Języki latyskie

Języki latyskie (koi. latsog gekoicol, jjh. latsog ökoycol) - podgrupa języków ? używana w conworldzie Hadżalu. W porównaniu z innymi krewnymi charakteryzuje się rozwojem *ė > *jō i palatalizacją oraz utratą trójdzielności prajęzyka. Nazwa pochodzi od słowa latis, które w wielu językach tej grupy oznacza "ludzie".

Cechy charakterystyczne

• rozwój *ė > *jô np. *djôn < *dėnɯ "wy" - porównaj np. hoczebozkie ʒuon z (wkrótce) dîn;
• utrata długości w dyftongach zamykających;
• monoftongizacja dyftongów *æa *æā *eo *eō *iu *iū do *ä *æ *ö *œ *ü *ui oraz tryftongów *æai *æau do dyftongów *äi äu;
• palatalizacja spółgłosek: Cj > Cʲ;
• utrata końcowego -ʀ;
• utrata ɯ [ə], a potem często także ɯ̄ [əː];
• redukcja grupy sh- do s-, co zrywa oryginalny rozkład komplementarny s-z w nagłosie (z przed sonoratami, s gdzie indziej, od tej pory mogło się pojawić s przed sonoratami);
• w wielu językach rozwój b d g gv po sonoratach do v ð ǥ ǥv (zwłaszcza welarne; hoczebozkie lg [ɫɣ], jesiwskie lg [lɣ], gitryjskie лл [lː]);
• degeminacja;
• łączenie wielu głosek "gardłowych", zazwyczaj redukując ich liczbę do dwóch albo nawet jednej. Hoczebozki ma /h/ i /ʕ/, jesiwski tylko /h/, zaś gitryjski połączył z /f/ lub stracił całkowicie;
• utrata trójdzielności - rozwój w język mianownikowo-biernikowy, ewentualnie z śladami dawnego systemu w zaimkach;
• rozwój liczby mnogiej opartej na morfemie -ogɯ
• podwójna negacja za pomocą partykuły *rûm < *rôf + *-ûm, jak np, w jesiwskim ke i cecöt ráum "nie jem". Nie występuje w oficjalnym hoczebozkim;
• redukcja wymian opartych na przegłosie
• obecność wielu wyjątkowych słów, np. latisẹ "człowiek", kluit "drewno", ŋvâs "pole" czy ziŋgjus "lubić"

Drzewo rodziny językowe

• język pralatyski
  • grupa północna
    • język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
      • język hoczebozki (koico) (hotṡbozo koico)
      • język jesiwski (jechoewo koyco)
    • język hedodzki (ha̋ðoǥo kíco)
  • grupa południowa
    • język gitryjski (гітрісо зонӥзъ/gïtrïso zoniëză)
    • język omnijski (omneit zoniz/köuic)
    • (wkrótce)

Podział opiera się głównie o formę liczebnika "jeden" (*ḫæk (północne) lub *ḫäk (południowe)), obecność imiesłowu zaczynającego się na *tj-/*ti- oraz rozwój głosek *pj *bj *fj (na północy t d s/þ, na południu p'j b'j f'j z mocną jotą). Ponadto, w grupie południowej tendencje do opuszczania wygłosowych samogłosek są większe niż w północnej.

Tabela rozwoju samogłosek pralatyskiego

pralatyski	hoczebozki	jesiwski urzędowy	jesiwski właściwy	hedodzki	gitryski	omnijski	język 6
*ɑ <*a>	a <a>	a <a>	a <a>	a <a>	a <а/я> ɔ <о/ё>	ɑ <a> ɔ <o>
*ɑː <*â>	ɔ <å>	ɔ <å>	oː <oo>	aː <á>	æ <ӓ/я̈>	ʌ̞ <á> o̯ɑ <oa>
*æ <*ӓ>	a <a>	a <a>	e <e>	æ <ӓ>	ɛ <е>	a <ӓ>
*æː <*æ>	ɛ <ę>	ɛ <ӓ>	iː <ie>	æː <a̋>	e <ѣ>	æ <ę> e̯a <ea>
*ɔ <*ọ>	ɔ <å>	ɔ <å>	o <o>	o <o>	Ø	Ø
*œ <*ọ̈>	ɛ <ę>	ɛ <ä>	ø <ö>	e <e>	ʲ	Ø
*ɛ <*ẹ>	ɛ <ę>	ɛ <ä>	a <a>	æ <ä>	ɐ <ъ>	Ø
*ə <*ë>	Ø	Ø	Ø, a <a>	ɨ <y>	ə <и/ӥ>	ɑ <a> a <ä>
*o <*o>	o <o>	o <o>	o <o>	o <o>	ɔ <о/ё>	ɔ <o>
*oː <*ô>	uo̯ <uo>	uː <uo>	uː <uo>	oː <ó>	o <оу/ёу>	o <ó> ey̯ <ey>
*ø <*ö>	e <e>	e <e> ø <ö>	ø <ö>	e <e>	ɛ <е>	œ <ö>
*øː <*œ>	ye̯ <oe>	yː <oe>	yː <oe>	eː <é>	e <ѣ>	ø <ő> eu̯ <eu>
*e <*e>	e <e>	e <e>	e <e>	e <e>	ɛ <е>	ɛ <e>
*eː <*ê>	ie̯ <ie>	iː <ie>	iː <ie>	eː <é>	e <ѣ>	e <é> oi̯ <oi>
*u <*u>	u <u>	u <u>	u <u>	u <u>	ə <и/ӥ>	ʊ <u> ʏ <y>
*uː <*û>	au̯ <au>	ʌu̯ <au>	ʌu̯ <au>	uː <ú>	u <у/ю>	u <uo> ou̯ <ou>
*y <*ü>	y <ü>	y <ü>	y <ü>	i <i>	ə <и/ӥ>	ʏ <y>
*yː <*ui>	ɔi̯ <oi>	ɔi̯ <oi>	oy̯ <oy>	iː <í>	i <ы/і>	y <yö> øy̯ <öy>
*i <*i>	i <i>	i <i>	i <i>	i <i>	ə <и/ӥ>	ɪ <i>
*iː <*î>	ai̯ <ai>	æi̯ <ai>	ɛi̯ <ey>	iː <í>	i <ы/і>	i <ie> ei̯ <ei>
*ai̯ <*ai>	ai̯ <ai>	æi̯ <ai>	aː <aa>	æː <a̋>	æ <ӓ/я̈>	æ <ę>
*æi̯ <*äi>	ɛi̯ <ei>	ɛi̯ <ei>	eː <ee>	eː <é>	ɛ <е> e <ѣ>	i <ie> ei̯ <ei>
*au̯ <*au>	ɔu̯ <ou>	ɔu̯ <ou>	oː <oo>	oː <ó>	u <у/ю>	ɑu̯ <au>
*æu̯ <*äu>	ɛu̯ <eu>	ɛu̯ <eu>	øː <öö>	ɨː <ý>	o <оу/ёу>	øy̯ <öy>

