Język zongepajcki/Pierwsza przesuwka zongepajcka: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
(aktualizacje)
(Nie pokazano 27 wersji utworzonych przez 3 użytkowników)
Linia 5: Linia 5:
  
 
== Geneza ==
 
== Geneza ==
−
Nie wiadomo, co wywołało tą zmianę. Najbardziej prawdopodobną przyczyną jest '''przesuwka międzyjerowa''' w późnej fazie istnienia [[język pradarkajskiego|j. pradarkajskiego]]. Wówczas spółgłoski [{{IPA|f}}], [{{IPA|s}}] w położeniu pomiędzy dwiema ultrakrótkimi samogłoskami przeszły do [{{IPA|pf}}], [{{IPA|ts}}]. W zongepajckim przejścia ta doprowadziły do przesunięcia łańcuchowego. To może również tłumaczyć brak przesuwek spółgłosek welarnych w ołłuchu i j. runiejowskim (brak analogji).  
+
Nie wiadomo, co wywołało tą zmianę. Najbardziej prawdopodobną przyczyną jest '''przesuwka międzyjerowa''' w późnej fazie istnienia [[język pradarkajski|j. pradarkajskiego]]. Wówczas spółgłoski [{{IPA|''f''}}], [{{IPA|''s''}}] w położeniu pomiędzy dwiema ultrakrótkimi samogłoskami przesunęły się do [{{IPA|''pf''}}], [{{IPA|''ts''}}]. W zongepajckim przejścia te doprowadziły do przesunięcia łańcuchowego. To może również tłumaczyć brak przesuwek spółgłosek welarnych w ołłuchu wschodnim (brak analogji).
 +
 
 +
Jednakże inna teoria zakłada, że w pragammajskim istniały afrykaty zamiast szczelinówek, zaś [{{IPA|''h''}}] to było [{{IPA|''s''}}]. Wówczas po lenicji [{{IPA|''s''}}] doszło do uproszczenia dźwięcznych afrykat do szczelinówek i dopiero do lenicji bezdźwięcznych zwartych. Zatem według '''terorji afrykatowej''' zongepajcki ma nieco bardziej archaiczny system dźwięków niż inne języki gammajskie, jako jedyny zachowujący częściowo pragammajskie afrykaty.
  
 
== Przebieg ==
 
== Przebieg ==
 
===Faza 1===
 
===Faza 1===
 
Faza pierwsza polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych poprzez zamienienie ich na afrykaty. Nie zmieniło się brzmienie ich dźwięcznych odpowiedników {{IPA|[ð]}} {{IPA|[z]}} {{IPA|[ɣ]}}.
 
Faza pierwsza polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych poprzez zamienienie ich na afrykaty. Nie zmieniło się brzmienie ich dźwięcznych odpowiedników {{IPA|[ð]}} {{IPA|[z]}} {{IPA|[ɣ]}}.
−
*PƔ *{{IPA|f}} → {{IPA|pf}} ('''pf''')
+
*pgm *{{IPA|f}} → {{IPA|pf}} ('''pf''')
−
*PƔ *{{IPA|θ}} → {{IPA|tθ}} ('''ƶ''') (często ostatecznie {{IPA|[ts]}} - '''z''')
+
*pgm *{{IPA|θ}} → {{IPA|tθ}} ('''ƶ''') (często ostatecznie {{IPA|[ts]}} - '''z''')
−
*PƔ *{{IPA|s}} → {{IPA|ts}} ('''z''')
+
*pgm *{{IPA|s}} → {{IPA|ts}} ('''z''')
−
*PƔ *{{IPA|ħ}} → *{{IPA|x}} → {{IPA|kx}} ('''x''')
+
*pgm *{{IPA|ħ}} → *{{IPA|x}} → {{IPA|kx}} ('''x''')
−
Protogamajskie {{IPA|[ħ]}} musiało się wcześniej przesunąć do {{IPA|[x]}}, by ulec przesuwce.
+
Pragamajskie [{{IPA|ħ}}] wcześniej stało się starozongepajckim [{{IPA|x}}].
 +
 
 +
Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa. Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. '''*sch > *sx'''. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie achwrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną achwrykatą).
 +
 
 +
W "starych" djalektach wschodnich przesuwka nie odbyła się także w dwóch wyjątkach: starozongepajckich zaimkach ''*isi'' (jako, który) oraz ''*asi'' (co). Język zongepajcki w odmianie klasycznej, który jest oparty na bardziej zachodnim djalekcie przeprowadził przesuwkę, ale dopuszcza chwormę wschodnią dla zaimka ''iši'' (zamiast ''iži'').
  
