Język qin
| qin 民語 qîn jiùt [t͡ɕʰiːn˧˦˧ t͡ɕuːt˥˩] | |
|---|---|
| Utworzenie: | Widsið w 2016 |
| Cel utworzenia: | użytkowanie w conworldzie |
| Najnowsza wersja: | 1.2 |
| Używany w (Kyon): | Siedmiomieście (urzędowy) Azenia (pomocniczy) Harenia (komunikacja międzynar.) Merawia (komunikacja mięzynar.) Stojeziory (pomocniczy) inne |
| Regiony (Kyon): | basen Morza Słonego, północno-wschodni Kyon |
| Liczba użytkowników (Kyon) | +/- 8 mln. |
| Sposoby zapisu: | nieopracowany conscript (in loco: chiński trad.) |
| Typologia: | analityczny SVO |
| Klasyfikacja: | języki pojcko-qińskie (dyskusyjna)
|
| Lista conlangów | |
Język qin (qiński; 民語 qîn jiùt) – to naturalistyczny język sztuczny typu a priori, opracowywany przez Widsiða na potrzeby conworldu Kyon od 2016 roku. Pierwotnie zamierzony jako projekt typu całkowicie ad hoc, bez szczegółowo opracowanej gramatyki i ze słownictwem generowanym w miarę zapotrzebowania, ulega stopniowej regularyzacji w wyniku rozwoju conworldu. Jej postępy będą przedstawiane w tym artykule.
Założeniem dla języka qin była imitacja języków dalekowschodnich, szczególnie mandaryńskiego i kantońskiego, w mniejszym stopniu japońszczyzny i języków Indochin. Z tego też powodu nazwa jest dosyć oczywistą grą na słowie „Chiny”. Qin jest językiem analitycznym, tonalnym i czasowanym sylabowo, a poszczególne morfemy mogą zmieniać znaczenie w zależności od ich położenia w zdaniu. W Kyonie jest językiem urzędowym Konfederacji Siedmiu Miast, ojczystym cywilizacji Qin, a także pomocniczym w regionie basenu Morza Słonego i północno-wschodniej części głównego kontynentu.
Klasyfikacja i odmiany
Qin tworzy wraz z wymarłymi językami xin i zhok-ha rodzinę blisko ze sobą spokrewnionych języków qińskich, za których wspólnego przodka uważa się język praqiński. Rozpad tego języka na trzy systemy datuje się na okres 10-15 tys. kyońskich lat temu. Qin stanowi rozciągnięte równoleżnikowo kontinuum dialektalne o zróżnicowanej wzajemnej zrozumiałości, niemal pozbawione jednak takich izoglos, które przy wspólnym przebiegu rozdzielałyby więcej niż dwie, trzy cechy językowe na raz. Dalsza klasyfikacja języków qińskich pozostaje niepewna, wskazuje się na wiele wspólnych cech z językami pojckimi, postulując tym samym istnienie rodziny pojcko-qińskiej, jednak wymaga to dalszych badań.
Qin jest językiem nominatywno-akuzatywnym, analitycznym, izolującym, pozbawionym całkowicie fleksji. Relacje w zdaniu wyrażane są przez mobilne partykuły, które tworzą zestroje tonalno-akcentowe z leksemami, których dotyczą. Jądro syntaktyczne znajduje się zazwyczaj na końcu frazy. Bazowy szyk zdania to SVO – w zasadzie nie ma od niego odstępstw w kontekstach innych, niż poetyckie.
Qin dzieli się na kilka grup dialektalnych. Pierwsze próby ich skatalogowania pojawiły się w Erze Nowej Dynastii Guang, gdy podział oparto przede wszystkim o rozwój spółgłosek nagłosowych. Kryteria te rozszerzono o rozwój całego systemu dźwiękowego i nałożono na uwarunkowania geograficzno-etniczne. Dzisiejszy podział uznawany jest za kompletny, chociaż nadal wzbudza kontrowersje w kręgach akademickich – szczególnie podatny na debaty jest status qińskiego języka standardowego. Skonwencjonalizowany podział na siedem grup zaprezentowano po raz pierwszy w roku 8806:
- Gong
- Ta grupa dialektalna używana jest w północno-wschodniej części qińskiego obszaru językowego, w regionach Ho'ot i Hengsha, a także na obszarze konurbacji Zhanzhou-Guangling-Xiapcheng. Jej odmianą prestiżową jest qiński język standardowy, zwany 調節發音 shūndài hâ'ān „wymowa regulowana”. Standard odstaje nieco od typowych dialektów grupy gong, ponieważ starano się w nim zawrzeć elementy typowe także dla dialektów zachodnich.
- Ala
- Dialekty z tej grupy używane są w północno-zachodniej części qińskiego obszaru językowego, w regionach Ala i Qing. Zostały całkowicie wyparte z miast, pozostają w użyciu wyłącznie wśród ludności nomadycznej oraz wiejskiej. Charakteryzują się konserwatyzmem w obrębie grup nagłosowych i bardzo silnym zjawiskiem intruzywnego ɾ oraz samogłosek rotycznych.
- Dong
- Ta grupa dialektów stosowana jest przede wszystkim na wybrzeżu Morza Słonego między Fuchangiem a Xiapchengiem, a także w odizolowanych sanktuariach bohenistycznych w Górach Dachu Świata. Dialekty dong charakteryzują się całkowitą eliminacją spółgłosek wygłosowych innych niż [n] i [ŋ], a także pełnym asortymentem siedmiu tonów. Zachowały przy tym dźwięczne spółgłoski nagłosowe.
