Język czummuński

Język czummuński Lôha Txummux
Utworzenie:	Cywil w 2022
Liczba użytkowników	ok. 1 500 000 (jako ojczysty) ok. 5 000 000 (jako drugi język)
Sposoby zapisu:	łaciński
Typologia:	analityczny przechodzący w aglutynacyjny SOV absolutywno-ergatywny
Klasyfikacja:	Języki sinotybetańskie Języki sinickie (?) (według niektórych językoznawców; inni postulują osobną gałąź rodziny) Języki enkortoryjskie
Kody
Conlanger–1	txu.
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język czummuński (txu. Lôhá Txúmmùx /lo᷈xǎ tʃǔmːûʃ/, niekiedy też Lôhá Nkqôrtorx /lo᷈xǎ nkʼɞ̌˞tɞ̀˞ʃ/) to język aposterioryczny z rodziny sino-tybetańskiej, utworzony przez Cywila w 2022 roku. Jest on używany na Archipelagu Enkontoryjskim, położonym na północno-wschodnim Pacyfiku, w szczególności na wyspie Czummun. Jest językiem urzędowym w Enkontorze.
Nie ma pewności co do dokładnej klasyfikacji języka w obrębie rodziny sino-tybetańskiej. Niektórzy zaliczają go do gałęzi chińskiej (sinickiej), inni uznają go za osobną gałąź, czasem też pojawiają się propozycje umieszczające go w jednej z innych gałęzi. W przeciwieństwie do większości języków ze swojej rodziny, posiada wiele słów wielosylabowych. Wykazuje on jednak wiele cech typowych, takich jak tonalność, szyk zdania SOV, zacieranie się różnic między częściami mowy oraz obecność partykuł zliczających. Jest on silnie zróżnicowany dialektalnie, tutejszy opis, o ile nie zaznaczono inaczej, dotyczy języka standardowego, który jest bazowany na dialekcie centralnym z miasta Takei.

Klasyfikacja

Język czummuński jest członkiem rodziny języków enkortoryjskich, będącej częścią języków sino-tybetańskich. Zazwyczaj jest ona łączona z językami sinickimi, aczkolwiek niektórzy językoznawcy postulują uznanie jej za osobną gałąź rodziny lub rzadziej za część gałęzi tybetańsko-burmańskiej.

Dialekty

Język czummuński należy do małej rodziny dość blisko spokrewnionych języków enkontoryjskich, co prowadzi do dość częstych sporów dotyczących nazewnictwa, a także tego, co należy traktować jako język, a co jako dialekt. Najbardziej radykalne poglądy uznają istnienie jednego języka enkontoryjskiego, ze standardem opartym na dialekcie czummuńskim, a po drugiej stronie spektrum znajdują się ruchy postulujące odrębność językową kilkunastu różnych wariantów. Częstsze są jednak analizy wyróżniające od trzech do sześciu języków enkontoryjskich. Poszczególne języki i ich dialekty zostały pokrótce opisane poniżej:

• Język szembejski - wariant z wysp położonych na północ od Czummunu. Cechuje go wiele cech odrębnych od czummuńskiego, m.in. przejście bezdźwięcznych sonorantów w szczelinowe, zanik tonów, silna dyftongizacja samogłosek z historycznym tonem łamanym i zachowanie połączeń typu /Nr/ oraz pierwotnych form dyftongów. Doszło także to odrębnych rozwojów gramatycznych, a wpływ języka hiszpańskiego jest znacznie mniejszy niż na inne dialekty, zamiast tego wyraźne są wpływy rosyjskie.
  • Szembejski właściwy - używany na Archipelagu Szembejskim, położonym ok. 200 kilometrów na północ od Czummunu. Najbardziej charakterystyczny wariant szembejszczyzny.
  • Dialekt Wyspy Stołowej - używany na Wyspie Stołowej, ok. 50 kilometrów na północ od Czummunu. Często uznawany za pośredni pomiędzy szembejskim a dialektem centralnym, posiada jednak pewne cechy charakterystyczne. Zazwyczaj uznawany za dialekt szembejskiego, aczkolwiek niektóre analizy zaliczają go do czummuńskiego.
• Język czummuński
  • Dialekt północny - występuje na północy Wyspy Centralnej, wykazuje silne wpływy szembejskie, jednakże większość językoznawców uznaje, że jest on dialektem czummuńskim, który rozwijał się pod silnym wpływem gwar protoszembejskich. Niektórzy jednak twierdzą, iż jest on dialektem szembejskim.
  • Dialekt centralny - używany na Wyspie Centralnej, z wyjątkiem północnej części oraz górnej części jednej z dolin, a także na zachodnim wybrzeżu Sejminczalu. Stanowi bazę języka standardowego.
• Pradawne narzecza górskie - parafiletyczna grupa trzech gwar, używanych w dość mocno odizolowanych obszarach górskich, dzięki czemu przetrwały zarówno kolonizację, jak i współczesną ekspansję języka standardowego. Wykazują cechy nieobecne nigdzie indziej w enkontoryjskim obszarze językowym. Z tego powodu znacząca część językoznawców uznaje każdy z nich za osobny język, aczkolwiek z powodu nieustandaryzowania, małej liczby użytkowników oraz braku aktywistów językowych opinie te nie przedostały się do głównego nurtu enkortorystyki.
  • Dialekt kohorski - używany nad Jeziorem Czerwonym (jeziorem Kohor), położonym ok. 40 kilometrów na północ od Takei.
  • Dialekt sokocki - używany na płaskowyżu Sokoh, na południowym zachodzie Sejminczalu, na przeciwnej stronie Cieśniny Czummuńskiej od Czummunu, około 60km od Takei.
  • Dialekt laharski - używany nad jeziorem Lahar, położonym na południu Sejminczalu.
• Język sejmiński - dość zróżnicowana wewnętrznie grupa dialektów wyspy Sejminczal.
  • Dialekt trammański - używany na północnym wybrzeżu Sejminczalu, zwłaszcza w okolicach miasta Tramma. Wykazuje wiele cech pośrednich pomiędzy czummuńskim a sejmińskim, z tego powodu bywa zaliczany do obu z tych grup.
  • Dialekt linturyjski - używany na południu Sejminczalu, w szczególności w okolicach miasta Luintu‘r.
  • Dialekt Wielkiej Przełęczy - używany we wsiach i miasteczkach regionu Wielkiej Przełęczy, w centralnej części Sejminczalu. Wykazuje cechy pośrednie pomiędzy dialektami trammańskim a linturyjskim. Z racji swojego położenia w ważnym strategicznie i handlowo obszarze, dość wcześnie (pierwsza połowa XIX wieku) pojawiły się próby jego skodyfikowania, i utrzymuje dość wysoki prestiż.
  • Sejmiński właściwy - wariant używany na południowym wschodzie Sejminczalu, cechowany przez wzmocnienie /x/ do [k] lub [g], zlanie tonu łamanego z długim wysokim, zanik bezdźwięczności sonorantów i słabiej rozwiniętą niż w standardzie fleksję.
  • Sejmiński górski - dialekt Wielkiej Doliny Sejmińskiej, zbliżony do sejmińskiego właściwego, aczkolwiek z wpływami dialektu laharskiego oraz kilkoma różnicami fonetycznymi oraz leksykalnymi.

W przyszłości poszczególne dialekty i języki zostaną dokładniej opisane w osobnych artykułach.

