Język onigammajski

Język onigammajski ońigammatac ôl
Typologia:	fleksyjny, szyk SOV z śladowymi SVO i VOS
Utworzenie:	Emil (w 2021)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	atšzif, także łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski (†) Starozongepajcki (†) Średniozongepajcki (†) Zongepajcki ludowy(†) Onigammajski
Kody
Conlanger–1	ogm.
Lista conlangów

        

Zobacz też słownik tego języka.

Język onigammajski (ogm. ońigammatac ôl /ɔɲigɑˈmːɑtɑt͡s ˈoːl/, zon. aðmadżongěpaizaiz aigoslo) jest prajęzykiem używanym od około 1500 PG do ? w Onigammai, będący potomkiem zongepajckiego ludowego. Należy do rodzny języków zongepajckich. Charakteryzuje się dyftonizacją głosek półprzymkniętych, licznymi ściągnięciam oraz nietypową wśród języków gammajskich gramatyczną wymianą wysokości samogłosek długich. Flagowy przykład wschodniozongepajckiego języka fleksyjnego.

Etymologia nazwy

Nazwa onigammajski (ońigammatac) pochodzi z zongepajckiego auňikaðmatzaz, co oznacza "brzydkiego południa". Jest to związane z regionem Onigammaji (Ońigammat), który został tak nazwany prawdopodobnie z powodu licznych suchych terenów w tej krainie.

Historia

Język onigammajski powstał z zongepajckiego ludowego w wyniku ekspansji Zongepajczyków na południe, a następnie podzielenia ich terytoriów. Na jego skład weszły południowe odmiany wschodnich dialektów, które się w tym rejonie mocno wymieszały i zlikwidowały większość różnic dialektalnych. Te które pozostały to:

• Obecność prelabializacji wschodniozongepajckiej na zachodzie i jej brak na wschodzie np. oipf vs woipf "pasterz". Ponadto na granicy tych grup powstała też trzecia w wyniku hiperpoprawności, w niej doszło do odwrotnego zjawiska - utrata [w] przed o u.
• Różnice w zaniku nagłosowego a-, np. gouš vs ôš (ściągnięcie agou > ô) "dłużnik", acäu vs cäu "mleko".
• Wschodnie dialekty miały tendencje do udźwięczniania interwokalicznego f. Często to tworzyło dublety na całym obszarze onigammajsczyzny.

Za najważniejsze wyrównania cech dialektalnych uznaje się podniesienie a wszędzie do [ʌ], jednolity rozwój [ɧ] do [ʃ] i połączenie we wszystkich dialektach [t͡ɕ] i [ç] do [ɕ].

Później jednak różnice dialektalne powstawały na nowo, często spowodowane nieregularnym lokalnym rozwojem. Przykładowo słowo "kamień" na całej onigammajszczyźnie miał aż pięć form z jednego źródła: ál, la, alo, lo, au.

W rozwoju onigammajskiego, z powodu izolacji regionu od reszty zongepajszczyzny, wpływ języka liturgicznego był niewielki (co widać m.in w braku cofania rotacyzmu (np. ogm. zŷr, też ołł. żora vs zon. żona - wszystkie trzy słowa oznaczają "dom"), całkowitą monoftongizacje dyftongów ai au czy brak pewnej części archaicznego słownictwa). Za to większą role w jego rozwoju odbyła Liga Onigammajska, która obejmuje też takie języki jak południowodarkajskie czy Język naumowski. Widać to w:

• Historycznym przejściu [u] do [y].
• Tworzenie czasów złożonych.
• Posiadanie bogatego systemu przedimków.
• Zjawisko elizji w niektórych sytuacjach.

W innych językach Ligi Onigammajskiej znajduje się jeszcze jedna cecha - mianowicie drastyczna redukcja ilości przypadków. Onigammajski jednak nie zawiera tej cechy z powodu posiadania sześciu przypadków z siedmiu znajdujących się w zongepajszczyźnie ludowej - doszło jedynie do połączenia ablatywu i allatywu w ogólny przypadek zmiany miejsca, tradycyjnie zwany ablatywem.

Procesy

Pierwsze procesa

Pierwsze procesa mogły nastąpić jeszcze przed 1500 PG.

• tþ > ts
• þ > f
• ð > v
• V_ŋγ_V > g

Ściągnięcia samogłosek, zanik [ɫ] i allofonia /k/

Te procesy są wyjątkowe dla onigammajskiego i rozpoczęły definitywnie jego oddzielny rozwój.

Grupy z interwokalicznymi [j] [w] [γ] oraz rozziewy zostały połączone w nowe długie samogłoski, przy czym jota zazwyczaj zostawała. Natomiast głoska [ɫ] w trojaki sposób zanikła: w nagłosie utraciła welaryzacje do [l], w pozycji interwokalicznej uległo rotacyzmowi do [r] zaś w wygłosie została zwałczona do [ʊ̯], co stworzyło liczne nowe dyftongi.

• V¹wV², V¹γV², V¹V² > V²ː
• V¹jV² > jV²ː
• C_ɫ_V > l
• V_ɫ_V > r
• V_ɫ_C > ʊ̯

Ściągnięcia rozziewów nie były konsekwentne, co można tłumaczyć już wczesnoludową asymilacją części takich grup. Przykładowo, islauhošzė dało ílúž zamiast oczekiwanego **ílôž (w zongepajckim ludowym [ɔo] przechodziło raczej w [ɔː]).