- Guokhe
- Mówiący dialektami z tej grupy zamieszkują kotlinę Guokhe w Górach Dachu Świata. Grupa Guokhe charakteryzuje się znacznym konserwatyzmem w systemie wokalicznym. Jest też najbardziej zróżnicowana wewnętrznie, co wynika z ograniczonych możliwości mieszania się ludności ze względu na ukształtowanie powierzchni, jak również z braku władzy centralnej.
- Nom (Nam)
- Używane w regionach Liu i Tapxiao dialekty nom należą do najbardziej konserwatywnych fonetycznie – zachowały rozróżnienie między dźwięcznymi i bezdźwięcznymi spółgłoskami wygłosowymi, zachowują rozziew i posiadają tylko trzy tony. Obserwuje się stopniowe przesuwanie cech nom na południe i wypieranie tej grupy dialektalnej z miast.
- Nin
- Grupa nin używana jest na szeroko rozumianym zachodzie – w regionie o tej samej nazwie, a także wśród Qin zamieszkujących obszary poza nominalną kontrolą Konfederacji. Prestiżową odmianą dialektu nin jest dialekt miejski z Ninxia, który jest powszechny wśród elit qińskiej diaspory na całym świecie. Dialekty nin zachowały wszystkie wygłosowe spółgłoski poza dźwięcznymi zwartymi, ale posiadają także pięć tonów.
- Wunin
- Zbiór dialektów qińskich używanych na obczyźnie. Wywodzi się z miejskiego dialektu Ninxia, ale w przeciwieństwie do niego uległ swobonym przemianom, dosyć znacznie odbiegając od pozostałych gwar. Najbardziej prominentne warianty wuninu można spotkać w portowych miastach Ajdyniru, a także w jego stolicy.
- Xi'anming
- Dialekty xi'anming kiedyś używane były w regionie Tapxiao, obecnie są stopniowo wypierane przez dialekty z grupy nom. Szczególną wyróżniającą je cechą jest frykatywizacja zwarcia krtaniowego. Dodatkowo, xi'anming regularnie eliminują wygłosowe spółgłoski zwarte, kompensując to tonem 5.
Trudne do przyporządkowania dialekty przejściowe zwykle klasyfikowane są do obu grup, ewentualnie do tej, której cechy w mniemaniu klasyfikującego przeważają. Poszczególne grupy łączy się także w większe zespoły: zachodni (nin), centralny (ala, guokhe, xi'anming) i wschodni (dong, gong, nom). Część badaczy uznaje natomiast te zespoły za odrębne podrodziny w ramach qińskiej rodziny językowej, dołączając xin do grupy zachodniej, a zhok-ha do centralnej. Ten pogląd nie spotkał się z uznaniem językoznawców.
Historia
Badania językoznawcze języka qin dzielą jego historię na cztery okresy, spośród których ostatni, współczesny, zwyczajowo dodatkowo rozdziela się na okres starej Konfederacji i nowej Konfederacji. Doba praqińska obejmuje czasy istnienia stopniowo różnicującej się qińskiej wspólnoty językowej. Dzieje te nie są poświadczone w dokumentach, dlatego badania tej sfery opierają się na wykorzystywaniu metody porównawczej, a chronologia tego okresu pozostaje w dużej mierze w sferze hipotez. Doba staroqińska rozpoczyna się wraz z pierwszym pisemnym poświadczeniem tego języka i trwa do ok. 1050 – za jej zwyczajowy koniec uważa się wygaśnięcie dynastii Jian. Staroqiński znany jest z ograniczonego korpusu tekstów, szczególnie kronik, traktatów i umów, a także dekretów cesarskich. Wraz z nastaniem doby średnioqińskiej rozpoczyna się okres intensywnych zmian w języku, które prowadzą go bliżej współczesnego kształtu. Doba średnioqińska jest bardzo zróżnicowana ze względu na to, że przypada na czas rozwoju, kwitnięcia i upadku cesarskiej potęgi Qin, ze wszystkimi tego społecznymi, a więc także lingwistycznymi konsekwencjami. Doba współczesna zaczyna się wraz z zawiązaniem tzw. „starej” Konfederacji. Obserwuje się w niej wzrost wpływów zewnętrznych. Język doby współczesnej nie jest wzajemnie zrozumiały z językiem staroqińskim i tylko częściowo z językiem średnioqińskim.
Doba praqińska (do ok. -2000)
Przypuszcza się, że qińska wspólnota językowa rozpadła się około 10-15 tys. lat temu. Szacunki te opiera się przede wszystkim o późniejsze opisy kronikarskie, w której qińscy i xińscy autorzy piszą, że ich języki są do siebie „podobne, lecz od wieków niezrozumiałe”. Część badaczy podważa to stanowisko, wskazując na poświadczony historycznie, wielowiekowy konflikt między Qin i Xin. Według nich, kronikarze nie musieli wcale mieć na myśli kwestii stricte lingwistycznych, a jedynie wskazać na odrębność dwóch ludów i zaakcentować trzymający je w klinczu spór. Między wczesnym zapisem qińskim a xińskim występują istotne różnice, ale lokalne systemy pisma były wtedy odległe od sformalizowania i (podobnie jak obecnie) ideograficzne, a więc oddające koncepty, a nie wymowę. Najstarsze zapiski w zhok-ha są późniejsze, dlatego źródeł z tego języka nie bierze się pod uwagę w badaniach prehistorii lingwistycznej ziem żyznego półksiężyca.
