Język sechtoński
Język sechtoński ܣܚܬܘܢ ܟܢܘܟ [sɨħ'ton 'knuk] | |
---|---|
Sposoby zapisu: | syryjskie, sechtońskie, łaciński |
Typologia: | aglutynacyjno-fleksyjny SVO? |
Faktycznie | |
Utworzenie: | Henryk Pruthenia, Canis w 2016 |
W ? | |
Używany w : | Secht |
Klasyfikacja: | J. sechtońskie
|
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język sechtoński - oficjalny język Konfederacji Państw Sechtonu. Początkowo tworzony przez Canisa, przejęty przez Henryka Pruthenię.
Dane pierwotne
- fonetyka pseudosemicka
- inspirowany aramejskim, częściowo hebrajskim i arabskim
- zapisywany pismem syryjskim (czcionka Estrangelo)
- słabo rozwinięty system rdzeni spółgłoskowych
- język aglutynacyjny
Zachowane słowa:
- "Sechton" wymawiane jest [sɨħ'ton]. To [ɨ] wynika z silnej redukcji [ɛ]
- Secht, lub Sechton (od nazwy języka), czyli -on - nazwa języka
- Nazwa własna: Sechtonsera Mers: Tłumaczenie: Konfederacja Państw Sechtonu (-sera, liczba zbiorowa, gen?)
- Stolica: S'xaka
- Reprezentacja: Każdy serej, czyli urzędnik, minister
- Secht, Konfederacja Państw Sechtonu (ܣܚܬܘܢܣܪܐ ܡܪܣ Sechton-Sera Mers), Związek Sechtu (ܣܚܬܘܢܝܪ ܠܟܝܬܠ Sechtonir Lekiatal) (czyli sera - państwo, i nie liczba mnoga!). -on, końcówka dzierżawcza przymiotnikowa? -ir (końcówka genetywna?)
- S'xaka ܨܥܩܐ [sʕaqɑʔ]
- Konfederacja Państw Sechtonu ܣܚܬܘܢܝܪ ܠܟܝܬܠ [sɨħtoɲir lɨcatäl]
Pismo:
- ܣܚܬܘܢܣܪܐ ܡܪܣ : s¹.ch.t¹.w.n s¹.r.ʔ m.r.s¹ : Sechton-Sera Mers
- ܣܚܬܘܢܝܪ ܠܟܝܬܠ : s¹.ch.t¹.w.n.i.r l.k.i.t¹.l : Sechtonir Lekiatal : [sɨħtoɲir lɨcatäl]
- ܨܥܩܐ : s².'x.q.ʔ : S'xaka : [sʕaqɑʔ]
Czyli:
- s¹ użyte przed samogłoskami i w wygłosie
- s² użyte przed spółgłoskami
- jod użyty, jeżeli zmiękcza k i n
- alef dla samogłoski, ale tylko w wygłosie. Zgaduję, że w nagłosie też (brak danych)
- t¹ przed samogłoskami
- w dla samogłoski /o/ w zamkniętej
Leksyka:
- S'xaka - miasto
- serej - urzędnik
- ser(a) - państwo
- sera - państwa
- s-r - władza, rządzić?
- Lekiatal - związek
- Mers - związek
- Sechton - nazwa języka
- Secht - nazwa kraju
Gramatyka:
- Sechton-Sera Mers > przymiotnik (nieodmienny!)
- język lewogłowowy
- Sechtonir - ir - końcówka genetywu.
Obecne dźwięki:
- ch:
- 'x: ʕ
- aka: aqɑ
- a: ɑʔ
- e: ɛ
- e: ɨ (zredukowane ɛ)
- a
- ä
- ni: ɲi
- l
- c
- ħ
- i
- s
- r
- o
Czyli mamy przynajmniej: Samogłoski:
- i (ɨ<ɛ)
- ɛ o
- a ä ɑ
Spółgłoski
- n ɲ
- t c ʔ
- s ħ ħ ʕ
Dźwięki
Samogłoski
- i ɨ u (i u)
- e o (ê o)
- ɛ (e)
- a ä ɑ (a)
Alofonia
Występują następujące alofony:
- ä : ɑ (przed spółgłoskami tylnymi),
- a : e (nieakcentowane, przed miękkimi),
Redukcja
W języku sechtońskim dochodzi do silnej redukcji samogłosek nieakcentowanych:
- ɛ > ɨ
- ä > a
- u > o
- i > e
Jednocześnie należy zaznaczyć, że samogłoski /e/ oraz /o/ występują też jako samodzielne fonemy.
Spółgłoski
- m n ɲ (m n ni)
- p t k c q ʔ (p t k ki k~q ')
- v s x ħ ʕ h (w s x ch 'x h)
- l r j w (l r j)
Spółgłoski /ɲ/ oraz /c/ są alofonami /n/ i /c/ przed /i/, /j/, ale występują także jako samodzielne dźwięki.
Spółgłoska /p/
Spółgłoska /p/ ulega zanikowi, jeżeli znajduje się w innej pozycji, niż przed samogłoską.
