Język zongepajcki/Pierwsza przesuwka zongepajcka
Pierwsza przesuwka zongepajcka to charakterystyczna zmiana dźwięków w j. zongepajckim, która znacząco zmieniła system spółgłosek i oddaliła język od j. protogamajskiego. Była to zmiana bardzo konsekwentna i objęła całą zongepajszczyznę.
Opis
Przesuwka polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych do afrykat, spirantyzacji bezdźwięcznych zwartych i na samym końcu ubezdźwięcznieniu dźwięcznych zwartych. W sumie na zmianę składały się trzy fazy.
Geneza
Nie wiadomo, co wywołało tą zmianę. Najbardziej prawdopodobną przyczyną jest przesuwka międzyjerowa w późnej fazie istnienia j. pradarkajskiego. Wówczas spółgłoski [f], [s] w położeniu pomiędzy dwiema ultrakrótkimi samogłoskami przesunęły się do [pf], [ts]. W zongepajckim przejścia te doprowadziły do przesunięcia łańcuchowego. To może również tłumaczyć brak przesuwek spółgłosek welarnych w ołłuchu wschodnim (brak analogji).
Jednakże inna teoria zakłada, że w pragammajskim istniały afrykaty zamiast szczelinówek, zaś [h] to było [s]. Wówczas po lenicji [s] doszło do uproszczenia dźwięcznych afrykat do szczelinówek i dopiero do lenicji bezdźwięcznych zwartych. Zatem według terorji afrykatowej zongepajcki ma nieco bardziej archaiczny system dźwięków niż inne języki gammajskie, jako jedyny zachowujący częściowo pragammajskie afrykaty.
Przebieg
Faza 1
Faza pierwsza polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych poprzez zamienienie ich na afrykaty. Nie zmieniło się brzmienie ich dźwięcznych odpowiedników [ð] [z] [ɣ].
- pgm *f → pf (pf)
- pgm *θ → tθ (ƶ) (często ostatecznie [ts] - z)
- pgm *s → ts (z)
- pgm *ħ → *x → kx (x)
Pragamajskie [ħ] wcześniej stało się starozongepajckim [x].
Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa. Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie achwrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną achwrykatą).
W "starych" djalektach wschodnich przesuwka nie odbyła się także w dwóch wyjątkach: starozongepajckich zaimkach *isi (jako, który) oraz *asi (co). Język zongepajcki w odmianie klasycznej, który jest oparty na bardziej zachodnim djalekcie przeprowadził przesuwkę, ale dopuszcza chwormę wschodnią dla zaimka iši (zamiast iži).
Afrykata, która w zongepajckiej transkrypcji jest oznaczona znakiem ƶ ([tθ]), ostatecznie w większości języków przeszła w z ([ts]). Część języków peryferyjnych oparła się tej zmianie i posiada do dziś rozróżnienie ƶ - z.
Ta faza nadała językowi afrykatowy charakter, która w większości potomków przetrwał do dziś.
Faza 2
Faza ta polegała na załataniu luki w spółgłoskach szczelinowych poprzez spirantyzacje spółgłosek zwartych bezdźwięcznych.
- pgm *p → f (f)
- pgm *t → s (s)
- pgm *k → x (ch)
- pgm *q → χ (kh)
W djalekcie zachodnim *t stało się jednak [θ] (þ), co może być oznaką jego oddzielania się od reszty. Do tego dialekt zachodni w odróżnieniu od innych pozostawił połączenie *ht (jako *ðt) bez przesuwki i koniec końców dało *tt.
Faza 3
Ostatnią zmianą w ramach tej przesuwki było ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych dźwięcznych.
- pgm *b → p (p)
- pgm *d → t (t)
- pgm *g → k (k)
Zmiana ta była przyjmowana nieco wolniej niż dwie poprzednie. Była ona bowiem przeprowadzana stopniowo, jako efekt braku spółgłosek bezdźwięcznych. Ostatecznie udało się ją przeprowadzić konsekwentnie i na terenie całej zongepajszczyzny. Nie została jednak przeprowadzona po [r] – zachowane grupy zapisuje się odpowiednio rb rd rk (brak innych [g]).
Tą zmianę djalekt zachodni przeprowadził również dla [z], które stało się [s], także po spółgłosce rotycznej.