Do cech odróżniających qin od xin o genezie przedpiśmiennej zalicza się:
- reanalizę sylab z nagłosowymi zbitkami trzech spółgłosek jako dwóch sylab: q. *sətrɪm, x. *strum „dąb”, q. *bʊdloŋ, x. *bdlaŋ „głaz”,
- brak analitycznej liczby mnogiej: q. *sətrɪma, x. *rek strum,
- brak aspektu na czasownikach kopulatywnych,
- brak spółgłosek palatalnych.
Dobra staroqińska (-2000—1050)
Doba średnioqińska (1050—5800)
Doba współczesna (od 5800)
Najnowsze zjawiska
Fonetyka i fonologia
Język qin ma budowę sylabiczną opartą na sztywnej strukturze nagłos-jądro-wygłos. Jedynie długie fonemy samogłoskowe mogą same w sobie stanowić odrębną sylabę — o ile [ɑː] to pełnoprawna, samodzielna sylaba, o tyle [ɐ] — już nie. Spółgłoska nie może w zasadzie stanowić jądra sylaby; partykuła przecząca 唔 íng, przybierająca przed samogłoską wymowę [ŋ] traci w takiej sytuacji swój sylabiczny charakter i tworzy zestrój akcentowy z kolejną sylabą.
Asortyment dźwięków spółgłoskowych mogących wystąpić w nagłosie jest wyższy, niż tych w wygłosie. Generalnie też więcej sylab ma charakter otwarty lub „półotwarty” (kończą się na półspółgłoskę) w dialektach wschodnich, w których występuje ton opadająco-rosnący. W dialektach zachodnich tam, gdzie spodziewany by był ten ton, można spodziewać się wygłosowej spółgłoski.
Samogłoski
Samogłoski proste
| Przednie | Środkowe | Tylne | |
|---|---|---|---|
| Przymknięte | /iː/ | /ʊ/ | /uː/ |
| Średnie | /ɘ ɵ/ | ||
| Półotwarte | /ɛː/ | /ɐ/ | /ɔː/ |
| Otwarte | /ɑː/ |
Qin posiada dziewięć prostych fonemów samogłoskowych – cztery krótkie i pięć długich. Fonemy krótkie są wyraźnie scentralizowane względem ich długich odpowiedników, a dźwięk [ɪ] nie jest już klasyfikowany jako odrębny fonem, ale raczej jako wariant pozycyjny dla /ə/, niezwiązany z etymologicznym krótkim i. Iloczas jest słyszalny silniej w sylabach o tonach łamanych (4 i 5, patrz poniżej).
Dyftongi
Skomplikowany rozwój fonetyczny od czasów średnioqińszczyzny spowodował, że w języku tym obecnie występują aż dwadzieścia cztery dyftongi. Tradycyjne studia fonologiczne qin rozróżniają dyftongi pod względem genetycznym, a nie fonetycznym, i dzielą je na następujące grupy:
| 合流聲 huànggîzhān („zlane dźwięki”) | /ɯ̯ɑː/ /ɯ̯ɐ/ /ɯ̯ɔː/ /ɯ̯ɵ/ /ɯ̯ɛː/ /ɯ̯ɘ/ |
|---|---|
| 光潜聲 guāngkānzhān („jasno-płaskie dźwięki”) | /ɐɪ̯/ /ɵʏ̯/ /ɘɪ̯/ /ɯɪ/ |
| 強大聲 pâmdàngzhān („mocne dźwięki”) | /ɐɵ̯/ /ɵʊ̯/ /ɘɵ̯/ /iʊ̯/ /i̯ɘ/ /i̯ɐ/ /i̯ɵ// |
| 薄弱聲 sùnlūnzhān („słabe dźwięki”) | /ɑːo̯/ /oːu̯/ /ɛːo̯/ /iːu̯/ /i̯ɛː/ /i̯ɑː/ /i̯oː/ |
Tylko dyftongi z grupy huànggîzhān mogą znaleźć się w sylabie zamkniętej – wynika to ze względów etymologicznych: powstały one ze zlania dwóch sąsiadujących ze sobą samogłosek w wyniku procesu redukcji rozziewu. Pozostałe dyftongi wywodzą się z redukcji spółgłosek wygłosowych, albo kompensują zanik tonów.
Spółgłoski nagłosowe
| Wargowe | Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Dziąsłowo- podniebienne | Podniebienne | Twardo- podniebienne | Krtaniowe | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | /m/ | /n/ | /ŋ/¹ | ||||
| Zwarte aspirowane | /pʰ/ | /tʰ/ | /kʰ/ | ||||
| Zwarte nieaspirowane | /p/ | /t/ | /k/ | /ʔ/ | |||
| Afrykaty aspirowane | /t͡sʰ/ | /t͡ʃʰ/ | /t͡ɕʰ/ | ||||
| Afrykaty nieaspirowane | /t͡s/ | /t͡ʃ/ | /t͡ɕ/ | ||||
| Szczelinowe | /f/ | /s/ | /ʃ/ | /ɕ/ | /h/ | ||
| Aproksymanty | /l/ /ɾ/ | /j/ | /w/ | ||||
| ¹ Fonem nie występuje jako inicjał sensu stricto, ale pojawia się w nagłosie kontekstowo w wyniku zjawisk fonetycznych. | |||||||
Sylaba w qin może rozpoczynać się od jednego z dwudziestu pięciu fonemów spółgłoskowych. Spośród nich wyróżniamy szereg zwarty, obejmujący aspirowane i nieaspirowane spółgłoski zwarte oraz spółgłoski nosowe, szereg szumiący, obejmujący spółgłoski szczelinowe oraz aspirowane i nieaspirowane afrykaty, a także szereg aproksymantów. Brak fonemicznego rozróżnienia między spółgłoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi sprawia, że istotniejsza jest w qin opozycja fortis-lenis, gdzie jako „mocne” klasyfikowane są spółgłoski nosowe, aproksymanty oraz aspirowane zwarte i afrykaty, a jako „słabe” – spółgłoski szczelinowe oraz nieaspirowane zwarte i afrykaty. Inaczej niż w przypadku spółgłosek wygłosowych (p. poniżej), tylko dwie z nich posiadają ograniczenia pozycyjne:
- /ʔ/ może otwierać jedynie sylabę rotyczną, czyli taką, w której wygłosie stoi fonem /r/,
- /ŋ/ występuje w nagłosie jedynie w wyniku pewnych zjawisk fonetycznych – historycznie dystrybucja tego fonemu w nagłosie była większa, co zachowane jest w części dialektów, a także w qińskich zapożyczeniach w językach nuweńskich.