Zapis
Dla języka sechtońskiego używa się trzech form zapisu:
- alfabetu łacińskiego (używany w tym artykule)
- alfabetu syryjskiego (używany do zapisania tekstów)
- alfabetu sechtońskiego (oryginalny alfabet używany w Kyonie).
Zapis syryjski
Alfabet Syryjski | |||||
---|---|---|---|---|---|
Alap
'~a /ʔ, a/ |
He
h~e /h, e/ |
Waw
w~u~o /v, u, o/ |
Het
ch /ħ/ |
Tet
t² /t/ |
Jod
j~i~ê /j, i, e/ |
ܐ | ܗ | ܘ | ܚ | ܛ | ܝ |
Kap
k /k/ |
Lamad
l /l/ |
Mim
m /m/ |
Nun
n /n/ |
Semkat
s¹ /s/ |
'E
'x /ʕ/ |
ܟ | ܠ | ܡ | ܢ | ܣ | ܥ |
ܟܟ | ܡܡ | ܢܢ | |||
Pe
p /p/ |
Sade
s² /s/ |
Kop
q /q/ |
Resz
r /r/ |
Szyn
x /x/ |
Taw
t¹ /t/ |
ܦ | ܨ | ܩ | ܪ | ܫ | ܬ |
Zasady ortograficzne
Następujące znaki mogą oznaczać samogłoskę lub spółgłoskę:
- alap /ܐ/: '~a /ʔ, a/
- he /ܗ/: h~e /h, e/
- waw /ܘ/: w~u~o /v, u, o/
- jod /ܝ/: j~i~ê /j, i, e/
Znaki te mogą oznaczać samogłoskę jedynie w pozycji nagłosowej i wygłosowej (przy czym, mogą także oznaczać spółgłoskę w tej samej pozycji). Wyjątkiem jest jedynie znak waw, które może oznaczać samogłoskę /o/ pochodzącą od dawnego dyftongu /aw/ (czyli diachronicznie, zapisywana jest spółgłoska).
Dla dźwięków /t/ i /s/ używa się dwóch znaków: Dla /s/ używane są znaki:
- semkat /s¹/ܣ/ - używane przed samogłoskami i w wygłosie,
- sade /s²/ܨ/ - używane przed spółgłoskami.
Dla /t/ używane są znaki:
- taw /t¹/ܬ/ - używane przed samogłoskami i w wygłosie,
- tet /t²/ܛ/ - używane przed spółgłoskami.
Dla miękkich /c/ oraz /ɲ/ zawsze przyjmuje się zapis:
- kap + jod /k.i/ܟܝ/ - dla /c/,
- nun + jod /n.i/ܢܝ/ - dla /ɲ/.
Nazwy Sechtońskie
Alfabet Syryjski
Nazwy w języku sechtońskim: | |||||
---|---|---|---|---|---|
Alap | He | Waw | Het | Tet | Jod |
Alaw
ܐܠܘ |
He
ܗܗ |
Wo
ܘܘ |
Chet
ܚܛ |
Tet
ܬܛ |
Jot
ܝܘܛ |
Kap | Lamad | Mim | Nun | Semkat | 'E |
Kaw
ܟܟ |
Lamat
ܠܡܛ |
Mim
ܡܝܡ |
Nun
ܢܢ |
Semkat
ܣܡܟܛ |
'Xe
ܝܗ |
Pe | Sade | Kop | Resz | Chyn | Taw |
Pe
ܦܗ |
Sate
ܣܬܗ |
Qow
ܩܘܘ |
Rex
ܪܫ |
Xin
ܫܝܢ |
To
ܬܘ |
Zapis sechtoński
Pismo sechtońskie pochodzi od części znaków alfabetycznych z pisma staromitenskiego.
Gramatyka
Język sechtoński jest językiem aglutynacyjnym, choć w słowotwórstwie, odmianie dużej części czasowników, a także pewnej grupy rzeczowników, charakteryzuje się też wymianą samogłosek.
Rdzenie Spółgłoskowe
Większa część słownictwa języka sechtońskiego oparta jest o rdzenie spółgłoskowe. I o ile, fleksja wewnętrzna charakterystyczna jest dla czasowników (łączona z aglutynacją), to większość rzeczowników odmienia się aglutynacyjnie. Rzeczowniki składające się z jednego morfemu (a także ich pochodne), oraz rzeczowniki utworzone od czasowników (imiesłowów, poszczególnych form czasowych, etc.) także w pewnym stopniu odmieniają się przy pomocy fleksji wewnętrznej.