Przykłady
(uwaga: w ołłuchu podano formę z djalektu zachodniego)
| protogamajski | znaczenie | formy bez przesuwki | zmiana dźwięku | średniozongepajcki | prazachodniozongepajcki | potomkowie |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *faatraa | ogień | pch. forro ons. fahr gow. fašró |
*f > pf | *pfásłłá | *pfassă | zon. pfěslě ołł. pfäsłłä |
| *tharu | dwa | pch. łaru ons. þor gow. tora̋ |
*θ > tθ | *ƶałłu | *ƶaslǐ | zon. zaslu ołł. ƶałłu |
| *saman | jarzmo | pch. saman ons. samą gow. somau |
*s > ts | *zaman | *zamą | zon. zaman ołł. zaman |
| *ħarrtaaq | krew | pch. āltokk ons. ğarrtah gow. rórcak ołł. chorsäch |
*ħ > *x > kx | *xarsákh | *xarsa | zon. xorsěkh |
| *pahag | siać | pch. pāg ons. pağangą gow. pohoh |
*p > f | *fahakáj | *a fātą | zon. fahakěj ołł. fahakäj |
| *taghii | ojciec | pch. taqey ons. tahei gow. cokní |
wsch.: *t > s zach.: *t > θ |
*sagei | *þaje | zon. sagai ołł. sagê |
| *kaylaħ | siostra | pch. kela ons. kailai gow. kailór |
*k > x | *chełax | *šeux[1] | zon. chełax ołł. chełach |
| *qurran | burza | pch. kkūran ons. ğorrą gow. þérau |
*q > χ | *khuran | *hurą | zon. khuran ołł. churan |
| *buurtiis | pole | zon. bowlteys ons. bourtei gow. bűrc |
*b > p | *poułłseiz | *pōstez | zon. pauslosaiz ołł. pôłłsêz |
| *daguum | ucho | pch. dagowm ons. dağoų gow. zoy̌ü |
*d > t | *takoim | *tatų | zon. takaim ołł. tachêm |
| *gauda | dzień | pch. goda ons. gauð gow. guw |
*g > k | *kota | *kotă | zon. kota ołł. koþa |
| *zauna | dom (oryginalnie zachód) | zon. żona pch. zona ons. zaun gow. rúm |
*z > s (tylko w zachodnim) | n.d | *sună |
Konsekwencje przesuwki
Pierwsza przesuwka dała kilka ważnych konsekwencji.
1. Osłabienie opozycji spółgłosek dźwięczna-bezdźwięczna – język utracił większość takich opozycji. Zostały tylko opozycje [s]-[z] (w djalekcie zachodnim [þ]-[ð]) i [x]-[ɣ]. Później jednak powstały nowe [b] i [d] jako efekt II przesuwki, a niektóre djalekty też odzyskały [g].
2. Zongepajszczyzna ostatecznie stała się niezależnym językiem, który rozwijał się niezależnie od innych potomków protogamajskiego. Wcześniej narzecze było bardzo zbliżone do pragammajskiego.
3. Powstanie licznych afrykat, które wyróżniają zongepajszczyznę na tle innych języków gammajskich. Wiele z innych nie ma żadnej afrykaty.
Różnice dialektalne w przesuwce
W j. ołłuch przejście *[x] → [kx] się nie odbyło, przy czym w zachodnim ołłuchu jednocześnie przeprowadzono przejście *[k] → [x], co doprowadziło do zlania protogamajskich *ħ i *k. Natomiast w wschodnich dialektach ołłucha cała klasa welarnych ominęła przesuwki, przez co odpowiadają stanowi protogamajskiemu.
W językach zachodniozongepajckich wydaje się, jakby przejście *[f] → [pf] nie miało miejsca. W rzeczywistości się ona jak zwykle odbyła, ale później doszło do jej cofnięcia. Jakby przejście to się nigdy nie odbyło, nie doszłoby do trzeciej przesuwki zachodniozongepajckiej dla spółgłosek wargowych. Innym dowodem jest chwakanie – proces [f] → [xv] (chv)[2]. Bez afrykatyzacji protogammajskiego *f obie głoski – *p i *f – skończyłyby jako chv.