Spółgłoski wygłosowe
| Wargowe | Dziąsłowe | Podniebienne | |
|---|---|---|---|
| Nosowe | /m/ | /n/ | /ŋ/ |
| Zwarte | /p/ | /t/ | /k/ |
| Uderzeniowe | /ɾ/¹ | ||
| ¹ Dla wygody w transkrypcji często stosowany jest symbol /r/. | |||
Dystrybucja spółgłosek w wygłosie sylaby jest w qin znacznie ograniczona. Wiąże się to z procesem zwanym przez lokalnych językoznawców „prawem zwartego wygłosu”, w wyniku którego ustne spółgłoski niezwarte zostały wyeliminowane z tej pozycji, dając początek systemowi tonów. Sercem innowacji jest wschodnia część obszaru językowego, tam też ten proces zatacza najszersze kręgi – coraz rzadsze są zwarte wygłosy, a kompensatą za nie jest nowy ton opadająco-rosnący, często powiązany z dyftongizacją długiej samogłoski w jądrze sylaby. Pewien ostracyzm spotyka także spółgłoskę /m/, którą w starannej wymowie zastępuje się często spółgłoską /n/, za wyjątkiem kilku skonwencjonalizowanych leksemów i wyrażeń (np. bámyûn „wspólnota, gmina”). Im dalej na zachód, tym mniej wyraźne są te dwa procesy.
Wygłosowe /ɾ/ jest innowacją i wywodzi się z rozbicia dawnych samogłosek rotycznych na element wokaliczny i spółgłoskowy.
Wszystkie wygłosowe spółgłoski podlegają ograniczeniom pozycyjnym, tzn. nie mogą występować po niektórych samogłoskach, przy czym w przypadku /n/ ograniczenia te są zawężone tylko do części dialektów. I tak:
- /m/ występuje tylko po /ɐ ɑː iː/,
- /n/ raczej nie występuje po /ə ɛː/,
- /ŋ/ nie może wystąpić po /uː/, a historycznie także po /iː/ – sylaby z ing miały pierwotnie i krótkie,
- /p/ występuje tylko po /ɐ ɑː iː/,
- /t/ nie może wystąpić po /ə ɛː/,
- /k/ nie może wystąpić po /iː ɛː ʊ/,
- /ɾ/ występuje tylko po /ɛː uː/.
Tony
Językoznawcy zidentyfikowali aż siedem różnych tonów w qin, ale wspólne dla całego obszaru językowego są tylko cztery. Pozostałe trzy występują znacznie rzadziej i nie należą do standardowego rejestru języka. Dystrybucja tonów w poszczególnych dialektach jest bardzo zbliżona, z następującymi zastrzeżeniami:
- w dialektach nieposiadających tonu 5, sylaby, w których jest on spodziewany, posiadają ton 2,
- w dialektach nieposiadających tonu 6, sylaby, w których jest on niespodziewany, posiadają ton 3,
- w dialektach nieposiadających tonu 7, sylaby, w których jest on spodziewany, posiadają ton 5, chyba, że i ten nie występuje – wtedy ton 2.
| Nazwa tonu | 深潜 qiânyùt „ciemny nurkujący” |
深跃 qiânhêi „ciemny skaczący” |
平 kān „płaski” |
光跃 guānghêi „jasny skaczący” |
光潜 guāngyùt „jasny nurkujący” |
深平 qiânkān „ciemny płaski” |
光潜 guāngkān „jasny płaski” |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Opis | wysoki opadający | średni rosnący | płaski | średni rosnąco-opadający | średni opadająco-rosnący | niski płaski | nisko-średni |
| Numer tonu | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| Numer konturu | 51 | 45 | 3 | 342 | 212 | 2 | 12 |
| Przykład | 砂 „piach” |
朝 „wielki” |
镜 „szkło” |
江 „fala” |
水 „woda” (wsch.) |
家 „dom” (arch.) |
胤 „dziecko” (arch.) |
| Litera tonalna | tɑː˥˩ | tɑː˦˥ | tɑː˧ | tɑː˧˦˧ | tɑː˨˩˧ | tɑː˨ | tɑː˩˨ |
| Transkrypcja | dà, daa1 | dá, daa2 | dā, daa3 | dâ, daa4 | dǎ, daa5 | dä, daa6 | dã, daa7 |
Każda izolowana sylaba posiada jasny, dystynktywny, wyraźnie słyszalny kontur tonalny. Kontur ten zostaje oczywiście nieco zaburzony między sylabami o różnych tonach, dla przykładu w wyrazie 宁 Nìnxiá w miejscu standardowego 51-45 usłyszymy coś w rodzaju 53-34. Zawsze zachowany zostaje kierunek tonu (równy, wznoszący, opadający, wznosząco-opadający, opadająco-wznoszący), ale jego ostateczne brzmienie będzie zawsze zależało od otoczenia fonetycznego, np. w sytuacji gdy po sylabie z tonem 4 następuje sylaba z tonem 1, spadek będzie wyraźny, ale z niższego tonu, a gdy obie sylaby mają ton 1, pojawi się efekt staccato. Redukcja tonu nie zachodzi w żadnej sytuacji.
