w sľ, sol lub soľ w zależności od otoczenia)
Protogamajskie rː zostaje zachowane podczas tego okresu.
Pierwsza przesuwka
Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:
- f > pf (zapisane jako pf)
- θ > tθ > ts (zapisane jako z)
- s > ts (zapisane jako z)
- ħ > kħ > kx (zapisane jako x)
Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:
- p > f
- t > s
- k > x (zapisane jako ch)
- q > χ (zapisane jako kh, dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zazwyczaj przechodził w [x])
Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:
- b > p
- d > t
- g > k
Druga przesuwka
- rː > ɾ (r)
- ɫː > l
- jː > jɛj (jěj)
- wː > waw (waw/wau)
- mː > mp > b
- nː > nt > d
Palatalizacja
Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i.
Zmiękczenie spółgłosek wargowych jest asynchroniczne.
- b > bç (bǩ)
- p > pç (pǩ)
- pf > pfç (pfǩ)
- f > fç (fǩ)
- w > wç (wǩ)
- m > mɲ (mń)
Natomiast reszta głosek uzyskuje nowe brzmienie lub zlewają się z innymi.
- d > dzʲ > dz (dz)
- t > tsʲ > ts (z)
- s > ʃ (š)
- z (ż) > ʒ (ž)
- ts (z) > tʃ (c)
- ð (dj) > dʒ (dž)
- ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
- h, ɾ (r) > j
- hj, ɾj > j
- n > ɲ (ň)
- k > ç (ǩ/kz[2])
- χ, x > sʲ > s (s)
- ɣ > zʲ > z (ż)
- kx > tɕ (č)
Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie była przeprowadzona w pełni konsekwentnie (w przeciwieństwie do przesuwek).
Fonologia
Samogłoski
Przednie | Tylne | |
---|---|---|
Przymknięte | i | u |
Półprzymknięte | e | o |
Półotwarte | ɛ | ɐ |
Dyftongi
Występują dwa dyftongi: ai oraz au, pochodzące jednak z głosek ī, ū, podczas gdy protogamajskie ai, au przeszły w e, o.
Spółgłoski
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Języczkowe | Gardłowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | ɲ | |||||
Zwarte | bezdźwięczne | p | t | k | ||||
dźwięczne | b | d | ||||||
Afrykaty | bezdźwięczne | pf | ts | tʃ | tɕ | kx | ||
dźwięczne | dz | dʒ | ||||||
Szczelinowe | bezdźwięczne | f | s | ʃ | ç | x | χ | h |
dźwięczne | ð, z | ʒ | ɣ | |||||
Uderzeniowe | ɾ | |||||||
Boczne, Półsamogłoski | ɫ | l | ʎ, j | w |
Nie wszystkie spółgłoski pojawiają się równie często.
Akcent
Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę.
Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego
Litery: a b c č d dj dz dž e ě f g h ch kh i ai j k ǩ l ľ ł m n ň o p pf r s š t u au w x z ż ž
Wymowa: [ɐ] [b] [tʃ] [tɕ] [d] [ð] [dz] [dʒ] [e] [ɛ] [f] [ɣ] [h] [x] [χ] [i] [ai] [j] [k] [ç] [l] [ʎ] [ɫ] [m] [n] [ɲ] [o] [p] [pf] [ɾ] [s] [ʃ] [t] [u] [au] [w] [kx] [ts] [z] [ʒ]
Gramatyka
Harmonia samogłoskowa
W dialektach wschodnich została zachowana (a nawet rozszerzona) harmonia protogamajska:
Ostatnia samogłoska słowa <---> Pierwsza samogłoska sufiksu
- i ai <---> i ai
- u au <---> u au
- a ě <---> a ě
- o e <---> o e (o w harmonii funkcjonuje jako głoska krótka, a e ‒ długa)
Np:
- aigoslo (język) > aigoroza (języki)
- fǩislun (drzewo) > fǩislunosluza (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ruchome o)
- jisłě (kapłan) > jisłěslaza (kapłani)
- zoslu (owca) > zoslusluza (owce)
W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.