Język standardowy

Język standardowy powstał w latach 50. XX wieku. Jest on bazowany na mowie klasy robotniczej miasta Takei oraz na gwarach okolicznych wsi i miasteczek, które są uznawane za najbardziej typowe gwary centralne. Jednakże, został on w znacznym stopniu oczyszczony z licznych zapożyczeń z języków europejskich, głównie hiszpańskiego oraz angielskiego, które to komunistyczny rząd uznał za "reakcyjne i kolonialne". Często utrzymały się one jednak w języku potocznym, prowadząc do powstania dyglosji.
Ponadto, język standardowy jest znacznie mniej tolerancyjny wobec zmian fonetycznych i gramatycznych zachodzących w języku, które są często tępione w szkołach i wśród ludzi zajmujących wysokie pozycje oraz stanowiska państwowe. W języku potocznym, zwłaszcza niższych klas społecznych oraz obszarów wiejskich, zachodzą one normalnie. W regionach oddalonych od stolicy zaznacza się też wpływ lokalnych dialektów/języków, co pogłębia dyglosję w języku czummuńskim, a niekiedy prowadzi do poliglosji - to, jak dany człowiek mówi zależy od wielu czynników, między innymi regionu jego pochodzenia, klasy społecznej, rodzaju sytuacji społecznej, a nawet poglądów politycznych.

Fonologia

Struktura sylaby

Maksymalna struktura sylaby to NCRVC. Wygłosowa spółgłoska może być geminatą. Zbitki inne niż interwokaliczne są nieliczne. W nagłosie dozwolone są tylko zbitki typu zbitki typu nosowa-zwarta, zwarta-sonorant nienosowy lub połączenie tych dwóch (nosowa-zwarta-sonorant nienosowy). W śródgłosie, w szczególności w zapożyczeniach mogą ponadto występować inne zbitki. Nie mogą one łamać maksymalnej struktury sylaby, ponadto niedozwolone są połączenia zwarta-zwarta (asymilują się do geminaty) oraz nosowa-zwarta o różnych miejscach artykulacji (miejsce artykulacji nosowej asymiluje się do miejsca artykulacji zwartej).

Spółgłoski

Język czummuński ma 23 spółgłoski. Poniższa tabela przestawia system spółgłoskowy języka. W nawiasach ostrych umieszczony został zapis ortograficzny. Jeżeli został pominięty, to jest on taki sam jak zapis głoski w międzynarodowym alfabecie fonetycznym.

	Wargowe	Dziąsłowe	Twardopodniebienne	Miękkopodniebienne
zwarte	p	t		k
ejektywy	pʼ <pq>	tʼ <tq>		kʼ <kq>
nosowe	m	n
nosowe bezdźwięczne	m̥ <mh>	n̥ <nh>
szczelinowe		s	ʃ <x>	x <h>
szczelinowe boczne		ɬ <lh>
afrykaty		tɬ <tl>	tʃ <tx>
afrykaty ejektywne		tɬʼ <tlq>	tʃʼ <txq>
półotwarte	(w) <hü>	l	j <y>	(w) <hü>
drżące		r
drżące bezdźwięczne		r̥ <rh>

Mogą występować geminiaty, zwłaszcza w pozycji interwokaliczej. Są one dozwolone także w wygłosie, ale nigdy w nagłosie.

Alofonia

Głoska /x/ występuje tylko w nagłosie, będąc redukowana do [ɰ ~ ʕ] w śródgłosie, oraz zanikając w wygłosie (pozostaje po niej jednak wzdłużenie poprzedzającej samogłoski)

Zbitki /pr/, /tr/ i /kr/, a także /pl/ i /kl/ powszechnie są wymawiane jako [br], [tr̥], [kr̥], [bl] i [kɬ]

Niekiedy udźwięcznienie, zwłaszcza głoski /p/ może zachodzić w pozycji między samogłoskami.

Jeżeli pojawia się zbitka dwóch spółgłosek zwartych lub zbitka nosowa+zwarta, to miejsce artykulacji pierwszej spółgłoski dostosowuje się do miejsca artykulacji drugiej spółgłoski. Poza nielicznymi wyjątkami (złożenia oraz najświeższa warstwa zapożyczeń) jest to zapisywane.

Przed głoskami /i/, /j/, a dialektalnie także /e/ pojawia się alofoniczna palatalizacja.