Zjawiska fonetyczne
Specyficzna budowa fonetyczna języka qin niejako zapobiega wystąpieniu wielu zjawisk fonetycznych, typowych dla języków o mniej „zoptymalizowanej” strukturze. Z tego powodu część synchronicznych przemian dotyczy tylko wybranych dialektów czy gwar. Poniższa tabela przedstawia te najważniejsze – w tym te zjawiska dialektalne, które rozdystrybuowane są pośród znacznej liczby użytkowników języka, wielu dialektów czy na rozległym geograficznie fragmencie obszaru językowego qin.
| Zjawisko | Zasięg | Omówienie |
|---|---|---|
| Frykatywizacja zwarcia krtaniowego | Liu, Tapxiao | Zwarcie krtaniowe ulega frykatywizacji i przybiera wymowę [β~v]. |
| Intruzywne [ɾ] | Ala, Ho'ot, Qing, Kotlina Guokhe | W sylabach otwartych z krótką samogołoską wtrącane jest przed nią [ɾ] celem wyrównania wagi sylaby, np. kàqí [kɾɐ˥˩t͡ɕʰiː˦˥]. |
| Jotyfikacja zwarcia krtaniowego | Ala, górny Nin, Qing | Zwarcie krtaniowe ulega jotyfikacji i przybiera wymowę [j]. |
| Neutralizacja tonu | ogólny | Partykuły, kwantyfikatory i inne słowa funkcyjne zawsze wymawiane są w zdaniu z tonem 3, nawet jeśli w pozycji izolowanej miałyby inny. |
| Udźwięcznienie spółgłosek zwartych i afrykat | ogólny | Nieaspirowana spółgłoska zwarta i afrykata w pozycji między długimi samogłoskami lub dyftongami ulega nieznacznemu, choć akustycznie rozpoznawalnemu udźwięcznieniu. |
| Upodobnienie fonetyczne | ogólny | Wygłosowe spółgłoski upodabniają się fonetycznie do kolejnej spółgłoski, otwierającej następną sylabę. Upodobnienie zachodzi przede wszystkim pod względem miejsca artykulacji. Gdy sąsiadują ze sobą takie same dźwięki (aspiracja nie ma tu znaczenia), ulegają one wyraźnemu przytrzymaniu (np. tùttāng [tʰʊtʰˑɑːŋ], nie *[tʰʊt(.)tʰɑːŋ]). |
| Zanik półspółgłosek | ogólny | W szybkiej wymowie połączenia /jiː wʊ wuː/ wymawiane są jako [iː ʊ uː]. |
Ortografia
Pismo qin
O ile zakłada się, że qin jest zapisywany własnym systemem pisma, wywodzącym się z zapisów ideograficznych, o tyle autor tego języka nie przejawia zainteresowania tworzeniem pisma jako takim, dlatego też system ten nie doczeka się nigdy wizualizacji. Na potrzeby „uegzotycznienia” prezentacji, stosowane jest tradycyjne pismo chińskie.
Qin na swój system pisma mówią tùgān jiùt, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza „język obrazkowy”. W istocie geneza pisma Qin sięga prymitywnych sposobów wizualnej komunikacji, a historię części najprostszych znaków można sprowadzić aż do malowideł naskalnych, sporadycznie znajdowanych w jaskiniach Dachu Świata. Zmieniające się czasy i kontakt językowy uwydatniły niepraktyczność tego pisma – nowe koncepty często oddawane są w piśmie za pomocą dosyć abstrakcyjnych metafor, albo, jeśli słowa je opisujące są zapożyczone, za pomocą znaków o wymowie zbliżonej do oryginalnej, nawet jeśli ich faktyczne znaczenie mocno odbiega od tego, co próbuje się przekazać. Niektóre znaki posiadają dwa warianty ortograficzne: lá „surowy” – pełen i tèi „łagodny” – uproszczony. Jeśli znak służy wyłącznie do zapisu wymowy, a nie przekazuje konceptu, zaleca się stosowanie znaków uproszczonych.
Największy słownik ideogramów qin zawiera 62 116 znaków. Ocenia się, że do codziennej komunikacji potrzebna jest znajomość około 3 000. Próg 10 000 został wskazany jako konieczny do czytania ze zrozumieniem flagowych pozycji qińskiej literatury, a 20 000 – do pełnienia funkcji publicznych związanych z archiwizacją, statystyką, gospodarką wewnętrzną i zagraniczną i sądownictwem. Pisma uczy się na ziemiach Konfederacji od najwcześniejszych lat, a kończący naukę egzamin z tej dziedziny często determinuje pozycję społeczną i zawodową zdającego.
W czasach cesarskich pisma qin używano także do zapisu języków innych ludów, jednak obecnie w większości wypadków praktyka ta została zarzucona na rzecz wypracowania własnych systemów ortograficznych.