Występują następujące formy rdzeni spółgłoskowych:
- rdzeń pełny - składa się jedynie z spółgłosek,
- rdzeń jednostopniowy - składa się z spółgłosek i jednej stałej samogłoski,
- rdzeń wielostopniowy - składa się z spółgłosek, i dwóch (lub większej nawet ilości) samogłosek, przy czym dochodzi do wymiany samogłosek pomiędzy części spółgłosekm
- rdzeń martwy - rdzeń, w którym nie dochodzi do wymiany samogłosek (głównie zapożyczenia, oraz najkrótsze słowa),
Rdzenie składają się w większości z trzech spółgłosek, rzadziej dwóch, lub czterech. Przy czym znamienne jest, że rdzenie dwuspółgłoskowe oznaczają w większości podstawowe słowa, w tym też większość z nich to rzeczowniki opisujące elementy przyrody. Rdzenie czterospołgłoskowe mają określoną budowę:
- są duplikacją rdzenia dwuspółgłoskowego,
- mają budowę C-C-H-C,
- mają budowę 'SC-C-C,
Mała część rdzeni czterospółgłoskowych ma budowę C-C-C-C.
Zaimek
Zaimek osobowy
Forma główna | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Osoba | Sg | Du | Pl | ||||
1. | m | ma | imma | waxa | |||
f | mina | minna | wixa | ||||
2. | m | sat | satta | qana | |||
f | sita | sitta | qina | ||||
3. | m | ur | warra | mor | |||
f | uma | wamma | mom | ||||
n | 'et | atta | mat |
Odmiana | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Osoba | Forma | |||||
Główna | Łączona | Dzierżawcza | Akuzatywna | |||
Sg | 1. | m | ma | ma- | maja | man |
f | mina | mi- | minajja | min | ||
2. | m | sat | sa- | satja | sam | |
f | sita | si- | sitajja | sim | ||
3. | m | ur | u- | ujir | um | |
f | uma | um- | umir | umim | ||
n | 'et | ta- | tajir | tam | ||
Du | 1. | m | imma | imma- | immê | imman |
f | minna | minna- | minnê | minnan | ||
2. | m | satta | satta- | sattê | sattam | |
f | sitta | sitta- | sittê | sittam | ||
3. | m | warra | warra- | warrar | warrama | |
f | wamma | wamma- | wammar | wammama | ||
n | atta | atta- | attar | attama | ||
Pl | 1. | m | waxa | wa- | waxjar | oxma |
f | wixa | wi- | wixjar | oximar | ||
2. | m | qana | qa- | qaniar | qamar | |
f | qina | qi- | qiniar | qimar | ||
3. | m | mor | im- | imar | imim | |
f | mom | mom- | momar | momim | ||
n | mat | imta- | imtajar | imtajim |
Rzeczownik
Rzeczownik w języku sechtońskim odmienia się przez przypadki i liczby. O ile kolejne przypadki tworzy się za pomocą aglutynacji, to odmiana przez liczby opiera się u części tzw. złamanych rzeczowników o wymiany samogłoskowe w rdzeniu. Wyróżnia się dwie podstawowe formy rzeczownika: główną i łączoną.
Forma
Aby stworzyć formę łączoną, należy pamiętać, że akcent pada z reguły na ostatnią sylabę tematu głównego rzeczownika (tu - formy łączonej), więc, jeżeli forma podstawowa kończy się na spółgłoskę, to rozszerzając temat o samogłoskę (by słowo mogło swobodnie przykleić końcówkę aglutynacyjną) dochodzi do przeskoczenia akcentu, i redukcji samogłoski.
Aby stworzyć liczbę podwójną należy podwoić ostatnią spółgłoskę rdzenia i stworzyć takie środowisko (poprzez wstawienie samogłoski /e/, lub /a/), by ta duplikacja była wymawialna. Akcentowana jest samogłoska przed duplikowanymi spółgłoskami. Jeżeli jakiś przedmiot często występuje w parach, to forma liczby podwójnej tożsama jest formie mnogiej - a sama forma podwójna de facto nie występuje.
Liczba mnoga tworzona jest za pomocą wymian samogłoskowych, lub za pomocą prefiksu pa-. Część rzeczowników łączy oba sposoby tworzenia liczby mnogiej.
Sg. | Du. | Pl. | |
---|---|---|---|
Główna | Łączona | ||
qat | qta | qatta | qet |
qot | qta | qotta | qut |
qut | qto | qutta | qêt |
qit | qte | qitta | qêt |
qet | qta | qetta | qot |
qet | qte | qetta | qot |
qatal | qatla | qatalla | qetal |
qVtal | qVtla | qVtalla | qVtol |
qVtel | qVtla | qVtella | qVtol |
Vqtal | Vqtala | Vqtalla | Vqetal |
Vqtel | Vqtele | Vqtella | Vqetel |
-C | -Ca | -(a)CCa | pa- -Ca |
(a)CCa | |||
-V | -V | -Vjja | pa- -V |
Przypadki
Przypadki wyraża się za pomocą sufiksów doklejanych do rzeczowników.