Samogłoski

Samogłoski czyste

	przednie	środkowe	tylne
wysokie	i	ʉ <ui>	u
średnie	e	ɞ <ue>	o
niskie		a

Samogłoski środkowe zaokrąglone są bardzo rzadkie, z tego też powodu w większości dialektów zlały się z tylnymi lub połączył w głoskę przypominającą szwę, rzadziej zostały odzaokrąklone i uprzednione do /i/ oraz /e/.

Samogłoski rotyczne

Występują 4 samogłoski rotyczne:
/ɪ˞/ <ir>
/ʊ˞/ <ur> lub <uir>
/ɜ˞/ <ar> lub <er>
/ɞ˞/ <or>

Dyftongi

W języku czummuńskim tradycyjnie wyróżniane są 3 dyftongi:

• /ɛɪ̯/ <ei>
  
• /ɞʏ̯/ <uei> lub <oi>
  
• /ɒʊ̯/ <ou>
  

Jednakże, wiele współczesnych analiz wykazuje, że samogłoski z tonem łamanym także podlegają dyftongizacji. Dyfotngizacja jest najsilniejsza w dialekcie północnym i szembejskim, aczkolwiek często zachodzi nawet w języku standardowym. Typowy przebieg dyftongizacji wygląda następująco:

• /a᷈/ > /ɒ̯a/ > /ɔ̯a/ > /ʊ̯a/
• /o᷈/ > /o̯ɔ/ > /ʊ̯ɔ/
• /e᷈/ > /e̯ɛ/ > /ɪ̯ɛ/
• /ɞ᷈/ > /ɵ̯ɞ/ > /ʏ̯ɞ/
• /i᷈/ > /ɪi̯/ > /ɘi̯/
• /u᷈/ > /ʊu̯/ > /ɵu̯/
• /ʉ᷈/ > /ɵʉ̯/ > /ɵy̯/ > /ɞy̯/

Tony

W ujęciu historycznym, w języku czummuńskim występuje 5 tonów:

• niski (a)
  
• wysoki (ā)
  
• rosnący (á)
  
• opadający (à)
  
• łamany (â)
  

Ton łamany ma charakter rosnąco-opadający. Jest on ponadto jedynym tonem, którego oznaczanie w ortografii jest obowiązkowe - pozostałe tony są powszechnie zaznaczane na piśmie tylko w słownikach, publikacjach dla dzieci, podręcznikach do nauki języka oraz w hasłach encyklopedycznych.

W samogłoskach rotycznych obecne są tylko dwa tony: płaski (nieoznaczany na piśmie) oraz rosnący (oznaczany cyrkumfleksem, obowiązkowo).

Ponadto, jeżeli po tonie opadającym w wygłosie występuje historyczna głoska /h/ (po której współcześnie w języku standardowym pozostało jedynie wzdłużenie), to ton ten zmienia się w ton wysoki. Pierowtna wymowa zachowała się w wielu dialektach.

Obecnie w najbliższym do standardu literackiego dialekcie centralnym zaszedł proces tonoklazy. Polega on na zlaniu się tonu wysokiego i niskiego w ton średni. Zmiana ta zachodzi także w przypadku tonu wysokiego pochodzącego od tonu opadającego przed historycznym wygłosowym /h/.
Ponadto, ton łamany często staje się alofoniczny, zaś elementem kontrastowym zostaje, w zależności od dialektu długość lub dyftongizacja (opisana powyżej, w sekcji Dyftongi).

Akcent

Tradycyjnie język czummuński był analizowany jako nieposiadający akcentu. Zamiast tego opisy koncentrowały się na tonie. Jednakże, we współczesnym czummuńskim można dostrzec pojawienie się akcentu wyrazowego. Jest to konsekwencja procesu tonoklazy. Uznaje się, że akcent pada na ostatnią sylabę z tonem konturowym (opadającym lub rosnącym), a jeżeli w danym słowie takiego brak, to akcent pada na ostatnią sylabę.