Metody transkrypcji
Istnieją trzy sposoby transkrypcji qin na alfabet łaciński: transkrypcja standardowa (調節字 shūndài qíp), transkrypcja rozszerzona (汎節字 gòkdài qíp) oraz transkrypcja tonalna (音字 yókqíp). Transkrypcja rozszerzona jest w zasadzie wariantem transkrypcji standardowej, w którym oznaczane są samogłoski długie. Transkrypcja tonalna stanowi natomiast uproszczony zapis słownikowy. Tabela poniżej przedstawia sposoby transkrybowania dźwięków qin przy użyciu wszystkich transkrypcji.
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Poszczególne metody transkrypcji nie są idealne, chociaż transkrypcja tonalna jest najbliższa wymowy. Transkrypcja standardowa nie uwzględnia długości samogłosek, a transkrypcja rozszerzona robi to w nieortodoksyjny sposób, przy pomocy podkreślenia. Zapis dyftongów we wszystkich trzech jest dosyć arbitralny. Z tego powodu, o ile każda sprawdza się przy zapisie języka standardowego, o tyle w zasadzie żadnej nie należy stosować do zapisu dialektów.
Morfoskładnia
- W tej sekcji stosowana jest transkrypcja tonalna.
Jako że qin jest językiem w dużej mierze izolującym, granica między morfologią i składnią jest tu dosyć płynna. W poniższych sekcjach stosowana jest tradycyjna terminologia, także w przypadku przybliżeń wynikających ze słownikowych niedoskonałości lingwistycznej polszczyzny – w takich sytuacjach opatrzona jest dodatkowym komentarzem lub wyjaśnieniami ujednoznaczniającymi. Ze względów praktycznych zastosowano tu także transkrypcję tonalną.
Budowa zdania
Zdanie proste
Bazowym szykiem zdania w qin jest tzw. „sztywne” SVO, tzn. elementy poszczególnych grup zdania nie mogą być od siebie rozdzielone elementami innych grup:
Odstępstwa od tej struktury nie pojawiają się w kontekstach innych, niż poetyckie, a i tam powiązane jest to także z bardziej intensywnym niż w codziennym języku użyciem partykuł, które pozwalają na ujednoznacznienie kontekstu, a także zachowanie odpowiednich struktur metrycznych.
Przechodząc od ogółu do szczegółu, schemat budowy zdania prostego w qin wygląda następująco (najedź na skrót, żeby poznać jego rozwinięcie):
Granica między częściami zdania i częściami mowy w takiej strukturze zdania jest stosunkowo płynna, a pozycja danego elementu pozwala na zdeterminowanie, czy dany morfem leksykalny niesie znaczenie rzeczownikowe, przymiotnikowe, itp., w izolacji często nieokreślalne ze względu na znaczną homofonię. Zachowanie właściwego szyku zdania jest więc kluczowe w skutecznej komunikacji w qin.
Zdanie złożone
Zdanie złożone podrzędnie
Zdanie złożone współrzędnie
Zdania zagnieżdżone
Zdanie zagnieżdżone rządzi się specyficznymi prawami w qin – zarówno w budowie, jak i w pisowni. Zdania zagnieżdżone odpowiadają funkcyjnie wtrąceniom i zdaniom względnym, ale jako że składnia języka qin jest bardzo silnie ustrukturyzowana a kolejność elementów w zdaniu – stała – również one mają swoje określone miejsce – pojawiają się w miejscu, którego funkcje składniowe spełniają. Zdania zagnieżdżone wprowadza się konstrukcją 该 … 的 two2 ... laeo4 i często dodatkowo oznacza nawiasem zagnieżdżenia (﹁ … ﹂), który otwiera się przed partykułą 该 two2, a zamyka przed partykułą 的 laeo4 Przyjrzyjmy się poniższemu zdaniu.
| (1) | ﹁ | 该 | 唔 | 占有 | 羊毛 | ﹂ | 的 | 羊 | 睹 | 早 | 头 | 马 | 众 |
| two2 | nh | hzu3ju1 | hok1he2 | laeo4 | jung3 | cao2 | fuu1 | hzin1 | sei3 | ooi1 | |||
| partykuła otwierająca zagnieżdżenie |
„nie” | „posiadać” | „wełna” | partykuła zamykająca zagnieżdżenie |
„owca” | „widzeć” | partykuła wskazująca przeszłość nieokreśloną |
klasyfikator — zwierzęta |
„koń” | kwantyfikator — więcej niż 1 | |||
| „Owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie.” | |||||||||||||
Aspekt czasownikowy
Czasowniki bezaspektowe
Czasowniki kopulatywne
Czasowniki modalne
Partykuły
Partykuły zdaniowe
Partykuły klasyfikujące i kwantyfikatory
Partykuły pytajne
Negacja
Zaimki
Zaimki osobowe
Poniższa tabela przedstawia zaimki osobowe w języku qin:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| 我 shi3 | „ja” | 我們 shi3cen4 | „my” |
| 你 la4 | „ty” (forma neutralna) | 你們 la4cen4 | „wy” (forma neutralna) |
| 祢 lai1 | „ty” (forma grzecznościowa) | 祢們 lai1cen4 | „wy” (forma grzecznościowa) |
| 汝 lab1 | „ty” (forma pogardliwa) | 汝們 lab1cen4 | „wy” (forma pogardliwa) |
| 他 hok1 | „on” (człowiek lub personifikacja) | 他們 hok1cen4 | „oni” (ludzie lub personifikacja) |
| 她 ji4 | „ona” (człowiek lub personifikacja) | 她們 ji4cen4 | „one” (ludzie lub personifikacja) |
| 牠 'eer2 | „ono” (istota żywa inna niż człowiek; zwierzę, roślina itp.) | 牠們 'eer2cen4 | „one” (istoty żywe inne niż ludzie; zwierzęta, rośliny itp.) |
| 它 muu1 | „ono” (rzecz) | 它們 muu1cen4 | „one” (rzeczy) |
Chociaż tradycyjnie klasyfikowane jako zaimki, wyrazy te stanowią tak naprawdę grupę rzeczowników o zawężonych funkcjach, jednak poza tym zachowujących się w standardowy sposób. Liczba mnoga jest tworzona poprzez dodanie kwantyfikatora 們 cen4, który ponadto dostawia się także do nazw własnych, żeby wskazać na pewną zbiorowość (np. 漢們 gam1cen4 „ród Gàm”). Taki zaimek może też być głową grupy nominalnej określaną przez serię przydawek:
| (2) | 唔 | 良 | 心情 | 他 | 去 | 家 | 向 |
| nh | aang4 | goong1huu4 | hok1 | ci1 | gaan3 | chi4 | |
| „nie” | „dobry” | „nastrój” | „on” | „iść” | „dom” | „do” | |
| „[on] W nienajlepszym nastroju szedł do domu.” | |||||||
Relacje w zdaniu, także przynależność, wyrażane są odpowiednimi partykułami zdaniowymi – powyższe zaimki, podobnie jak wszystkie inne rzeczowniki, nie podlegają żadnym odmianom.
