Polski iloczas

Iloczas w języku polskim występował w erze staropolskiej (do XV wieku), a jego zanik, krótko po zajściu pochylenia długich samogłosek (wykształcenia się różnic artykulacyjnych pomiędzy krótkimi i długimi "a", "e", "o", "ø" - np. "rów", ale "rowu", "miesiąc", ale "miesięcy), uważa się za jeden z czynników, który wyznacza jej koniec. Choć w gwarach polskich nie zachowały się żadne ślady długich ú, ý, í, jest pewne, że one istniały, analogicznie do á, é, ó; ślady takich głosek są też widoczne w narzeczach pomorskich (kaszubski, słowiński). Polski iloczas częściowo został odziedziczony po erze prasłowiańskiej (a nawet pra-zachodnio-słowiańskiej), ale w dużej mierze rozwinął się dopiero w erze wczesnopolskiej. Ten artykuł ma za zadanie jak najszczegółowiej opisać występowanie iloczasu w języku staropolskim w zależności od pochodzenia.

Prasłowiańska akcentuacja

W prasłowiańskim, paradygmat akcentuacyjny b) (jeden z trzech występujących w języku - wszystkie trzy są do dziś z grubsza zachowane np. w języku rosyjskim), zwany neo-akutem, wytworzył się poprzez przesunięcie akcentu z dawnej długiej samogłoski (lub dyftongu) w korzeniu słowa na pierwszą sylabę końcówki przypadku-liczby słowa tam, gdzie to było możliwe (tj. nie mógł się przesunąć na jer). Po zatarciu pierwotnych różnic długości w prasłowiańskim, samogłoska na korzeniu wyjątkowo zachowała dawną długość.

Do słów należących do paradygmatu b) należą m.in.:

• Słowa z sufiksem -ak, np. pták, żebrák, robák
• Rzeczowniki jak: brzóst, biéda/biáda (brak przegłosu w "biéda" pochodzi z gwar mazowieckich), gwiázda, krása, láska, mąka, miázga, piásek, sąd, tráwa
• Czasowniki jak: bádać, chápać, dáwać, dáwić, drápać, gádać, kázać, máchać, páchać, pálić

Szczególnym przypadkiem są rzeczowniki typu wolá, rolá, dolá, gdzie pierwotnie to końcówka była długa i akcentowana, i to na niej zachowała się długość.

Dopełniacz liczby mnogiej

W formach dopełniacza liczby mnogiej, gdzie końcówka jest zerowa, samogłoska korzenia jest zawsze długa niezależnie od dawnej akcentuacji. Przykładem dzisiaj jest np. stopa : stóp, męka : mąk.

Ściągnięcia wpoprzek /j/

Ściągnięcia w poprzek /j/ występowały prawie regularnie; ich wynikiem było ściągnięcie się dwu (różnych, lub takich samych) samogłosek, oddzielonych wyłącznie głoską /j/, . Ściągnięcia nastąpiły jeszcze w erze późnoprasłowiańskiej.

Przykładowymi słowami, gdzie występuje ściągnięcie, są:

• Rzeczowniki: pás (z prasłowiańskiego "pojāsъ")
• Czasowniki: stáć (z prasłowiańskiego "stojati", por. stoję)
• Końcówki przymiotników tzw. długich: nowégo, nowí, nową (z prasłowiańskich "nowa jego", "nowi jь", "nowǫ jǫ") itd.
• Podobnie w formach zaimków dzierżawczych, gdzie zaszła kontrakcja: moja > má, moje > mé
• Rzeczowniki nijakie na -e (wcześniejsze "-ье"), np.: zdrowié, przyjęcié (dotyczy wszystkich form liczb-przypadków, np. przyjęciá, na przyjęciú), Pomorzé, Polesié
• Niektóre rzeczowniki żeńskie (czasem męskie) na -'a (wcześniejsze "-ьja"): sędziá, braciá, suszá

Przedrostki na-, za-

Przedrostki na-, za- mają długą spółgłoskę, jeśli występują one w rzeczownikach i przymiotnikach niepochodzących z czasowników, np. zámek, záwód, nałóg, námiot.

Wyjątkami od tej reguły są rzeczowniki nadzieja, nauka oraz czasowniki

Wzdłużenie tzw. zastępcze

Tam, gdzie wystąpił zanik jora po spółgłosce dźwięcznej (takiej jak np. g, b, n, ł, j), poprzedzająca samogłoska uległa wydłużeniu. Są tego bardzo liczne przykłady:

• chów, łóg, bór, dół, łój, końcówka dop. l.mn. -ów

Długość mianownika rodzaju męskiego w przymiotnikach prawdopodobnie również pochodzi z tego wzdłużenia: nowъjь > nowyjь (wykształcenie "jera napiętego" wspólne z południowosłowiańskimi przed utratą jerów) > nowýj > nowý

Wzdłużeniu temu nie ulegały "e" pochodzące z dawnych jerów, np. dzień, sen.

Średnioniemieckie zapożyczenia

Słowa zapożyczone z niemczyzny w erze staropolskiej często zachowują iloczas pochodzący z języka pierwotnego, jak na przykład wága, chór, bót (dzisiejsza pisownia "but").