 
Afrykata, która w zongepajckiej transkrypcji jest oznaczona znakiem '''ƶ''' ({{IPA|[tθ]}}), ostatecznie w większości języków przeszła w '''z''' ({{IPA|[ts]}}). Część języków peryferyjnych oparła się tej zmianie i posiada do dziś rozróżnienie '''ƶ''' - '''z'''.
 
Afrykata, która w zongepajckiej transkrypcji jest oznaczona znakiem '''ƶ''' ({{IPA|[tθ]}}), ostatecznie w większości języków przeszła w '''z''' ({{IPA|[ts]}}). Część języków peryferyjnych oparła się tej zmianie i posiada do dziś rozróżnienie '''ƶ''' - '''z'''.
Linia 22: Linia 28:
 
===Faza 2===
 
===Faza 2===
 
Faza ta polegała na załataniu luki w spółgłoskach szczelinowych poprzez spirantyzacje spółgłosek zwartych bezdźwięcznych.
 
Faza ta polegała na załataniu luki w spółgłoskach szczelinowych poprzez spirantyzacje spółgłosek zwartych bezdźwięcznych.
−
*PƔ *{{IPA|p}} → {{IPA|f}} ('''f''')
+
*pgm *{{IPA|p}} → {{IPA|f}} ('''f''')
−
*PƔ *{{IPA|t}} → {{IPA|s}} ('''s''')
+
*pgm *{{IPA|t}} → {{IPA|s}} ('''s''')
−
*PƔ *{{IPA|k}} → {{IPA|x}} ('''ch''')
+
*pgm *{{IPA|k}} → {{IPA|x}} ('''ch''')
−
*PƔ *{{IPA|q}} → {{IPA|χ}} ('''kh''')
+
*pgm *{{IPA|q}} → {{IPA|χ}} ('''kh''')
−
Dźwięk [{{IPA|χ}}] po zakończeniu ery wspólnego języka często zanikał, ale w różny sposób w zależności od dialektu. W [[język_ołłuch|ołłuchu]] i południowozongepajckich zlewa się bez śladu z [{{IPA|x}}]. O ile w południowozongepajckich nie stanowi to zbytnio problemu z powodu dosyć częstego zapożyczania wyrazów, to w konserwatywnym zachodnim ołłuchu dźwięk '''ch''' [{{IPA|x}}] kontynuuje aż trzy protogamajskie fonemy: '''*k, *q, *ħ''' (w zongepajckim klasycznym odpowiednio '''ch kh x''', w ołłuchu wschodnim '''*k''' ma zachowany protogamajskie brzmienie [{{IPA|k}}]), co czasami powoduje powstanie hologramów. W runiejowskim i nijeraskim frykatyw języczkowy utworzył długie [{{IPA|xː}}], które potem przesunęło się do [{{IPA|ʃː}}], dające ostatecznie [{{IPA|ʃ}}] na początku wyrazu i [{{IPA|sː}}] w innych pozycjach. Reszta grupy wschodniej, a także znaczna część zachodniej zachowuje oryginalne [{{IPA|χ}}] które jest transkrybowane jako '''kh'''. W grupie północnej dominuje wymowa jako [{{IPA|h}}], które w przeciwieństwie od oryginalnego protogamajskiego '''*h''' nie ulega ściągnięciu, chociaż po samogłoskach zanika z wydłużeniem zastępczym.
+
W djalekcie zachodnim *t stało się jednak [{{IPA|θ}}] ('''þ'''), co może być oznaką jego oddzielania się od reszty. Do tego dialekt zachodni w odróżnieniu od innych pozostawił połączenie *ht (jako *ðt) bez przesuwki i koniec końców dało *tt.  
−
 
 
−
'''Kiedyś powyższy opis przeniosę do podartykułu'''
 
  
 
=== Faza 3 ===
 
=== Faza 3 ===
 
Ostatnią zmianą w ramach tej przesuwki było ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych dźwięcznych.
 