Zaimki wskazujące
Zaimki dzierżawcze
Zaimki nieokreślone
Zaimki puste
Liczba mnoga
Liczba mnoga wyrażana partykułą
Liczba mnoga wyrażana reduplikacją
Liczebniki
Qin, podobnie jak inne języki qińskie, korzysta z ósemkowego systemu liczeniaJęzykoznawstwo qin nazywa liczebniki „kwantyfikatorami określonymi”. Jest to określenie tylko częściowo trafne, ponieważ nie wszystkie z nich zachowują się jak standardowe kwantyfikatory, będąc w istocie same poprzedzone innymi kwantyfikatorami. N w poniższych tabelach oznacza położenie rzeczownika względem liczebnika.
Liczebniki podstawowe
| Cyfra | Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy | Liczebnik wieku | Liczebnik mnożny | Liczebnik wielokrotny |
|---|---|---|---|---|---|
| 0 | N 零 lai2 | 零裡 lai2 no1 N | N 零岁 lai2 hei4 | N 乘零 bie3 lai2 | 乘零裡 bie3 lai2 no1 N |
| 1 | N 一 hsia3 | 一裡 hsia3 no1 N | N 一岁 hsia3 hei4 | N 乘一 bie3 hsia3 | 乘一裡 bie3 hsia3 no1 N |
| 2 | N 二 saam4 | 二裡 saam4 no1 N | N 二岁 saam4 hei4 | N 乘二 bie3 saam4 | 乘二裡 bie3 saam4 no1 N |
| 3 | N 三 zhoi1 | 三裡 zhoi1 no1 N | N 三岁 zhoi1 hei4 | N 乘三 bie3 zhoi1 | 乘三裡 bie3 zhoi1 no1 N |
| 4 | N 四 hcaang2 | 四裡 hcaang2 no1 N | N 四岁 hcaang2 hei4 | N 乘四 bie3 hcaang2 | 乘四裡 bie3 hcaang2 no1 N |
| 5 | N 五 waap1 | 五裡 waap1 no1 N | N 五岁 waap1 hei4 | N 乘五 bie3 waap1 | 乘五裡 bie3 waap1 no1 N |
| 6 | N 六 fut4 | 六裡 fut4 no1 N | N 六岁 fut4 hei4 | N 乘六 bie3 fut4 | 乘六裡 bie3 fut4 no1 N |
| 7 | N 七 laang3 | 七裡 laang3 no1 N | N 七岁 laang3 hei4 | N 乘七 bie3 laang3 | 乘七裡 bie3 laang3 no1 N |
| 8 | N 八 jie3 | 八裡 jie3 no1 N | N 八岁 jie3 hei4 | N 乘八 bie3 jie3 | 乘八裡 bie3 jie3 no1 N |
| 9 (1 + 8) | N 一八 hsia3 jie3 | 一八裡 hsia3 jie3 no1 N | N 一八岁 hsia3 jie3 hei4 | N 乘一八 bie3 hsia3 jie3 | 乘一八裡 bie3 hsia3 jie3 no1 N |
| 16 (8 • 2) | N 十 tee1 'er2 | 十裡 tee1 'er2 no1 N | N 十岁 tee1 'er2 hei4 | N 乘十 bie3 tee1 'er2 | 乘十裡 bie3 tee1 'er2 no1 N |
| 17 (1 + 8 • 2) | N 一十 hsia3 tee1 'er2 | 一十裡 hsia3 tee1 'er2 no1 N | N 一十岁 hsia3 tee1 'er2 hei4 | N 乘一十 bie3 hsia3 tee1 'er2 | 乘一十裡 bie3 hsia3 tee1 'er2 no1 N |
| 24 (8 • 3) | N 廿 shwaa2 dan2 | 廿裡 shwaa2 dan2 no1 N | N 廿岁 shwaa2 dan2 hei4 | N 乘廿 bie3 shwaa2 dan2 | 乘廿裡 bie3 shwaa2 dan2 no1 N |
| 32 (8 • 4) | N 卅 gaa2 dan2 | 卅裡 gaa2 dan2 no1 N | N 卅岁 gaa2 dan2 hei4 | N 乘卅 bie3 gaa2 dan2 | 乘卅裡 bie3 gaa2 dan2 no1 N |
| 40 (8 • 5) | N 十 cat4 dan2 | 十裡 cat4 dan2 no1 N | N 十岁 cat4 dan2 hei4 | N 乘十 bie3 cat4 dan2 | 乘十裡 bie3 cat4 dan2 no1 N |
| 48 (8 • 6) | N 卌 chaeo4 dan2 | 卌裡 chaeo4 dan2 no1 N | N 卌岁 chaeo4 dan2 hei4 | N 乘卌 bie3 chaeo4 dan2 | 乘卌裡 bie3 chaeo4 dan2 no1 N |
| 56 (8 • 7) | N 九 hzin1 dan2 | 九裡 hzin1 dan2 no1 N | N 九岁 hzin1 dan2 hei4 | N 乘九 bie3 hzin1 dan2 | 乘九裡 bie3 hzin1 dan2 no1 N |
| 64 (8 • 8) | N 幺 jii3 jie3 | 幺裡 jii3 jie3 no1 N | N 幺岁 jii3 jie3 hei4 | N 乘幺 bie3 jii3 jie3 | 乘幺裡 bie3 jii3 jie3 no1 N |
Liczebniki podstawowe (lub proste) to liczebniki główne i ich podstawowe, regularne derywaty:
- liczebniki główne – wskazują na ilość obiektów nazwanych rzeczownikiem. Stoją w miejscu standardowego kwantyfikatora, po rzeczowniku, który opisują (江四 daa4 hcaang2 „cztery fale”, 市七 zhaan2 laang3 „siedem miast”).