Przypadek | Końcówka |
---|---|
bez czegoś | -qi |
od czegoś | -rê |
przy czymś u kogoś |
-wa |
jak coś jako coś |
-hi |
ku czemuś aby coś w stronę czegoś w jakimś celu |
-ki |
skądś (pochodzenie) |
-r |
z czegoś (materiał, źródło) |
-xe |
z czymś | -m |
czemuś | -se |
czyjś | -te |
do czegoś | -re' |
jakoś czymś |
-'xih |
gdzieś | -ch |
w środku czegoś | -se' |
przez coś | -row |
wzdłuż czegoś | -niê |
nad czymś nad coś |
-q |
pod czymś pod coś |
-x |
przed czymś przed coś |
-jo |
za czymś za coś |
-set |
dokądś | -lin |
Przymiotnik i przysłówek
Przymiotnik jest nieodmienny i stoi przed opisywanym rzeczownikiem. Jeżeli przymiotnik występuje bez rzeczownika jako podmiot, lub dopełnienie, wzmacniany jest zaimkiem III osoby stojącym po nim.
Czasownik
Sechtońska fleksja czasowna jest bardzo bogata. Czasowniki odmieniają się przez następujące kategorie:
- liczba (pojedyncza : podwójna : mnoga)
- czas (teraźniejszy : przeszły : zaprzeszły)
- tryb (oznajmujący : rozkazujący : przypuszczający)
Formy czasownika
Czasownik posiada aż pięć głównych form:
- formę bezokolicznika
- formę pojedynczą
- formę mnogą
- formę czynną
- formę bierną
Główne formy zależne są od wzoru odmiany. W czasie odmiany czasownika może dojść do pewnych zmian. Np. powstała zbitka /aw/ przechodzi w /o/, /a/ przed /'/ przechodzi w /e/ (także też przed innymi spółgłoskami tylnymi)
Forma pojedyncza
Używana jest dla tworzenia liczby pojedynczej i podwójnej (w tym przypadku poprzez podwojenie ostatniego radykału) czasu teraźniejszego oraz przy tworzeniu imiesłowów przysłówkowych współczesnych. W większości przypadków, jest zbieżna z formą bezokolicznika po odcięciu końcówki.
Forma mnoga
Forma mnoga jest używany przy tworzeniu liczby mnogiej czasu teraźniejszego.
Forma czynna
Forma czynna jest używana przy tworzeniu czasu przeszłego aktywnego, przeszłego ciągłego aktywnego, imiesłowu czynnego (dla czasowników przechodnich) oraz czasu uprzedniego.
Forma bierna
Forma bierna używana jest przy tworzeniu form czasu przeszłego nieaktywnego i biernego, przeszłego ciągłego biernego, imiesłowu czynnego (dla czasowników nieprzechodnich), oraz czasu przeszłego biernego.
Koniugacja
Czasowniki sechtońskie przydzielone są jednocześnie do dwóch koniugacji:
- wewnętrznej - opisującej wzór, według jakiego dochodzi do wymian samogłoskowych wewnątrz rdzenia;
- sufiksalnej - zależnej od otrzymanej końcówki bezokolicznika.
Koniugacja wewnętrzna
F. | Frekwentywne | Efektywne | Intensywne | Sprawcze |
---|---|---|---|---|
Inf. | qatl | aqatl | iqitel | qotol |
Sg. | qatol | aqatal | iqetel | qotol |
Pl. | qatl | aqatl | iqetl | qotl |
Acc | qutul | aqatul | yaqtul | qotul |
Pass. | qetel | aqatel | yatel | qotel |
F. | Frekwentywne | Efektywne | Intensywne | Sprawcze |
---|---|---|---|---|
Inf. | qtel | eqtel | iqetel | qetol |
Sg. | qtel | eqtel | iqtel | qetol |
Pl. | qtel | eqtel | iqetel | qetol |
Acc | qetul | eqtol | yeqtol | qetul |
Pass. | eqetal | eqetal | yeqtal | qetal |
F. | Frekwentywne | Efektywne | Intensywne | Sprawcze |
---|---|---|---|---|
Inf. | qotol, qtol | oqtol | iqetol | qotl |
Sg. | qotol, qtol | oqtol | iqtol | qotol |
Pl. | qotol, qtol | oqtol | iqetl | qotl |
Acc | qotul, qtul | oqtul | yeqotul | qotul |
Pass. | oqtol | oqtal | yeqotal | qotal |
F. | Frekwentywne | Efektywne | Intensywne | Sprawcze |
---|---|---|---|---|
Inf. | qitil, qitl, qtil, qitul, qtul, qutul, qotul | uqutol, uqtol | iqetul | qutl |
Sg. | qitil, qitl, qtil, qitul, qtul, qutul, qotul | uqutol, uqtol | iqetul | qutul |
Pl. | qitil, qitl, qtil, qitul, qtul, qutul, qotul | uqutol, uqtol | iqetl | qutl |
Acc | qetul, qetul, qetul | uqutul, uqtul | yequtul | qutul |
Pass. | qatul, qatul, qatul | uqtal | yegutal | qutal |
F. | I | II | III | IV | V | VI |
---|---|---|---|---|---|---|
Inf. | qot | qit | qut | qat | qet | qot |