Ostatnią zmianą w ramach tej przesuwki było ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych dźwięcznych.
−
*PƔ *{{IPA|b}} → {{IPA|p}} ('''p''')
+
*pgm *{{IPA|b}} → {{IPA|p}} ('''p''')
−
*PƔ *{{IPA|d}} → {{IPA|t}} ('''t''')
+
*pgm *{{IPA|d}} → {{IPA|t}} ('''t''')
−
*PƔ *{{IPA|g}} → {{IPA|k}} ('''k''')
+
*pgm *{{IPA|g}} → {{IPA|k}} ('''k''')
−
Zmiana ta była przyjmowana nieco wolniej niż dwie poprzednie. Była ona bowiem przeprowadzana stopniowo, jako efekt braku spółgłosek bezdźwięcznych. Ostatecznie udało się ją przeprowadzić konsekwentnie i na terenie całej zongepajszczyzny.
+
Zmiana ta była przyjmowana nieco wolniej niż dwie poprzednie. Była ona bowiem przeprowadzana stopniowo, jako efekt braku spółgłosek bezdźwięcznych. Ostatecznie udało się ją przeprowadzić konsekwentnie i na terenie całej zongepajszczyzny. Nie została jednak przeprowadzona po [{{IPA|r}}] – zachowane grupy zapisuje się odpowiednio '''rb rd rk''' (brak innych [{{IPA|g}}]).
  
−
Podobną zmianę czasami przechodziła spółgłoska {{IPA|[ð]}}, ponieważ ona także straciła bezdźwięczną odmianę. Działo to się to jednak głównie w wygłosie, a wiele języków "cofnęło" tą zmianę poprzez wpływ zongepajckiego klasycznego, opartym na dialekcie jukch (zon. '''jux'''), który tej zmiany nie doświadczył.
+
Tą zmianę djalekt zachodni przeprowadził również dla [{{IPA|z}}], które stało się [{{IPA|s}}], także po spółgłosce rotycznej.  
  
 
== Przykłady ==
 
== Przykłady ==
−
 
+
(uwaga: w ołłuchu podano formę z djalektu zachodniego)
 
{| class="wikitable" style=text-align:center
 
{| class="wikitable" style=text-align:center
 
![[język_protogamajski|protogamajski]]
 
![[język_protogamajski|protogamajski]]
Linia 47: Linia 51:
 
!zmiana dźwięku
 
!zmiana dźwięku
 
!średniozongepajcki
 
!średniozongepajcki
 +
!prazachodniozongepajcki
 
!potomkowie
 
!potomkowie
 
|- align="center"
 
|- align="center"
−
|'''*faatraa'''
+
!'''*faatraa'''
 
|ogień
 
|ogień
−
|cham<ref>prachamski</ref>. '''forro'''
+
| pch. '''forro'''<br> ons. '''fahr'''<br> gow. '''fašró'''
 
|{{IPA|*f}} > {{IPA|pf}}
 
|{{IPA|*f}} > {{IPA|pf}}
 
|'''*pfásłłá'''
 
|'''*pfásłłá'''
−
|kla. '''pfěslě''', ołł. '''pfäsłłä''', ju. '''pfäslä'''
+
|'''*pfassă'''
 +
|zon. '''pfěslě'''<br> ołł. '''pfäsłłä'''
 
|-
 
|-
−
|'''*pharu'''     
+
!'''*tharu'''     
 
|dwa
 
|dwa
−
|cham. '''łharu''', ons<ref>onski</ref>. '''þor''', pksz<ref>prakszapszański</ref>. '''tha'''
+
| pch. '''łaru'''<br> ons. '''þor'''<br> gow. '''tora̋'''
 
|{{IPA|*θ}} > {{IPA|tθ}}
 
|{{IPA|*θ}} > {{IPA|tθ}}
 
|'''*ƶałłu'''
 
|'''*ƶałłu'''
−
|kla. '''zaslu''', ołł. '''ƶałłu''', ju. '''zaslu'''
+
|'''*ƶaslǐ'''
 +
|zon. '''zaslu'''<br> ołł. '''ƶałłu'''
 