Gramatyka

Szyk zdania

Szykiem zdania w języku czummuńskim jest SOV. Przymiotnik, z racji zlania się z czasownikiem zawsze jest umieszczany po opisywanym rzeczowniku. Orzeczenie znajduje się po dopełnieniu, a za nim mogą występować tylko niektóre partykuły (np. pe i ma) oraz okolicznik. Morfosyntaktycznie język wykazuje typ absolutywno-ergatywny.

Części mowy

W języku czummuńskim można wyróżnić kilka podstawowych części mowy:

• Rzeczownik
• Zaimek (poszczególne zaimki niekiedy uznaje się za specjalne warianty innych części mowy)
• Czasownik (w tym także przymiotnik i przysłówek)
• Liczebnik
• Spójnik
• Przyimek (niekiedy uważany za typ czasownika)
• Wykrzynik
• Partykuła

Jednakże, granica pomiędzy częściami mowy nie jest wyraźna, i możliwe jest np. używanie czasownika jako rzeczownika oznaczającego czynność, rzadziej też rzeczownika jako czasownika mówiącego o używaniu lub tworzeniu przedmiotu opisywanego tym rzeczownikiem.

Rzeczownik

Podstawową częścią mowy jest rzeczownik.
W zdaniu, rzeczownik może pełnić rolę podmiotu lub dopełniania. Ponadto, jeżeli jest w posesywie może znajdować się w pozycji przydawki. Jeżeli stoi przed przyimkiem/przypadkiem przyimkowym, to może pełnić także rolę okolicznika. W sytuacji, gdy brak jest przypadku/przyimka przy okoliczniku, domyślnie jest on w innesywie.
Rzeczownik odmienia się on przez liczby i przypadki.
Nieobecna jest kategoria rodzaju gramatycznego. Jeżeli konieczne jest wskazanie, że opisywana rzeczownikiem osoba jest płci żeńskiej, możliwe jest dodanie po rzeczowniku słowa nìnna oznaczającego "kobieta".

Przedimek

W języku czummuńskim jest obecny jeden przedimek nieokreślony kī, identyczny z liczebnikiem „jeden”. Brak jest przedimka określonego.

Liczba mnoga

Liczbę mnogą tworzy się za pomocą końcówki -(é)tl, w zależności od zakończenia podstawowej formy słowa. -é- jest obecne w przypadku, gdy kończy się ona na spółgłoskę.

Oznaczanie liczby mnogiej jest konieczne, chyba że pojawił się liczebnik - wtedy ilość wynika z kontekstu i oznaczenie liczby mnogiej przestaje być konieczne.

Przypadki

W języku czummuńskim można wyróżnić 3 główne przypadki: absolutyw, possesyw i ergatyw. Mają one następujące końcówki:

• Absolutyw – -∅
  
• Possesyw – -(ì)x
  
• Ergatyw – -(è)t
  

Końcówki przypadków znajdują się po końcówce liczby mnogiej.

Występują także przypadki miejscownikowe:

• Celownik - -tē‘r
• Innesyw – -sê
• Allatyw: – -tô
• Ablatyw: – -re
• Narzędnik – -ntó
• Komitatyw: – -lòh

W przeciwieństwie do przypadków głównych, są one zapisywane z myślnikiem, np. peknih-tô hax - do mojego przyjaciela.
Innesyw występuje dość rzadko, zwykle w funkcji czasownika "być gdzieś", gdyż rzeczownik w formie podstawowej po czasowniku domyślnie przyjmuje funkcję okolicznika miejsca lub czasu (w zależności od kontekstu).