Sg. | qet | qit | qut | qet | qet | qot |
Pl. | qet | qit | qut | qet | qet | qot |
Acc | qut | iqt | yequt | yeqot | yeqot | qut |
Pass. | qat | yeqt | yeqat | yeqat | yeqet | qat |
Koniugacja zewnętrzna
Inf. | -∅ | -t | -ta | -a-ta | -a | -o-ta | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ind. | Prs. | Sg. | -∅ | -at | -a | -o | ||
Du. | -a | -at | -a | -o | ||||
Pl. | -a | -a-ta | -a | -o-ta | ||||
Prt. | Sg. | -o, -∅ | -a-to | -o, -∅ | -o-to | |||
Du. | -o | -a-tto | -o-wa | -o-tto | ||||
Pl. | -e | -a-ye | -o-ye | -o-ye | ||||
Plprf. | Sg. | na | nat | na | not | |||
Du. | enne | anne | anne | onne | ||||
Pl. | ye | ane | ne | one | ||||
Imp. | Sg. | -∅ | -∅ | -e | -e | |||
Du. | -e | -et | -e | -o | ||||
Pl. | -e | -e-te | -e | -o-ta | ||||
Subj. | Sg. | -i | -it | -i | -ê-t | |||
Du. | -iye | -itt-e | -iye | -ê-tte | ||||
Pl. | -ê | -ê-t | -ê | -êt | ||||
Part. | Acc. | -∅ | -i | -e | ||||
Pass. | -∅ | -e |
Słowotwórstwo
Słowotwórstwo języka sechtońskiego oparte jest w głównej mierze o czasownik i jego derywaty. Istnieje grupa starych słów o znaczeniu typowo rzeczownikowym, i ich budowa ma wpływ na powstawanie nowych słów na zasadzie analogii. Jednak wiele słów w ostatnim czasie
Afiks | Fleksja wewnętrzna | Zapis | Przykład | Znaczenie | Uwagi | |
---|---|---|---|---|---|---|
ki- + forma aktywna | - | kj |
"robotnik" |
Wykonawca czynności | Wykonawca w czasie wykonywania czynności jest aktywny, często łączy się z czasownikami przechodnimi. | |
ih¹- + forma bierna/nieprzechodnia | - | jh¹ |
"słuchacz" |
Wykonawca czynności | Wykonawca czynności jest w czasie wykonywania czynności bierny.
| |
ist¹ + forma bierna | - | jst¹ | Wynik, efekt działania niespowodowanego przez człowieka | Efekt lub wynik zakończonego procesu, który miał miejsce samoistnie, lub powstał pod wpływem przyrody. Często dochodzi też do przesunięcia znaczeń na samo zjawisko przyrodnicze.
| ||
m(a)- + forma aktywna | - | m | Pochodzenie, narodowość, nowsze zawody | Formant często używany dla tworzenia nazw nowych zawodów, profesji. Nosi odcień "nowoczesności". | ||
m(a)- + forma bierna, nieprzechodnia | - | m | Miejsce wykonywania czynności | Bardzo popularny formant, używany dla tworzenia nazw miejsc, w których dokonuje się jakiejś czynności, w szczególności jeżeli jest to miejsce, używane w czasie działalności. | ||
sqa-, siq-, seq- | - | sq, sjq, sq | kowa - "woda"
k-w |
sqakowa
"pustynia" |
Brak cechy. | Nadaje znaczenie braku cechy. |
sqa-, siq-, seq- -on | - | sq, sjq, sq -wn | kowa - "woda"
k-w |
sqakowon
"odwodniony" |
Brak cechy. | Tworzy przymiotnik oznaczający brak określonej cechy. |
im- | - | jm | Cecha, rzeczownik odprzymiotnikowy. | Czasami, w szczególności w długich słowach, pomiędzy ostatnimi dwoma spółgłoskami dodawana jest samogłoska /a/ a więc TTC > imTTaC-on. | ||
ma- | m- | Zbiór, skupisko jakichś przedmiotów, rzadziej także ludzi. | Określa zbiory, skupiska jakichś przedmiotów ludzi. | |||
pa- | p- | |||||
-w- | -w- | Natężenie cechy. | Zazwyczaj stawiany po przedrostu modyfikującym znaczenie, nadaje znaczenie zwiększenia natężenia danej cechy, wielkość czegoś lub mnogość. | |||
un- + liczba podwójna -a | wn -a | Para | Podkreśla występowanie czegoś w parze. | |||
ja- | j' | k-'x-s
"wiedzieć, znać" |
jaki'xas
"informacja" |
Nośnik jakiejś cechy, zjawiska, półśrodek, droga przekazania, wynik. | Często tworzy słowa abstrakcyjne | |
iCTiC | iCTiC | Na zewnątrz, poza, koniec. | Stara konstrukcja, nadająca znaczenie zakończenia czegoś, przejścia do drugiego stanu, lub ruch lub położenie na zewnątrz. | |||
'xa | 'x- |
"życie" |
Długotrwała czynność, lub czynność wykonywana stale. | Konstrukcja używana dla nazywania czynności długotrwałych lub stałych. Tworzy przede wszystkim rzeczowniki, w tym też te stare, ale ostatnio popularna przy tworzeniu czasowników opisujących długotrwały proces lub stan. Często dochodzi do zaniku nieakcentowanych samogłosek. | ||