|-
 
|-
−
|'''*saman'''     
+
!'''*saman'''     
 
|jarzmo
 
|jarzmo
−
|cham. '''shamą'''
+
| pch. '''saman'''<br> ons. '''samą'''<br> gow. '''somau'''
 
|{{IPA|*s}} > {{IPA|ts}}
 
|{{IPA|*s}} > {{IPA|ts}}
 
|'''*zaman'''
 
|'''*zaman'''
−
|kla. '''zaman''', ołł. '''zaman''', ju. '''zaman'''
+
|'''*zamą'''
 +
|zon. '''zaman'''<br> ołł. '''zaman'''
 
|-
 
|-
−
|'''*ħarrtaaq'''     
+
!'''*ħarrtaaq'''     
 
|krew
 
|krew
−
|pksz. '''ħarŧaka'''
+
| pch. '''āltokk'''<br> ons. '''ğarrtah'''<br> gow. '''rórcak'''<br> ołł. '''chorsäch'''
 
|{{IPA|*ħ}} > {{IPA|*x}} > {{IPA|kx}}
 
|{{IPA|*ħ}} > {{IPA|*x}} > {{IPA|kx}}
 
|'''*xarsákh'''
 
|'''*xarsákh'''
−
|kla. '''xorsěkh''', ju. '''xorsäkh''' ale ołł. '''chorsäch'''
+
|'''*xarsa'''
 +
|zon. '''xorsěkh'''
 
|-
 
|-
−
|'''*pahag'''     
+
!'''*pahag'''     
 
|siać
 
|siać
−
|cham. '''phāk'''
+
| pch. '''pāg'''<br> ons. '''pağangą'''<br> gow. '''pohoh'''
 
|{{IPA|*p}} > {{IPA|f}}
 
|{{IPA|*p}} > {{IPA|f}}
−
|'''*fahak(áj)'''
+
|'''*fahakáj'''
−
|kla. '''fahakěj''', ołł. '''fahaqäj''', ju. '''fahakäj'''
+
|'''*a fātą'''
 +
|zon. '''fahakěj'''<br> ołł. '''fahakäj'''
 
|-
 
|-
−
|'''*taghii'''     
+
!'''*taghii'''     
 
|ojciec
 
|ojciec
−
|pksz. '''ŧaꝃe'''
+
| pch. '''taqey'''<br> ons. '''tahei'''<br> gow. '''cokní'''
−
|{{IPA|*t}} > {{IPA|s}}
+
|wsch.: {{IPA|*t}} > {{IPA|s}} <br>
 +
zach.: {{IPA|*t}} > {{IPA|θ}}
 
|'''*sagei'''
 
|'''*sagei'''
−
|kla. '''sagai''', ołł. '''sagè''', ju. '''sagăi~sagè'''
+
|'''*þaje'''
 +
|zon. '''sagai'''<br> ołł. '''sagê'''
 
|-
 
|-
−
|'''*kaylaħ'''     
+
!'''*kaylaħ'''     
 
|siostra
 
|siostra
−
|pksz. '''ꝁaera'''
+
| pch. '''kela'''<br> ons. '''kailai'''<br> gow. '''kailór'''
 
|{{IPA|*k}} > {{IPA|x}}
 
|{{IPA|*k}} > {{IPA|x}}
 
|'''*chełax'''
 
|'''*chełax'''
−
|kla. '''chełax''', ołł. '''chełach''', ju. '''chełax'''
+
|'''*šeux'''<ref>regularna zmiana [x] w [ʃ] przed przednimi w ramach palatalizacji</ref>
 +
|zon. '''chełax'''<br> ołł. '''chełach'''
 
|-
 
|-
−
|'''*qurran'''     
+
!'''*qurran'''     
 
|burza
 
|burza
−
|
+
| pch. '''kkūran'''<br> ons. '''ğorrą'''<br> gow. '''þérau'''
 
|{{IPA|*q}} > {{IPA|χ}}
 
|{{IPA|*q}} > {{IPA|χ}}
 
|'''*khuran'''
 
|'''*khuran'''
−
|kla. '''khuran''', ołł. '''churan''', ju. '''khuran'''
+
|'''*hurą'''
 +
|zon. '''khuran'''<br> ołł. '''churan'''
 
