Język zongepajcki

Język zongepajski (klasyczny) Slax Żongěpaizaiz aigoslo
Sposoby zapisu:	atżif (zon. atžif), łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski Grupa Centralna Grupa Preferyjna Zongepajski Zongepajski klasyczny Zongepajski ludowy Języki zongepajskie
Lista conlangów

        

Język zongepajcki, Język zongepajski lub Język zachodni (Slax Żongěpaizaiz aigoslo ['slɐk͡x 'zonɣɛpajt͡sajt͡s 'ajɣoslo]) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, palatalizacja, szyk SOV i przejście aː > ɛ (ě). Należy do grupy Peryferyjnej i zachowuje głoskę [ɣ].

Rozwój fonetyki od protogamajskiego

Samogłoski

• ai > e
• au > o
• iː > ai
• i > i
• uː > au
• u > u
• aː > ɛ (zapisane przy pomocy ě)
• a > ɐ (zapisane przy pomocy a)

Spółgłoski

Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.

Pierwsze zmiany:

• l > ɫ (ł)
• lː > ɫː
• r > ɮ > sl (oryginalny dźwięk [ɮ] zachowały niektóre dialekty, zbitka sl może później przejść w sľ, sol lub soľ w zależności od otoczenia)

Protogamajskie rː zostaje zachowane podczas tego okresu.

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

• f > pf (zapisane jako pf)
• θ > tθ > ts (zapisane jako z)
• s > ts (zapisane jako z)
• ħ > kħ > kx (zapisane jako x)

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

• p > f
• t > s
• k > x (zapisane jako ch)
• q > χ (zapisane jako kh, dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zazwyczaj przechodził w [x])

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

• b > p
• d > t
• g > k

Druga przesuwka

• rː > ɾ (r)
• ɫː > l
• jː > jɛj (jěj)
• wː > waw (waw/wau)
• mː > mp > b
• nː > nt > d

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i.

Zmiękczenie spółgłosek wargowych jest asynchroniczne.

• b > bç (bǩ)
• p > pç (pǩ)
• pf > pfç (pfǩ)
• f > fç (fǩ)
• w > wç (wǩ)
• m > mɲ (mń)

Natomiast reszta głosek uzyskuje nowe brzmienie lub zlewają się z innymi.

• d > dzʲ > dz (dz)
• t > tsʲ > ts (z)
• s > ʃ (š)
• z (ż) > ʒ (ž)
• ts (z) > tʃ (c)
• ð (dj) > dʒ (dž)
• ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
• h, ɾ (r) > j
• hj, ɾj > j
• n > ɲ (ň)
• k > ç (ǩ/kz)
• χ, x > sʲ > s (s)
• ɣ > zʲ > z (ż)
• kx > tɕ (č)

Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie była przeprowadzona w pełni konsekwentnie (w przeciwieństwie do przesuwek).

Fonologia

Samogłoski

	Przednie	Tylne
Przymknięte	i	u
Półprzymknięte	e	o
Półotwarte	ɛ	ɐ

Dyftongi

Występują dwa dyftongi: ai oraz au, pochodzące jednak z głosek ī, ū, podczas gdy protogamajskie ai, au przeszły w e, o.

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Gardłowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k
	dźwięczne	b	d
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	ts	tʃ	tɕ	kx
	dźwięczne		dz	dʒ
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	s	ʃ	ç	x	χ	h
	dźwięczne		ð, z	ʒ		ɣ
Uderzeniowe			ɾ
Boczne, Półsamogłoski			ɫ	l	ʎ, j	w

Nie wszystkie spółgłoski pojawiają się równie często.

Akcent

Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę.

Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego

Litery: a b c č d dj dz dž e ě f g h ch kh i ai j k ǩ l ľ ł m n ň o p pf r s š t u au w x z ż ž

Wymowa: [ɐ] [b] [tʃ] [tɕ] [d] [ð] [dz] [dʒ] [e] [ɛ] [f] [ɣ] [h] [x] [χ] [i] [ai] [j] [k] [ç] [l] [ʎ] [ɫ] [m] [n] [ɲ] [o] [p] [pf] [ɾ] [s] [ʃ] [t] [u] [au] [w] [kx] [ts] [z] [ʒ]

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

W dialektach wschodnich została zachowana (a nawet rozszerzona) harmonia protogamajska:

Ostatnia samogłoska słowa <---> Pierwsza samogłoska afiksu

• i ai <---> i ai
• u au <---> u au
• a ě <---> a ě
• o e <---> o e (o w harmonii funkcjonuje jako głoska krótka, a e ‒ długa)

Np:

• aigoslo (język) > aigoroza (języki)
• fǩislun (drzewo) > fǩislunosluza (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ruchome o)
• jisłě (kapłan) > jisłěslaza (kapłani)
• zoslu (owca) > zoslusluza (owce)

W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.