imiesłów (-on) | Wykonawca czynności | Zwykła substantywizacja imiesłowu. Bardzo częsty proces, często dochodzi do odpadnięcia końcówki przymiotnikowej -on. | ||||
m- + imiesłów (-on) | m- |
"żeglarz" |
Tworzy nazwy wykonawców czynności, którzy zazwyczaj pracują w grupach. | |||
imiesłów + -iq | -jq |
"pisarz" |
Tworzy nazwy wykonawców czynności przeważnie krótkotrwałych, lub nie wymagających dużych nakładów pracy. | |||
ja- + bezokolicznik -il | j- | Nosiciel cechy. | Tworzy nazwę osoby noszącej jakąś cechę, charakteryzującą się czymś. | |||
TTTiT | TTTaT > TTTiT | Rodzaj żeński | ||||
TTTiT-ta | TTTaT(V), TTTuT(V) > TTTiT | -t | ||||
TTTiT-na | TTTaT(V), TTTuT(V) > TTTiT | -n | ||||
TTTiT(V)-m | TTTaT(V), TTTuT(V) > TTTiT | -m | ||||
forma nieprzechodnia + -a | -' | Wytwór, wynik | Tworzy nazwy wytworów zjawisk naturalnych, nie spowodowanych przez człowieka, lub tych, w których człowiek nie brał udziału, lub jego udział w tworzeniu był mały. | |||
(i-) + forma bierna, aktywna | (j-) | Wytwór, wynik | Rzeczy lub zdarzenia spowodowane przez człowieka. | |||
TTTiT | TTTaT(V), TTTuT(V) > TTTiT | Zamknięte pomieszczenie, miejsce ograniczone przestrzennie, zazwyczaj przeznaczone do określonej czynności, nazwy pomieszczeń, pokoi. | ||||
qa- | q- | Otwarta przestrzeń, obszar, region | Nazwy określające duże obszary, miejsca o jakimś przeznaczeniu (wtedy od formy biernej), obszary o pewnej cesze. | |||
-amiq | -mjq | Mieszkaniec jakiegoś miejsca, nazwa odmiejscowa. | Forma męska, głównie nazwy miejscowości, obszarów, krajów. | |||
-anqa | -nq | Mieszkanka jakiegoś miejsca, nazwa odmiejscowa. | Forma żeńska, głównie nazwy miejscowości, obszarów, krajów. | |||
TTTiT -ja | TTTaT > TTTiT | -j | Zdrobnienia | Forma bardzo powszechna wśród większości słów o temacie z samogłoską /a/. | ||
TTTiT -ja | TTTuT > TTTiT | -j | Mało produktywna grupa, używana głównie dla części starych wyrazów, jednak wciąż produktywna w części grup semantycznych. | |||
-ja | -j | Produktywna grupa, tworzona od słów, gdzie nie dochodzi do wymiany samogłosek. | ||||
TTTuT | TTTaT > TTTuT | Zgrubnienie | ||||
TTTuT | TTTiT > TTTuT | |||||
TTTVT¹T¹i | TTTVT¹ > TTTVT¹T¹i | |||||
-im | -jm |
"koń" |
"źrebię" |
Młode zwierząt | Bardzo produktywna grupa określają młode zwierząt (w tym też egzotycznych). Bardzo często dochodzi do redukcji słabych samogłosek. | |
-qa + forma bierna | - | q | "jaśnieć" | Natężenie cechy | Natężenie cechy, wzmożenie działania. | |
Samogłoski słabe
Samogłoski słabe to samogłoski występujące w rdzeniu i nie będące akcentowane. Częstym zjawiskiem jest wypadanie samogłosek słabych, jeżeli:
- nie doprowadzi to do trudności w wymowie,
- nie zatrze to znaczenia słowa
Wypadanie samogłosek jest powszechne, nawet w przypadku tworzenia nowych form za pomocą samych prefiksów i sufiksów.
Samogłoski mocne
Są to samogłoski występujące w rdzeniu, które wymieniają się w procesie słowotwórczym na inne samogłoski. W większości przypadków jest to pierwsza samogłoska w rdzeniu, ale od tej reguły jest wiele wyjątków.
Wokalizacja
Proces, w wyniku którego spółgłoski /w/, /j/ przechodzą między spółgłoskami w samogłoski /u/, /i/.
Mała wokalizacja
Proces, w wyniku którego nagłosowe /m/, /n/, /r/, /l/ znajdujące się przed trudną do wymówienia zbitką spółgłoskową dostają samogłoskę protetyczną /i/, czyli dochodzi do utworzenia sylab /im/, /in/, /ir/, /il/.
Monoftongizacja
Zjawisko powstałe w wyniku zmian fonetycznych, polegające na monoftongizacji dyftongów /ij/ i /aw/ do /ê/ i /o/. Proces ten jest wciąż żywy, chociaż zdarzają się wyjątki.
Zabarwienie
Proces polegający na zmianie barwy samogłoski pod wpływem znajdującej się dalej spółgłoski, np.