|-
 
|-
−
|'''*buurtiis'''     
+
!'''*buurtiis'''     
 
|pole
 
|pole
−
|
+
| zon. '''bowlteys'''<br> ons. '''bourtei'''<br> gow. '''bűrc'''
 
|{{IPA|*b}} > {{IPA|p}}
 
|{{IPA|*b}} > {{IPA|p}}
 
|'''*poułłseiz'''
 
|'''*poułłseiz'''
−
|kla. '''pauslosaiz''', ołł. '''pèłłsòz''', ju. '''pèslăsòz'''
+
|'''*pōstez'''
 +
|zon. '''pauslosaiz''' <br>
 +
ołł. '''pôłłsêz'''
 
|-
 
|-
−
|'''*daguum'''     
+
!'''*daguum'''     
 
|ucho
 
|ucho
−
|
+
| pch. '''dagowm'''<br> ons. '''dağoų'''<br> gow. '''zoy̌ü'''
 
|{{IPA|*d}} > {{IPA|t}}
 
|{{IPA|*d}} > {{IPA|t}}
−
|'''*takoum'''
+
|'''*takoim'''
−
|kla. '''takaum''', ołł. '''takòm''', ju. '''takòm'''
+
|'''*tatų'''
 +
|zon. '''takaim'''<br> ołł. '''tachêm'''
 
|-
 
|-
−
|'''*gauda'''     
+
!'''*gauda'''     
 
|dzień
 
|dzień
−
|
+
| pch. '''goda'''<br> ons. '''gauð'''<br> gow. '''guw'''
 
|{{IPA|*g}} > {{IPA|k}}
 
|{{IPA|*g}} > {{IPA|k}}
 
|'''*kota'''
 
|'''*kota'''
−
|kla. '''kota''', ołł. '''kota''', ju. '''kota'''
+
|'''*kotă'''
 +
|zon. '''kota'''<br> ołł. '''koþa'''
 
|-
 
|-
−
|}
+
!'''*zauna'''     
−
{| class="wikitable" style=text-align:center
+
|dom (oryginalnie ''zachód'')
−
![[język_protogamajski|protogamajski]]
+
| zon. '''żona'''<br> pch. '''zona'''<br> ons. '''zaun'''<br> gow. '''rúm'''
−
!znaczenie
+
|{{IPA|*z}} > {{IPA|s}} (tylko w zachodnim)
−
!formy bez przesuwki
+
| ''n.d''
−
!zmiana dźwięku
+
|'''*sună'''
−
!przesunięte {{IPA|[ð]}}
+
|
−
|-
 
−
|'''*yinmadh'''     
 
−
|dzień
 
−
| kla. '''jinma''dj'''''
 
−
|{{IPA|*ð}} > {{IPA|θ}}
 
−
| ołł. '''*inma''tj'''''
 
 
|-
 
|-
 
|}
 
|}
Linia 145: Linia 157:
 
Pierwsza przesuwka dała kilka ważnych konsekwencji.
 
Pierwsza przesuwka dała kilka ważnych konsekwencji.
  
−
1. Osłabienie opozycji spółgłosek dźwięczna-bezdźwięczna – język utracił większość takich opozycji. Zostały tylko opozycje {{IPA|[s]}}-{{IPA|[z]}} i {{IPA|[x]}}-{{IPA|[ɣ]}}. Później jednak powstały nowe {{IPA|[b]}} i {{IPA|[d]}} jako efekt II przesuwki.
+
1. Osłabienie opozycji spółgłosek dźwięczna-bezdźwięczna – język utracił większość takich opozycji. Zostały tylko opozycje {{IPA|[s]}}-{{IPA|[z]}} (w djalekcie zachodnim {{IPA|[þ]}}-{{IPA|[ð]}}) i {{IPA|[x]}}-{{IPA|[ɣ]}}. Później jednak powstały nowe {{IPA|[b]}} i {{IPA|[d]}} jako efekt II przesuwki, a niektóre djalekty też odzyskały {{IPA|[g]}}.
  