O ruchome

Asynchroniczna palatalizacja spółgłosek wargowych i rozwój /r/ > /sl/ może naruszyć protogamajską budowę sylaby (T)V(T). Język zongepajski ściśle przestrzega tej budowy i ewentualne oboczności naprawia tzw. o ruchomym. Nie zawsze jest ono regularne, ale są sytuacje w których można to przewidzieć:

• po końcowym sl, np. aigoslo < aigosl
• po miękkiej spółgłosce wargowej w systemach TWM > ToWçM, VWjV > VWçojV gdzie T - dowolna spółgłoska, W - spółgłoska wargowa, M - miękka samogłoska (e, i), V - dowolna samogłoska
• w grupach TslV > TsolV, VslT > VsloT
• jeżeli sufiks by się zaczął na sl, przed sl dodajemy właśnie ruchome o.

Właściwości ruchomego o:

• nie podlega harmonii
• jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej
• w potocznej wymowie jest często redukowane do szwy

Istnieją nieliczne wyjątki, gdzie zachowana jest grupa sl pomimo łamania budowy (T)V(T) np. slax < raħ.

Deklinacja

Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.

Przypadki w języku zongepajskim (w nawiasie kwadratowym skrót, w okrągłym pytania):

• 1. mianownik [m] (kto, co)
• 2. dopełniacz [d] (kogo, czego)
• 3. biernik [b] (kogo, co)
• 4. miejscownik [mj] (w kim, w czym)
• 5. ablatyw [a] (skąd, od kogo, od czego)
• 6. allatyw [al] (dokąd, do kogo, do czego)
• 7. innesyw [i] (w kim, w czym)
• 8. wołacz [w] (zawołaj kogoś, coś)

Celownik został zastąpiony przez konstrukcje dopełniacza z przyimkiem opfǩi (dla). Narzędnik całkowicie zlał się z miejscownikem, a prolatyw i ekwatyw z mianownikiem.

Przypadek	Sufiks	gaba – człowiek	jisłě – kapłan, guślarz	wakhatun – koń
1. m	-ø	gaba	jisłě	wakhatun
2. d	-(w)_	gabawa	jisłěwa	wakhatunu
3. b	-(j)_z	gabajaz	jisłějiz	wakhatunuz
4. mj	-hě	gabahě	jisłěhě	wakhatunhě
5. a	-(_)chu	abachu	jisłěchu	wakhatunuchu
6. al	-(k)uch	gabakuch	jisłěkuch	wakhatunuch
7. i	-z_	gabaza	jisłěza	wakhatunzu
8. w	-(_)kh_²	gabakhě	jisłěkhě	wakhatunukhau

Liczby

W języku są używane trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa zanikła.

Sufiksy do określenia liczb:

• pojeczyncza: bez końcówek
• podwójna: -_jěja
• mnoga: -(o)sl_za, -r_za (gdy kończy się na slo)

Przykłady:

• zoslu, zoslujěja, zoslusluza (owca, dwie owce, owce)
• jisłě, jisłějěja, jisłěslaza (kapłan, dwaj kapłani, kapłani)
• aigoslo, aigoslojěja, aigoroza (język, dwa języki, języki)

Przymiotnik

Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest -z_z lub -z_²z. Charakterystyczne dla j. zongepajckiego jest to, że od każdego rzeczownika można utworzyć przymiotnik. Np. jisłě > jisłězaz (kapłanowy).

Inne przykłady:

• żongěpaizaiz – zachodni
• aigoslozoz – językowy
• hałużzuz – ziarnowy
• zahmaszaz – mielony

Dodając natomiast -(_)lu zamiast -z_z otrzymamy przymiotnik wyrażający brak danej cechy. Np. aigoslolu – bezjęzyczny.

Przysłówek

Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika -z_z/-z_²z ma -z_dj/-z_²dj. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:

• jisłězadj – kapłańsko
• żongěpaizaidj – zachodnio
• aigoslozodj – językowo
• zahmaszadj – mielnie

Czasownik

Czasownik wyraża czynność. Różni się on nieco od protogamajskiego. Jednak nadal jest zatarcie granicy pomiędzy aspektem a trybem.