- /ir/ do /êr/
- /aH/ do /eH/
Należy pamiętać, że zjawisko to jest powszechne w dawno utworzonych formach, jest dalej żywe na zasadzie analogii, choć też zdarzają się od niej często wyjątki.
Elementy gramatyki historycznej
Wiele zjawisk morfologicznych wynika z historii języka sechtońskiego. Wiele procesów, takich jak rozszerzanie szkieletów samogłoskowych, czy ich mutacje, wynika z procesów fonetycznych, które miały miejsce od pierwotniejszego stanu języka prasechtońskiego.
Procesy fonetyczne
Na współczesny kształt morfologii mają wpływ następujące procesy:
- m, n, r, l #_{C} > im, in, ir, il
- ir > êr
- ij > ê
- aw > o
- aH > eH (proces uległ cofnięciu w wielu przypadkach)
Teksty
Owca i Konie | Ixal jê pajecha |
---|---|
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie: jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę. | Miklach ixal, qes 'et juro tnaqi, jequto pajecha: ah 'et irijeo jarton jerwe'a, aswaton 'et qehusato melek rol, jo jeqton 'et qe'on nuqul simix. Ixal hehum pajechase: „Ahicha telat man, rech ma hut njeq simix uleq meqota pajechase.” Pajecha usutunaje: „Se'xet, ixal, pahicha telata oxma, rech waxa huta, r'xih simix, ertel, nixu'a satja tna ihcheslaki use-jir . Jê ixal jer tnaqi.” Rech ixal jeso'xato 'et, ixal jaq'u'o matanjarow. |
Słownik
Rdzenie Pełne
Dwuspółgłoskowe
'-ch "dół, dziura"
- 'echon - głęboki
- 'echnata - pogłębiać
- macha - dół
- 'acha - dziupla
'-h "jeden"
- ah - jeden
- a'hton - pierwszy
'-q "krew"
- aq - krew
- e(')qon - czerwony
'-x "ogień"
- exa - ogień
- ixata - palić
'-w "ząb"
- ew (o- (<aw-)) - ząb
h-' "ręka"
- ha' (he'-) - ręka
h-ch "serce"
- ahicha - serce
- hechon - miły
h-t "gwiazda"
- ahata (aht-) - gwiazda
h-t² "widzieć"
- hut - widzieć
j-k "jajko, jajo"
- ika - jajko
j-m "głowa"
- ima - głowa
- joma - myśleć
j-r "być"
- jort - być
k-r "morze"
- kra - morze
- karon - morski
- akiron - niebieski
k-w "woda"
- kowa - woda
l-n "oko"
- lun (lana-) - oko
l-q "drzewo"
- leq (luq-) - drzewo
- molqa - las
m-j "piasek"
- mamia - plaża
- muj - piasek
- momja - pustynia
n-n "matka, mama"
- nana - mama, matka
n-t "dawać, dać"
- anta - dać, dawać
q-t "kość"
- qita - kosć
- Iqtawiq - Iktawik
q- "bieg, szybkość"
- aqe'a - biec
- aqe'ata - uciec, pobiec
- qe'on - szybki
q-r "umierać, umrzeć"
- qirta - umrzeć
- qurta - śmierć
- Iqrinaja - Ikrinaja
r-w "iść, chodzić"
- rwa - iść
r-' "pić"
- re'a - pić
s-k "noc"
- sak - noc
- iskon - ciemny
s-q "siedzieć"
- seqta - siedzieć
s-q "wiara"
- jisiq - wiara, religia
s-t "Słońce"
- Sat - Słońce
s-x "imię"
- sexa (sixa-) - imię
s-w "dwa"
- swa - dwa
- aswaton - drugi
s-w "ziarno, nasienie"
- sawa - nasienie, ziarno
- Aswajel - Aswajel
t-n "wełna"
- tna - wełna
- atna - fala
t-q "obcy, dziki, niebezpieczny"
- mataq - wróg
- matqon - wrogi
- teqon - dziki, niebezpieczny
- itqon - niebezpieczny
t-r "kamień"
- tur (tra-) - kamień
- atron - twardy
t-t "nowy"
- taton - nowy
- matata - witać
- matta - witaj! (powitanie)
'x-t "palec"
- exta - palec
w-s
- oson - każdy
- wasa - wszystko
- uson - cały, wszystek, wszystko
Trójspółgłoskowe
'-ch-j "patrzeć"
'-'x-r "uczyć"
'-x-t "mężczyzna"
h-k-w "gnić, psuć"
h-h-m "mówić"
- hihumta - mówić
h-h-q "trzeć, prać"
h-r-t- "sam"
- harta - sam, samotny, pojedynczy
h-w-q "wołać"
- huweq - wołać
- ahweqa - przekonywać
j-ch-w "inny, daleki"