−
2. Zongepajszczyzna ostatecznie stała się niezależnym językiem, który rozwijał się niezależnie od innych potomków protogamajskiego. Wcześniej narzecze było niemalże identyczne z protogammajskim.
+
2. Zongepajszczyzna ostatecznie stała się niezależnym językiem, który rozwijał się niezależnie od innych potomków protogamajskiego. Wcześniej narzecze było bardzo zbliżone do pragammajskiego.
  
 
3. Powstanie licznych afrykat, które wyróżniają zongepajszczyznę na tle innych języków gammajskich. Wiele z innych nie ma żadnej afrykaty.
 
3. Powstanie licznych afrykat, które wyróżniają zongepajszczyznę na tle innych języków gammajskich. Wiele z innych nie ma żadnej afrykaty.
  
 
== Różnice dialektalne w przesuwce ==
 
== Różnice dialektalne w przesuwce ==
−
W j. ołłuch i runiejowskim przejście *[{{IPA|x}}] → [{{IPA|kx}}] się nie odbyło, przy czym w zachodnim ołłuchu jednocześnie przeprowadzono przejście *[{{IPA|k}}] → [{{IPA|x}}], co doprowadziło do zlania protogamajskich *ħ i *k. Natomiast w wschodnich dialektach ołłucha i w runiejowskim '''cała klasa welarnych''' ominęła przesuwki, przez co odpowiadają stanowi protogamajskiemu.  
+
W j. ołłuch przejście *[{{IPA|x}}] → [{{IPA|kx}}] się nie odbyło, przy czym w zachodnim ołłuchu jednocześnie przeprowadzono przejście *[{{IPA|k}}] → [{{IPA|x}}], co doprowadziło do zlania protogamajskich *ħ i *k. Natomiast w wschodnich dialektach ołłucha '''cała klasa welarnych''' ominęła przesuwki, przez co odpowiadają stanowi protogamajskiemu.  
  
 
W językach zachodniozongepajckich wydaje się, jakby przejście *[{{IPA|f}}] → [{{IPA|pf}}] nie miało miejsca. W rzeczywistości się ona jak zwykle odbyła, ale później doszło do jej cofnięcia. Jakby przejście to się nigdy nie odbyło, nie doszłoby do trzeciej przesuwki zachodniozongepajckiej dla spółgłosek wargowych. Innym dowodem jest '''chwakanie''' – proces [{{IPA|f}}] → [{{IPA|xv}}] ('''chv''')<ref>Nawiązanie do sporu na PFJ na temat polskiego '''f'''</ref>. Bez afrykatyzacji protogammajskiego '''*f''' obie głoski – '''*p''' i '''*f''' – skończyłyby jako '''chv'''.
 
W językach zachodniozongepajckich wydaje się, jakby przejście *[{{IPA|f}}] → [{{IPA|pf}}] nie miało miejsca. W rzeczywistości się ona jak zwykle odbyła, ale później doszło do jej cofnięcia. Jakby przejście to się nigdy nie odbyło, nie doszłoby do trzeciej przesuwki zachodniozongepajckiej dla spółgłosek wargowych. Innym dowodem jest '''chwakanie''' – proces [{{IPA|f}}] → [{{IPA|xv}}] ('''chv''')<ref>Nawiązanie do sporu na PFJ na temat polskiego '''f'''</ref>. Bez afrykatyzacji protogammajskiego '''*f''' obie głoski – '''*p''' i '''*f''' – skończyłyby jako '''chv'''.
−
 
−
Z kolei niektóre gwary wschodniozongepajckie, które są tuż przy południowej granicy Kotliny Zongepajckiej, nie wykazują przejścia *[{{IPA|θ}}] → [{{IPA|tθ}}] (→ [{{IPA|ts}}]). Nie wiadomo, dlaczego tak się dzieje, ale jedynym logicznym, możliwym wytłumaczeniem może być stała obecność [{{IPA|θ}}] ('''þ''') w północnodarkajskich.
 
  
 
==Przypisy==
 
==Przypisy==
  
 
[[Kategoria:Języki zongepajckie]]
 
[[Kategoria:Języki zongepajckie]]
 +
[[Kategoria:Użytkownik:Emil]]

Wersja z 00:08, 27 cze 2021

Pierwsza przesuwka zongepajcka to charakterystyczna zmiana dźwięków w j. zongepajckim, która znacząco zmieniła system spółgłosek i oddaliła język od j. protogamajskiego. Była to zmiana bardzo konsekwentna i objęła całą zongepajszczyznę.

