Zhok-Ha
Zhok-Ha (Tomkanie; zhok-ha thôm chanh [tʰɔːm caɲ], qin 高棉 zhók hā [t͡ʃɔːk˦˥ hɑː˧], sab. tomka [ˈtumkə]) – lud, pochodzący z północno-wschodniego Kyonu, w szczycie rozwoju tworzący jedną z wielkich cywilizacji głównego kontynentu, obecnie wymarły. Zhok-Ha są przykładem „cywilizacji zaginionej” – na temat przyczyn jej upadku teorii jest wiele, ale żadna nie zyskała całkowitego poparcia wszystkich badaczy. Najpopularniejszą jest migracja wymuszona zmianą klimatu: pozostało po nich wiele ruin, których skala świadczy o utrzymywaniu populacji większej, niż pozwala na to suchy, stepowy klimat zamieszkiwanych przez nich obszarów. Niewyjaśnione pozostaje jednak, dokąd się udali, ani dlaczego znikają z kart historii stosunkowo nagle – w ciągu jednego kyońskiego stulecia. Ruiny dawnej stolicy Zhok-Ha, Hiem Sinh ([hiəm s̪iɲ]), leżą na zachodnim brzegu jeziora Qafni, a słynne rzeźbione ludzkie podobizny Pałacu Uśmiechniętych Twarzy widać wyraźnie na kontrolowanym przez Stojeziory brzegu.
Historia
Zhok-Ha uchodzą za jedną z antycznych cywilizacji Kyonu, ale są przy tym także tą najmniej poznaną z uwagi na raczej ubogi przekaz pisany. Zhok-Ha nie prowadzili kronik, a literatura miała najprawdopodobniej charakter oralny albo była zapisywana w sposób nietrwały, być może ze względu na tabu. O Zhok-Ha wspominają kronikarze Qin i wyrażają się o nich – co rzadkie w preferującej neutralny punkt widzenia sztuce kronikarskiej wczesnych cesarstw – bardzo przychylnie, używając m.in. wyróżnika 朝 dá „wielki”, w dużej mierze zawężonego do opisywania dynastii cesarskich. Zhok-Ha pojawiają się często w kronikach Ery Dynastii Long i Ośmiu Królów, przez kolejne ery coraz sporadyczniej, żeby w zasadzie całkowicie zniknąć w Erze Zamkniętych Wrót. Obejmuje to okres około trzech i pół tysiąca lat. Przyjmuje się, że w którymś momencie trwania Ery Ośmiu Królów miało miejsce jakieś wydarzenie – być może zmiana kulturowa, wewnętrzna rewolucja, zmiana władzy albo reforma religijna – które pchnęło tę cywilizację w stronę izolacjonizmu. Stopniowa ekspansja Qin na północ od Dachu Świata doprowadziła zaś do ograniczenia jej wpływów politycznych i kulturowych i zastąpienia ich utrzymującą się w dużej mierze do dziś zależnością geopolityczną od Qin. Nie wyjaśnia to jednak zniknięcia całej cywilizacji.
Teorii na temat wyginięcia Zhok-Ha jest wiele. Najpowszechniejsze to:
- zmiana klimatu – a w konsekwencji zmniejszenie populacji i jej rozproszenie po świecie, a w konsekwencji utrata odrębnej tożsamości,
- zaraza, klęska głodu lub inne wydarzenie prowadzące do masowego wymierania ludności,
- najazd z zewnątrz,
- asymilacja kulturowa.
Każda z tych teorii ma jednak słabe punkty: teoria zmiany klimatu zakłada niekontrolowany odpływ ludności, który na pewno zostałby powstrzymany, gdyby istniała władza centralna – jeśli takowej nie było, wtedy należałoby zmienić podejście do datowania historii Zhok-Ha. Podobny problem występuje w przypadku teorii masowego wymierania. Jeśli chodzi o najazd z zewnątrz, brakuje w równaniu najeźdźcy – ludy hareńsko-surańskie nigdy nie cechowały się ekspansjonizmem, brak jest wzmianek o wojnach toczonych w tamtych rejonach przez Qin, a Państwa Neššów i Trugów są za daleko. W przypadku teorii asymilacyjnej zaś zastanawia brak jakiegokolwiek adstratu zhok-ha w jakimkolwiek innym języku.
Osiągnięcia
Wśród osiągnięć Zhok-Ha wymienia się przede wszystkim inżynierię budowlaną. Zachowały się do dziś częściowo sprawne urządzenia irygacyjne i spiętrzające rzeki o bardzo nowoczesnym projekcie, wykorzystujące półautomatyczne śluzy dla kontrolowania poziomu wody w kanałach nawadniających i umożliwienia płynnej żeglugi rzecznej. Wszystkie znane miasta Zhok-Ha miały też oddzielną kanalizację sanitarną i burzową. Zhok-Ha byli także w stanie budować wysoko – wieże pałaców w Hiem Sinh i Phom Keo sięgają blisko stu metrów wysokości. Znana była także technologia budowy dróg – wykorzystywano do tego duże, granitowe płyty, a także bruk.
Znaleziska archeologiczne sugerują, że sztuka wojenna stała na dosyć wysokim poziomie. Zhok-Ha znali proch i technologię kuszy samopowtarzalnej. Posiadali oddziały konne i wykorzystywali maszyny oblężnicze.
Posiadali własny system pisma, będący skrzyżowaniem abugidy z pismem ideograficznym. Zostało odcyfrowane tylko częściowo.
Kontrowersje
Negacjonizm
Trudność w określeniu początku i końca cywilizacji Zhok-Ha doprowadziła do pojawienia się poglądu, jakoby ona nigdy nie istniała. Jest on tym popularniejszy, im dalej od monumentalnych ruin, które ta cywilizacja po sobie pozostawiła. Zwolennicy tej teorii wskazują na brak historycznej dokumentacji wyprodukowanej przez tę cywilizację, a także na fakt, że nigdy nie odkryto żadnego grobowca, ani nawet szczątek ludzkich, które jednoznacznie dałoby się jej przypisać.