- liczebniki porządkowe – wskazują na kolejność elementów. Stoją przed rzeczownikiem (四裡江 hcaang2 no1 daa4 „czwarta fala”).
- liczebniki wieku – wskazują na wiek osoby lub przedmiotu. Stoją po rzeczowniku (家四岁 gaan3 hcaang2 hei4 „czteroletni dom”).
- liczebniki mnożne – wskazują na wielokrotność (价格抬高乘四卌二 hzot2gang1 pan2ban4 bie3 hcaang2 chaeo4 dan2 saam4 „stukrotna podwyżka cen”).
- liczebniki wielokrotne – wskazują na powtarzalność (乘四裡他经乃金 bie3 hcaang2 no1 hok1 deu2 waa4 chan1 choeu2 „On był w Zhanzhou cztery razy”).
Liczebniki wtórne
Do liczebników wtórnych zalicza się formy o znaczeniu liczebnikowym, ale których podstawy nie stanowią liczebniki główne. Gramatyka qin wyróżnia dwie grupy liczebników wtórnych:
- liczebniki nieokreślone – wskazują bliżej nieokreśloną ilość. W przeciwieństwie do wielu innych języków, a podobnie jak w polskim, można je doszczegółowić: 少 lwoo3 „kilka”, 少十 lwoo3 dan2 „między 16 a 64, *kilkadziesiąt”; można od nich derywować także pozostałe formy liczebników podstawowych: 少裡江 lwoo3 no1 daa4 „któraś fala”,
- liczebniki ułamkowe.
Przymiotniki i przysłówki
Stopniowanie
Honoryfikatywność
Słownictwo
Budowa i słowotwórstwo
Język qin, tak jak wszystkie języki qińskie, jest językiem izolującym o budowie pierwotnie monosylabicznej, gdzie sylaba niesie tylko jedno znaczenie – albo semantyczno-nazywające, albo funkcyjno-gramatyczne. Jest to typowe dla izolujących języków basenu Morza Słonego – w językach pojckich obserwuje się występowanie tej samej zasady oraz zbliżoną budowę morfoskładniową. Wśród językoznawców brakuje konsensusu jeśli chodzi o faktycznie monosylabiczny charakter języka praqińskiego: o ile wszystkie trzy języki qińskie faktycznie wytworzyły zasadę jednosylabowości, o tyle niejednokrotnie bardzo odmienne formy kognatów w tych językach skłoniły badaczy do postulowania istnienia w prajęzyku samogłosek ultrakrótkich, rozbijających zbitki spółgłoskowe, ale nieposiadających typowej dla samogłosek zdolności do tworzenia sylaby.
Rozwój społeczny i technologiczny wpłynęły nie tylko na przyrost słownictwa w qin, ale także na jego budowę. Wiele słów ma obecnie więcej niż jedną sylabę, mimo że elementy składowe same w sobie albo nie niosą odrębnego znaczenia, albo niosą znaczenie niezwiązane z nowym leksemem. Odznacza się to także w piśmie: niektóre qinografy mają często więcej niż jeden sposób odczytu, są czytane jako wyrazy wielosylabowe, albo mają charakter wskazówki fonetycznej, a nie semantycznej. Nowe znaki qińskie często mają charakter ideograficzno-fonetyczny.
Jako że pojęcie „części mowy” jest w językach qińskich arbitrarne, nie istnieją zasady derywacyjne – dana jednostka semantyczna przybiera znaczenie orzeczeniowe, podmiotowe, przydawkowe, okolicznikowe lub dopełnieniowe, efektywnie wypełniając zadania tradycyjnie rozumianych części mowy, w zależności od swojej pozycji w zdaniu, a nie formy. Klasyfikatory, kwantyfikatory i partykuły pomagają określić składniową funkcję danego leksemu i inaczej niż w wielu językach mają charakter otwarty, tzn. ciągle powstają nowe.