Opis

Przesuwka polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych do afrykat, spirantyzacji bezdźwięcznych zwartych i na samym końcu ubezdźwięcznieniu dźwięcznych zwartych. W sumie na zmianę składały się trzy fazy.

Geneza

Nie wiadomo, co wywołało tą zmianę. Najbardziej prawdopodobną przyczyną jest przesuwka międzyjerowa w późnej fazie istnienia j. pradarkajskiego. Wówczas spółgłoski [f], [s] w położeniu pomiędzy dwiema ultrakrótkimi samogłoskami przesunęły się do [pf], [ts]. W zongepajckim przejścia te doprowadziły do przesunięcia łańcuchowego. To może również tłumaczyć brak przesuwek spółgłosek welarnych w ołłuchu wschodnim (brak analogji).

Jednakże inna teoria zakłada, że w pragammajskim istniały afrykaty zamiast szczelinówek, zaś [h] to było [s]. Wówczas po lenicji [s] doszło do uproszczenia dźwięcznych afrykat do szczelinówek i dopiero do lenicji bezdźwięcznych zwartych. Zatem według terorji afrykatowej zongepajcki ma nieco bardziej archaiczny system dźwięków niż inne języki gammajskie, jako jedyny zachowujący częściowo pragammajskie afrykaty.

Przebieg

Faza 1

Faza pierwsza polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych poprzez zamienienie ich na afrykaty. Nie zmieniło się brzmienie ich dźwięcznych odpowiedników [ð] [z] [ɣ].

  • pgm *f → pf (pf)
  • pgm *θ → tθ (ƶ) (często ostatecznie [ts] - z)
  • pgm *s → ts (z)
  • pgm *ħ → *x → kx (x)

Pragamajskie [ħ] wcześniej stało się starozongepajckim [x].

Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa. Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie achwrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną achwrykatą).

W "starych" djalektach wschodnich przesuwka nie odbyła się także w dwóch wyjątkach: starozongepajckich zaimkach *isi (jako, który) oraz *asi (co). Język zongepajcki w odmianie klasycznej, który jest oparty na bardziej zachodnim djalekcie przeprowadził przesuwkę, ale dopuszcza chwormę wschodnią dla zaimka iši (zamiast iži).

Afrykata, która w zongepajckiej transkrypcji jest oznaczona znakiem ƶ ([tθ]), ostatecznie w większości języków przeszła w z ([ts]). Część języków peryferyjnych oparła się tej zmianie i posiada do dziś rozróżnienie ƶ - z.

Ta faza nadała językowi afrykatowy charakter, która w większości potomków przetrwał do dziś.

Faza 2

Faza ta polegała na załataniu luki w spółgłoskach szczelinowych poprzez spirantyzacje spółgłosek zwartych bezdźwięcznych.

  • pgm *p → f (f)
  • pgm *t → s (s)
  • pgm *k → x (ch)
  • pgm *q → χ (kh)

W djalekcie zachodnim *t stało się jednak [θ] (þ), co może być oznaką jego oddzielania się od reszty. Do tego dialekt zachodni w odróżnieniu od innych pozostawił połączenie *ht (jako *ðt) bez przesuwki i koniec końców dało *tt.

Faza 3

Ostatnią zmianą w ramach tej przesuwki było ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych dźwięcznych.

  • pgm *b → p (p)
  • pgm *d → t (t)
  • pgm *g → k (k)

Zmiana ta była przyjmowana nieco wolniej niż dwie poprzednie. Była ona bowiem przeprowadzana stopniowo, jako efekt braku spółgłosek bezdźwięcznych. Ostatecznie udało się ją przeprowadzić konsekwentnie i na terenie całej zongepajszczyzny. Nie została jednak przeprowadzona po [r] – zachowane grupy zapisuje się odpowiednio rb rd rk (brak innych [g]).

Tą zmianę djalekt zachodni przeprowadził również dla [z], które stało się [s], także po spółgłosce rotycznej.