O ruchome
Asynchroniczna palatalizacja spółgłosek wargowych i rozwój /r/ > /sl/ może naruszyć protogamajską budowę sylaby (T)V(T). Język zongepajski ściśle przestrzega tej budowy i ewentualne oboczności naprawia tzw. o ruchomym. Nie zawsze jest ono regularne, ale są sytuacje w których można to przewidzieć:
- po końcowym sl, np. aigoslo < aigosl
- po miękkiej spółgłosce wargowej w systemach TWM > ToWçM, VWjV > VWçojV gdzie T - dowolna spółgłoska, W - spółgłoska wargowa, M - miękka samogłoska (e, i), V - dowolna samogłoska
- w grupach TslV > TsolV, VslT > VsloT
- jeżeli afiks by się zaczął na sl, przed sl dodajemy właśnie ruchome o.
Właściwości ruchomego o:
- nie podlega harmonii
- jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej
- w potocznej wymowie jest często redukowane do szwy
Istnieją nieliczne wyjątki, gdzie zachowana jest grupa sl pomimo łamania budowy (T)V(T) np. slax < raħ.
Deklinacja
Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.
Przypadki w języku zongepajskim:
- 1. mianownik (kto, co)
- 2. dopełniacz (kogo, czego)
- 3. biernik (kogo, co)
- 4. miejscownik (w kim, w czym)
- 5. ablatyw (skąd, od kogo, od czego)
- 6. allatyw (dokąd, do kogo, do czego)
- 7. innesyw (w kim, w czym)
- 8. wołacz (zawołaj kogoś, coś)
Celownik został zastąpiony przez konstrukcje dopełniacza z przyimkiem opfǩi (dla). Narzędnik całkowicie zlał się z miejscownikem, a prolatyw i ekwatyw z mianownikiem.
Przypadek | Sufiks | gaba – człowiek | jisłě – kapłan, guślarz | wakhatun – koń |
---|---|---|---|---|
1. | -Ø | gaba | jisłě | wakhatun |
2. | -(w)_ | gabawa | jisłěwa | wakhatunu |
3. | -(j)_z | gabajaz | jisłějiz | wakhatunuz |
4. | -hě | gabahě | jisłěhě | wakhatunhě |
5. | -(_)chu | abachu | jisłěchu | wakhatunuchu |
6. | -(k)uch | gabakuch | jisłěkuch | wakhatunuch |
7. | -z_ | gabaza | jisłěza | wakhatunzu |
8. | -(_)kh_² | gabakhě | jisłěkhě | wakhatunukhau |
Liczby
W języku są używane trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa zanikła.
Afiksy do określenia liczb:
- pojeczyncza: bez końcówek
- podwójna: -_jěja
- mnoga: -(o)sl_za, -r_za (gdy kończy się na slo)
Przykłady:
- zoslu, zoslujěja, zoslusluza (owca, dwie owce, owce)
- jisłě, jisłějěja, jisłěslaza (kapłan, dwaj kapłani, kapłani)
- aigoslo, aigoslojěja, aigoroza (język, dwa języki, języki)
Przymiotnik
Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest -z_z lub -z_²z[3]. Charakterystyczne dla j. zongepajckiego jest to, że od każdego rzeczownika można utworzyć przymiotnik. Np. jisłě > jisłězaz (kapłanowy).
Inne przykłady:
- żongěpaizaiz – zachodni
- aigoslozoz – językowy
- hałużzuz – ziarnowy
- zahmaszaz – mielony
Dodając natomiast -(_)lu zamiast -z_z otrzymamy przymiotnik wyrażający brak danej cechy. Np. aigoslolu – bezjęzyczny.
Przysłówek
Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika -z_z ma -z_dj. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:
- jisłězadj – kapłańsko
- żongěpaizaidj – zachodnio
- aigoslozodj – językowo
- zahmaszadj – mielnie
Czasownik
Czasownik wyraża czynność. Różni się on nieco od protogamajskiego. Jednak nadal jest zatarcie granicy pomiędzy aspektem a trybem.