Bezokolicznik

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim ěj (po spółgłoskach i ruchomym o) lub ňe (po innych samogłoskach). Przykłady:

• zahmasěj – mielić/mleć
• żaiměj – orać
• zuwaslěj – polować
• ǩifěj – biec
• pfěslěňe – palić

Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna).

Odmiana czasowników

Prawie czasowniki odmieniają się według tego schematu:

Osoba	Sufiks
1 os. l. poj	-(f)_²t
2 os. l. poj	-(f)_²z
3 os. l. poj	-(f)_²ce
1 os. l. pd	-(dj)_
2 os. l. pd	-(dj)_g
3 os. l. pd	-(dj)_x
1 os. l. mn	-(f)_²
2 os. l. mn	-(f)_²g
3 os. l. mn	-(f)_²x

Jedynym wyjątkiem jest czasownik "być":

Osoba	Czasownik
1 os. l. poj	chadě
2 os. l. poj	chadapf
3 os. l. poj	chadze
1 os. l. pd	chadajěja
2 os. l. pd	chadazajěja
3 os. l. pd	chadacet
1 os. l. mn	chad
2 os. l. mn	chadazěg
3 os. l. mn	chadazět

Czasownik mieć (xohsazěj), w przeciwieństwie do protogamajskiego, odmienia się regularnie. To samo się tyczy czasownika woleć (oslauna), w nim afiksy po prostu się doklejają na koniec (brak zwykłej końcówki bezokolicznika).

Chcieć

O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), to pragnienie jakiejś czynności należy wyrazić następująco:

• 1. podmiot
• 2. dopełnienie
• 3. czasownik posiłkowy woleć (oslauna) odmieniony normalnie
• 4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem woleć orzeczenie modalne)

Przykładowo: Go xahsazaz pausluz oslaunafět żaimait. - Ja chce orać wielkie pole.

ale Go xahsazaz pausluz oslaunafět żaiměj. - Ja wolę orać wielkie pole.

Trybo-aspekty

Stanu:

Trybo-aspekt stanu oddaje to, że czynność jest już zakończona. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie przeszłym złożonym) prefiksu p(_)- lub opǩi- (jeżeli pierwsza samogłoska to i lub ai) np.

• żaimait (oram) > opǩiżaimait (zoram)
• fahakět (sieję) > pafahakět (zsieję)

W języku zanikła forma teliktyczna.

Intencji:

Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzymy ją dodaniem na początek prefiksu h_(sl)- lub j_(sl)- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:

• żaimait (oram) > jiżaimait (chce orać)
• fahakět (sieję) > hafahakět (chcę siać)

Forma życząca wyraża życzenie mówiącego.

Tworzymy ją poprzez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie chcieć):

• żaimait (oram) > chadapf żaimaiz (obyś orał)
• fahakět (sieję) > chadapf fahakěz (obyś siał).

Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych.

Forma pytająca oczywiście tworzy pytania. Tworzymy ją dodając cząstkę k_²(m)- lub ǩ_²(m)- (oczywiście powodem jest palatalizacja) np.

• żaimait (oram) > kaiżaimaiz (orasz?)
• fahakět (sieję) > kěfahakěz (siejesz?).

Oczywiście trybo-aspekty można łączyć.

Czasy

W języku występują cztery czasy, trzy odziedziczone z protogamajskiego i jeden nowy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły.

Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks "-(t)_²l" np:

• żaimaitail – będę orać
• ǩifaigail – będziecie biec

Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks "-(s)_n" np:

• fahakětan – siałem
• zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście

Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik być w czasie przeszłym np:

• chaděsan fahakětan – siałem (przed czymś innym)/siałem był
• chadazajějasan zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście (przed czymś innym)/mieliliście byli

Kolejność sufiksów czasownika

• czasownik posiłkowy woleć
  • prefiks formy pragnącej
  • woleć
  • sufiks osoby/bezokolicznika
  • sufiks czasu
• czasownik posiłkowy być
  • prefiks formy pragnącej
  • odmienione być
  • sufiks czasu
• czasownik właściwy
  • prefiks formy pytającej
  • prefiks formy pragnącej
  • prefiks trybo-aspektu stanu
  • czasownik
  • sufiks osoby/bezokolicznika
  • sufiks czasu