Tabela kognatów najważniejszych języków latyskich

pralatyski	hoczebozki	jesiwski urzędowy	jesiwski właściwy	hedodzki	gitryski	omnijski	język 6
kakjênẹ "ojciec"	kašienę	kašienä	kačiena	kačénä	качѣнъ <kačiénă>	kačoin
splar "matka"	splar	splar	sflaá	šplar	шплор <šplor>	šplor
machptir "syn"	machtir	machtir	maftia	mautir	моттӥр <mottiër>	mottir
efẹ "córka"	efę	efä	efa	ehä	ѣфъ <éfă>	oif
pasr "brat"	pasa	pasa	fasa	pasr	пасӓр <pasár>	pasӓr
rlalk "siotra"	ralk	ralk	rjalk	rjálk	rёлк <riolk>	riolk
büźel "łóżko"	büżel	büżl	büžel	bižel	бӥжел <biëžiel>	büžel
jülgôsẹ "słońce"	jülgúosę	jülyuosä	jüljuosa	jillósä	ӥллоусъ <jëllósă>	julieys
gôlp "księżyc"	gúolp	guolp	guolf	gjólp	гоулп <gólp>	gólp
klœt "drewno"	kloet	kloet	kloet	klét	клѣт <kliét>	klőt
bombjẹ "woda"	bondę	bondä	bunda	byndä	бомбьъ <bombiă>	bombž
tratẹ, wonr "ogień"	tratę, wona	tratä, wona	frata, wona	tratä	вонӓр <wonár>	wonär
djoŋgẹ "piasek"	ʒongę	ʒongä	zonga	ʒongä	ѕонгъ <ʒongă>	zong
kśälb "żwir"	kṡalv	kṡalv	kšelw	kšälv	кшелб <kšielb>	kšälv
ra, kveb "ja"	queb/que	keb	ra ke	ra keb	ра <ra> кёв <kiow>	ra pöu
keś, sât "ty"	såt	såt	kješ soot	keš sát	кеш <kieš> ся̈т <siát>	keš sát
źœ, hot "my"	hot	hot	žoe hot	žé hot	жі <žï> ѳот <fot>	žeu hot
jô, djôn "ty"	ʒuon	ʒuon	jau zuon	jó ʒón	ю <ju> ѕоун <ʒón>	jey ʒón
kvolë "zero, nic"	quol	kol	kol	kol pol	коли <kolë> кол <kol>	pol
ḫæk, ḫäk "jeden"	jhęk	jhäk	iek	ǥa̋g	јег <jeg>	jäg
bür "dwa"	bür	bür	büa	bir	бӥр <biër>	bür
wij "trzy"	wie	wie	wie	vý	вій <wï>	wei
zohḫ "cztery"	zo	zo	zo	zóǥ	зоѳь <zofj>	zoch
päis "pięć"	peis	peis	fees	pés	пес <pies>	pés
chvag "sześć"	chuag	chag	chag	chag	хог <chog>	fog

Przedrostki i przyrostki

pralatyski	hoczebozki	jesiwski urzędowy	jesiwski właściwy	hedodzki	gitryski	omnijski	język 6
chülju-	chülyu-	chüj-	chüi-	chiļu-	хе- <chie->	chyö-
gö-	ge-	ge-	ö-	g-	гь- <gj->	gö-
zu-	zu-	zu-	zo-	zy-, zu-	зо- <zo->	zu-
-ûgvẹ	-auguę	-auä	-aua	-úvä	-увъ <-uwă>	-ouv