Poniższa tabela demonstruje odmianę rzeczownika w trzech przypadkach: rzeczownik zakończony na spółgłoskę, na samogłoskę i na h przechodzace w długość samogłoski w pozycji wygłosowej:

	tenîr - poranek		ninna - kobieta		soukoh - dziadek
	l.poj	l.mn	l.poj	l.mn	l.poj	l.mn
Abs.	tenîr	tenîretl	ninna	ninnatl	soukoh	soukohetl
Erg.	tenîret	tenîretlet	ninnat	ninnatlet	soukohet	soukohetlet
Poss.	tenîrix	tenîretlix	ninnax	ninnatlix	soukohix	soukohetlix
Dat.	tenîr-te'r	tenîretl-te'r	ninna-te'r	ninnatl-te'r	soukoh-te'r	soukohetl-te'r
Inn.	tenîr-se	tenîretl-se	ninna-se	ninnatl-se	soukoh-se	soukohetl-se
Abl.	tenîr-re	tenîretl-re	ninna-re	ninnatl-re	soukoh-re	soukohetl-re
All.	tenîr-to	tenîretl-to	ninna-to	ninnatl-to	soukoh-to	soukohetl-to
Inst.	tenîr-nto	tenîretl-nto	ninna-nto	ninnatl-nto	soukoh-nto	soukohetl-nto
Com.	tenîr-loh	tenîretl-loh	ninna-loh	ninnatl-loh	soukoh-loh	soukohetl-loh

Znacznik tematu

W czummuńskim obecny jest znacznik tematu tâ. Znajduje się on po oznaczanym rzeczowniku. Stanowi on często odpowiednik polskich fraz typu "co do X", "X zaś", "mówiąc o X", np.:

Hat Maxa-tâ kên txenta ora rhe.
/xât mâʃà ta᷈ ke᷈n tʃêntà ôrà r̥é/
ja-ERG Maria-TOP widzieć sklep godzina osiem
„Co do Marii. widziałem ją w sklepie o ósmej.”

Ponadto, w zdaniach złożonych, znacznik ten pokazuje, który dokładnie element frazy stanowi dopełnienie. Porównajmy dwa przykłady:

Hat H‘uanit-tâ present pôt Maxa-te‘r kên.
/xât xwânît ta᷈ prěsèn po᷈t mâʃà tér ke᷈n/
ja-ERG Jan-ERG-TOP prezent dać Maria-DAT widzieć.
„Widziałem, jak Jan daje Marii prezent.”

Hat H‘uanit present-tâ pôt Maxa-te‘r kên.
/xât xwânît prěsèn ta᷈ po᷈t mâʃà tér ke᷈n/
ja-ERG Jan-ERG prezent-TOP dać Maria-DAT widzieć.
„Widziałem prezent, który Jan dał Marii.”

Zaimki

Zaimki osobowe

	1.os		2.os		3.os
	l.poj	l.mn	l.poj	l.mn	l.poj	l.mn
Abs.	hà	hâtl	nà	nêtl	ke	kêtl
Erg.	hàt	hâtlet	nàt	nêtlet	ket	kêtlet
Poss.	hàx	hâtleix	nàx	nêtleix	kex	kêtleix

Zaimki osobowe są obowiązkowe i niepomijalne, chyba że w poprzedniej części zdania złożonego, czasem też w poprzednim zdaniu pojedynczym pojawił się ten sam zaimek w tej samej formie fleksyjnej oraz odnoszący się do tego samego przedmiotu lub osoby, np.:
Na tra te âr hat kên
/nâ trǎ tê ɜ̌˞ xât ke᷈n/
ty iść ten i.CZAS ja-ERG widzieć
„Przyszedłeś tu i (cię) zobaczyłem.”

Zaimki wskazujące

	blisko	daleko
wysoko	mil	tin
na tym samym poziomie	te	na
nisko	lei	lê

Zaimki pytajne

kei? - kto? co?
tui? - jaki? który?
mhâ - ile?