Przykłady

(uwaga: w ołłuchu podano formę z djalektu zachodniego)

protogamajski znaczenie formy bez przesuwki zmiana dźwięku średniozongepajcki prazachodniozongepajcki potomkowie
*faatraa ogień pch. forro
ons. fahr
gow. fašró 		*f > pf *pfásłłá *pfassă zon. pfěslě
ołł. pfäsłłä
*tharu dwa pch. łaru
ons. þor
gow. tora̋ 		*θ > tθ *ƶałłu *ƶaslǐ zon. zaslu
ołł. ƶałłu
*saman jarzmo pch. saman
ons. samą
gow. somau 		*s > ts *zaman *zamą zon. zaman
ołł. zaman
*ħarrtaaq krew pch. āltokk
ons. ğarrtah
gow. rórcak
ołł. chorsäch 		*ħ > *x > kx *xarsákh *xarsa zon. xorsěkh
*pahag siać pch. pāg
ons. pağangą
gow. pohoh 		*p > f *fahakáj *a fātą zon. fahakěj
ołł. fahakäj
*taghii ojciec pch. taqey
ons. tahei
gow. cokní 		wsch.: *t > s

zach.: *t > θ

*sagei *þaje zon. sagai
ołł. sagê
*kaylaħ siostra pch. kela
ons. kailai
gow. kailór 		*k > x *chełax *šeux[1] zon. chełax
ołł. chełach
*qurran burza pch. kkūran
ons. ğorrą
gow. þérau 		*q > χ *khuran *hurą zon. khuran
ołł. churan
*buurtiis pole zon. bowlteys
ons. bourtei
gow. bűrc 		*b > p *poułłseiz *pōstez zon. pauslosaiz

ołł. pôłłsêz

*daguum ucho pch. dagowm
ons. dağoų
gow. zoy̌ü 		*d > t *takoim *tatų zon. takaim
ołł. tachêm
*gauda dzień pch. goda
ons. gauð
gow. guw 		*g > k *kota *kotă zon. kota
ołł. koþa
*zauna dom (oryginalnie zachód) zon. żona
pch. zona
ons. zaun
gow. rúm 		*z > s (tylko w zachodnim) n.d *sună

Konsekwencje przesuwki

Pierwsza przesuwka dała kilka ważnych konsekwencji.

1. Osłabienie opozycji spółgłosek dźwięczna-bezdźwięczna – język utracił większość takich opozycji. Zostały tylko opozycje [s]-[z] (w djalekcie zachodnim [þ]-[ð]) i [x]-[ɣ]. Później jednak powstały nowe [b] i [d] jako efekt II przesuwki, a niektóre djalekty też odzyskały [g].

2. Zongepajszczyzna ostatecznie stała się niezależnym językiem, który rozwijał się niezależnie od innych potomków protogamajskiego. Wcześniej narzecze było bardzo zbliżone do pragammajskiego.

3. Powstanie licznych afrykat, które wyróżniają zongepajszczyznę na tle innych języków gammajskich. Wiele z innych nie ma żadnej afrykaty.

Różnice dialektalne w przesuwce

W j. ołłuch przejście *[x] → [kx] się nie odbyło, przy czym w zachodnim ołłuchu jednocześnie przeprowadzono przejście *[k] → [x], co doprowadziło do zlania protogamajskich *ħ i *k. Natomiast w wschodnich dialektach ołłucha cała klasa welarnych ominęła przesuwki, przez co odpowiadają stanowi protogamajskiemu.

W językach zachodniozongepajckich wydaje się, jakby przejście *[f] → [pf] nie miało miejsca. W rzeczywistości się ona jak zwykle odbyła, ale później doszło do jej cofnięcia. Jakby przejście to się nigdy nie odbyło, nie doszłoby do trzeciej przesuwki zachodniozongepajckiej dla spółgłosek wargowych. Innym dowodem jest chwakanie – proces [f] → [xv] (chv)[2]. Bez afrykatyzacji protogammajskiego *f obie głoski – *p i *f – skończyłyby jako chv.

Przypisy

  1. ↑ regularna zmiana [x] w [ʃ] przed przednimi w ramach palatalizacji
  2. ↑ Nawiązanie do sporu na PFJ na temat polskiego f
Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_zongepajcki/Pierwsza_przesuwka_zongepajcka&oldid=46041”