- ichwon - inny
- ichow - odległość, różnica, przedział
- ichowon - daleki
j-h-k "siła, móc, umieć"
- ehkata - móc, umieć
- jehka - siła
- ihkon - silny
j-s-h "dzień"
- iseh - dzień
- jashon - zwyczajny, normalny
j-s-t "koniec, granica"
- ista - koniec
- jaston - końcowy, potrzebny
- jastota - potrzebować
- jastot - potrzeba
j-x-k "kwiat, rosnąć, piękny, dobry"
- ixak - kwiat
- Ixkiana - Ichkiana
j-x-l "owca"
- ixal (ixla-) - owca
j-x-t "czas"
j-'x-n "ziemia"
k-'-w "trzymać, dłoń"
k-ch-k "nos, czuć"
k-ch-h² "robak, czerw, zepsuty"
k-h-r "wracać"
k-j-m "chcieć"
- kima - chcieć
- akiêmata - tęsknić
- akim - tęsknota
k-m-n "mleko"
- akmin - mleko
- kumanta - doić
k-n-k "język, usta"
- makianka - usta
- knuk - język
k-x-l "być chudym"
k-'x-l "sprzedawać"
k-'x-s "wiedzieć, umieć"
l-'x-h "oddychać"
l-'x-m "jasny, błyskawica"
- Li'xaqna - Lichakna
l-'x-n "latać, ptak"
- le'xna - latać
- il'xnata - ruszać (się)
- il'xnet - ruch
m-ch-l "piec, wypiekać"
m-k-l "wypukły, wysoki"
- makla (mkela-) - góra
- mikla - wzgórze
m-k-r "duch, wiatr"
- imkar - wiatr
- momkar - dusza
- makra - duch
- ilimkara - demon
m-'x-j "niszczyć"
- im'xita - niszczyć
n-h-' "dawny, przeszły"
n-h-k "jasny"
- nhakon - jasny
- nehkata - świecić
n-h-r "oddać"
- nehrata - oddać
n-q-m "wieźć"
- niqma - wieźć
n-t-' "myśleć"
- inte'a - myśleć
n-x-' "brać"
- inxe'a - brać
n-x-n "lekki"
- anhinon - lekki
n-'x-n "martwy"
q-h-s "używać, narzędzie, cel"
r-'-' "nieść"
- re'eta - nieść
r-ch-' "krzyczeć"
- reche'ta - krzyczyeć
r-n-q "liść, dużo"
- runqa - liść
r-r-j "płynąć"
- rarja - płynąć
- uririja - ciec
r-r-t "spokój, cisza, mały"
- êr(r)iton - mały
- arrat - cisza
- arerton - cichy
r-s-k "ucho, słyszeć, słuchać"
- irsuk (ruska-) - ucho
s-h-' "piękny"
- ashe'on - piękny
s-j-m "biały, czysty"
- asimon - biały
- sajmon - czysty
- Sêmtaja - Semtaja
s-l-k "płakać"
- silkata - płakać
- salka - łza
s-q-k "ciąć, nóż"
- asqaka - ciąć
- isqik - nóż
s-r-' "jednoczyć, gnieść"
t-ch-t "jeść, wchłaniać"
- techta - jeść
t-m-q "most, deski
- tmeq - deska
- tamaq - most
- matmaq - maszt
t-n-j
- tanjon - równy, płaski
- matanja - równina
t-'x-w "żyć, mieszkać"
- te'xo (te'xaw-) - mieszkanie
- ti'xata - żyć, mieszkać
- ti'xta - mieszkanie
- Ti'xona - Tichona
w-'-n "zacząć"
- wenata - zacząć
w-h-j "bać się"
- ohaja - bać się
- wahja - strach
- wahjata - straszyć
w-j-t "malować, pisać"
- ojat - litera, znak
- wajata - pisać
- ojtata - malować
w-r-q "brzeg"
- warqa - brzeg
w-t-q "pokazać"
- otaqa - pokazać, wskazać
w-x-j "koło, kulisty"
- oxej - koło
- wexajon - kulisty, okrągły
- wexaj - okrąg
w-x-l "czarny, brudny"
- oxlon - czarny
- wexlon - brudny
- wexlata - brudzić
- Oxaliq - Ochalik
w-x-s "kobieta, rodzić"
- wexsa - kobieta
- oxasta - rodzić
w-x-t "spadać, upaść, niszczeć, deszcz"
- oxta - spaść, upaść
- wexta - spadać, upadać
- oxitata - niszczeć, psuć się, rozkładać
- oxta - deszcz
w-'x-k "leżeć"
- o'xka - leżeć
- mo'xak - łóżko
'x-q-k "uderzać, bić"
- e'xqaka - bić
- 'Xeqakiq - Chekakik
Czterospółgłoskowe
k-j-n-t "łamać, giąć
- kiênta - giąć
- akinata - przerywać
k-w-k-w "tonąć"
- kokwata - tonąć
- akokota - zaginąć
Rdzenie Jednostopniowe
Dwuspółgłoskowe
tel- "ból"
- tela - ból
- telata - boleć
- tela - sprawiać ból
Trójspółgłoskowe
Czterospółgłoskowe
Rdzenie Wielostopniowe
Rdzenie Martwe
lu "nie"
- lu - nie