Liczebniki

1 - ki
2 - ni
3 - uru
4 - ili
5 - la
6 - tru
7 - si
8 - rhe
9 - kû
10 - kqe
100 - rhatl
1000 - inih

Partykuły zliczające

W języku czummuńskim niepoprawne jest określenie ilości rzeczy poprzez bezpośrednie połączenie rzeczownika z liczebnikiem. Koniecznie jest zastosowanie jednej z partykuł zliczających. Partykuła ta znajduje się po rzeczowniku, ale przed liczebnikiem. Lista najważniejszych i najczęściej używanych partykuł zliczających wygląda następująco:

• mûr - Podstawowa partykuła zliczająca, używana do zliczania rzeczowników nie posiadających własnej partykuły, np. pojęć abstrakcyjnych i niektórych przedmiotów nieożywionych.
• nhí - Partykuła zliczająca używana do zliczania ludzi.
• kā‘r - Partykuła zliczająca używana do zliczania niewielkich przedmiotów nie mających własnych partykuł, a także grudek, kawałków większej całości i niektórych brył.
• kah - Partykuła zliczająca używana do zliczania zwierząt hodowlanych.
• har - Partykuła zliczająca używana do zliczania ryb.

Ponadto, wszystkie rzeczowniki oznaczające naczynia, jednostki, klasy przedmiotów itp. mogą być używane jako partykuły zliczające.

Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe są identyczne z liczebnikami głównymi. Wyjątkiem jest liczebnik "pierwszy" - kìtx. Liczebniki porządkowe są umieszczane bezpośrednio po porządkowanym rzeczowniku, bez użycia partykuły zliczającej.

Tworzenie liczebników

Liczebniki złożone tworzy się w sposób następujący:
[liczba setek]+rhātl [liczba dziesiątek]+kqē [liczba jedności], analogicznie dla liczb większych, np.
ururhatl nikqe si - trzysta dwadzieścia siedem

Czasownik

W języku czummuńskim czasownik nie odmienia się przez osoby, liczby ani czasy. Może on z kolei być odmieniany przez tryby za pomocą odpowiedniej partykuły.

Czasownik „być”

W języku czummuńskim brak osobnego czasownika być. Jego rolę pełni klityczny sufiks -(ì)k. Zazwyczaj jest on dołączony do rzeczownika, ale w razie obecności partykuł takich jak pe lub ma, przechodzi on na nie. Można zauważyć, że często występuje on na ostatnim możliwym miejscu w zdaniu.
Działanie czasownika być w czummuńskim przedstawiają poniższe przykłady:

Ninna na peknihik hax kqutrei kqutrei.
/nînːà ná pěknǐxîk xâʃ kʼǔtrɛ̂ɪ̯ kʼǔtrɛ̂ɪ̯/
kobieta tamten przyjaciel-być ja-POSS dobry dobry
„Tamta kobieta jest moją bardzo dobrą przyjaciółką.”

Ninna na peknih hax mak.
/nînːà ná pěknǐ: xâʃ màk/
kobieta tamten przyjaciel ja-POSS nie-być
„Tamta kobieta nie jest moją przyjaciółką.”

Emfaza

Podkreślenie intensywności wykonywania danej czynności może być wykonane na dwa sposoby:
- reduplikacja całego czasownika;
- umieszczenie partykuły kqê po czasowniku;

Partykuły trybu

Język czummuński ma kilka najważniejsze partykuły trybu. Większość z nich może także funkcjonować jako osobne czasowniki. Przedstawia je poniższa lista:

• tàh - partykuła hortatywu - wyraża wezwanie, zachęcenie do wykonywania danej czynności.
• krō - partykuła optatywu, wyraża chęć lub pragnienie, aby dana czynność była wykonana, bez bezpośredniego wezwania do niej.
• nênn - partykuła trybu nieświadka - używana do mówienia o czynnościach, co do których zajścia mówiący nie ma osobistej pewności, a jedynie wie o nich z relacji innych osób.
• sâ - partykuła kauzatywu - używana do mówienia o sytuacjach, gdy ktoś lub coś spowodowało, że inna osoba lub rzecz coś zrobiła.

Różnicę pomiędzy hortatywem a optatywem ilustrują poniższe przykłady:

Hat H’uan kôh tah.
/xât xwân ko᷈ː táː/
ja-ERG Jan spotkać.się HORT
„Spotkam się z Janem.” lub „Janie, spotkajmy się!” - wyraża zamiar działania do spełnienia czynności - spotkania się z Janem.

Hat H’uan kôh kro.
/xât xwân ko᷈ː kró/
ja-ERG Jan spotkać.się OPT
„Chciał(a)bym spotkać się z Janem.” - wyraża chęć spotkania się z Janem, ale nie deklaruje zamiaru umówienia spotkania.

Przymiotnik

Język czummuński nie posiada specyficznego przymiotnika. Zamiast tego, obecne są czasowniki o znaczeniu „być X”. Zachowują się one tak jak inne czasowniki, z wyjątkiem możliwości stopniowania partykułą ipî, umieszczaną po przymiotniku. Niekiedy jest ona interpretowana jako czasownik o znaczeniu "wykraczać", "być większym niż".
Mansana tatâ ipî kôll.
/mànsânà tǎta᷈ ìpi᷈ ko᷈lː/
jabłko duży wykraczać jabłko.dzikie
„Jabłko (hodowlane) jest większe od jabłka dzikiego.”
Stopień wyższy i najwyższy są identyczne. Jedyną różnicą jest obecność drugiego elementu, np.
Mansana te tatâ ipî.
/mànsânà tè tǎta᷈ ìpi᷈/
jabłko to duży wykraczać
„To jabłko jest największe.”

Podobnie jak czasownik, przymiotnik może zostać poddany emfazie z wykorzystaniem przyrostka -kqê lub pełnej reduplikacji przymiotnika.

Słownictwo

Słownictwo w języku czummuńskim dzieli się na dwie grupy: rodzime oraz zapożyczone. Do słownictwa rodzimego tradycyjnie zalicza się także słowa, które są dobrze zasymilowane i nierozpoznawalne jako zapożyczenia dla przeciętnego użytkownika języka, choć przez językoznawców uznawane za starożytne zapożyczenia z języków paleosyberyjskich lub tunguskich, np. mhârt lub sîkkue‘r. Stosowanie zapożyczeń jest typowe dla języka potocznego, język standardowy (oficjalny) jest dość purystyczny.
Zapożyczenia pochodzą głównie z języków europejskich, przede wszystkim hiszpańskiego i angielskiego. Hispanizmy dotyczą często dość podstawowych sfer życia, zwłaszcza pojęć, które pojawiły, rozwinęły lub upowszechniły się wraz z kontaktem z kulturą europejską. Anglicyzmy częściej dotyczą zawodów, technologii oraz pojęć powstałych w XX wieku.
Obecnie około 14% procent słownictwa jest pochodzenia hiszpańskiego, 5% to anglicyzmy, 4% ma niepewną etymologię, a pozostałe 77% to rodzime słowa pochodzenia sinotybetańskiego.

Słowotwórstwo

Słowotwórstwo języka czummuńskiego jest słabo rozbudowane. Jednakże, możliwe jest wyróżnienie kilku sposobów tworzenia nowych słów.

Podstawowym sposobem jest sufiksacja. Przykładami sufiksów są:
-kqâ, tworzący nazwy miejsc;
-nih, tworzący nazwy zawodów i ról społecznych;

Słowa utworzone za pomocą tych końcówek mają zazwyczaj znaczenie bardziej konkretne niż utworzony z tych samych morfemów związek wyrazowy zawierający posesyw. Porównaj:
ntruleh (uczyć się) – ntrulehkqâ (szkoła) – kqâ ntrulehix (miejsce nauki, może chodzić zarówno o szkołę, jak i np. biurko)
sâtler (pracować) – sâtlernih (robotnik, zwykle fizyczny) – nih sâtlerx (człowiek pracujący, zatrudniony).