W podobnym czasie doszło do ówczas nieznacznej zmiany - spółgłoska [k] została zamieniona na [q] przed [ʌ] [ʌː]. Początkowo to było czysto allofoniczne, jednak później mocno wpłynęło na rozwój języka.

• k_[ʌ ʌː] > q

Obniżenie spółgłosek wysokich przy języczkowej, okres gieminacyj i palatalizacja

Na początku samogłoski wysokie uległy obniżeniu do półprzymkniętych przed języczkowymi:

• i_Q > e
• iː_Q > eː
• u_Q > o
• uː_Q > oː

Następnie doszło do okresu powstania kilku nowych gieminat i spółgłoski retrofleksyjnej:

• χ > ʂː
• k͡x > xː
• [χ k͡x]- > ʂ-

Po tym doszło do nowej palatalizacji. Objęła ona tylko spółgłoski welarne (również gieminaty) przed jotą i samogłoskami przednimi.

• k_E > tʃ
• g_E > dʒ
• x_E > ʃ
• γ_E > ʒ

Spółgłoska [w] jako welarna też uległa palatalizacji, jednak w tym przypadku zasięg był mniejszy i tylko samogłoska i i jota zmiękczyły. Ostatecznie zmiękczona półsamogłoska zlała się z [v].

• wj > v
• w_[i iː] > v

Gieminata [γː] po tych zmianach uległa ubezdźwięcznieniu do [xː].

• γː > xː

Stwardnienie szczelinowych welarnych przed samogłoską

Spółgłoski [x] [γ] (ale nie [xː]) zostały utwardzone do [k] [g] przed samogłoskami.

• x_V > k
• γ_V > g

Zmiana ta miała ogromny wpływ na rozwój języka, ponieważ [q] przestało być allofonem /k/ (później jednak znów stanie się allofonem). Ponadto jak się okazało cofnęło to lekko pierwszą przesuwkę w szeregu spółgłosek welarnych - nagłosowe k- zaczęło czasem znów odpowiadać tej samej głosce w większości innych gamajskich.

Wielkie zmiany samogłoskowe

Niesamowicie wyróżniającą zmianą dla onigammajszczyzny stała się dyftonizacja krótkich i długich samogłosek półprzymkniętych. Jak się okazało, wtórnie przywróciło to częściowo pragammajskie dyftongi.

• e > eɪ̯
• eː > eːɪ̯
• o_W > oɪ̯
• oː_W > oːɪ̯
• o_!W > oʊ̯
• oː_!W > oːʊ̯

Następnie doszło do tzw. uprzednienia naumowskiego, który zamienił wszystkie [u] na [y].

• u > y
• uː > yː

Ostatecznie zanikł dźwięk [ə] który był zawsze krótką samogłoską. Zależało to od pozycji:

• C_lə_C > u
• ə_# > Ø
• ə > ɛ

Nowe połączenia [eɪ̯ʊ̯] [eːɪ̯ʊ̯] [oɪ̯ʊ̯] [oːɪ̯ʊ̯] zostały przekształcone.

• eɪ̯ʊ̯ > eɪ̯g
• eːɪ̯ʊ̯ > eːɪ̯g
• oɪ̯ʊ̯ > oɪ̯g
• oːɪ̯ʊ̯ > oːɪ̯g

Zmiany spółgłosek

Dźwięk [s] przed spółgłoską (ale nie na końcu wyrazu) zaczął przechodzić w iloczas:

• Vs_C > Vː

Inną głoską wydłużającą były ostatnie wystąpienia gammy, która wydłużała niezależnie od pozycji:

• Vγ > Vː

Głoska [h] zanikła bez śladu

• h > Ø

Odbyła się tzw ś-asymilacja. Dźwięk [ɕ] po spółgłoskach przedniojęzykowych został przekształcony w jej gieminacje.

Nowe zmiany samogłoskowe

Samogłoski [y] i [yː] uległy delabializacji przed spółgłoskami wargowymi, także w dyftongach [yʊ̯] [yːʊ̯]:

• yʊ̯ > iʊ̯
• yːʊ̯ > iːʊ̯
• y_W > i
• yː_W > iː

Krótkie [i] [y] na końcu wyrazów zostały utracone:

• i_# > Ø
• y_# > Ø

Długa samogłoska [ɔː] została zamieniona na [uː], prawdopodobnie po fazie przejściowej [ʊ̯ɔ], jednakże prawdopodobnie nie zaszła ta zmiana w dyftongu [ɔːʊ̯]:

• ɔː > ʊ̯ɔ > uː

Monoftongizacja

Zaraz po tym doszło do monoftongizacji wszystkich długich dyftongów, przebiegała ona następująco:

• ʌːʊ̯ > ɔː
• æːʊ̯ > œː
• ɛːʊ̯ > œː
• ɔːʊ̯ > ɔː
• eːɪ̯ > eː
• oːɪ̯ > øː
• oːʊ̯ > oː
• iːʊ̯ > yː

W wyniku tej monoftongizacji pojawił się cały szereg spółgłosek przednich zaokrąglonych i pojawił się kontrast pomiędzy długimi samogłoskami półprzymkniętymi i półotwartymi przy jego braku w krótkich odpowiednikach.

Spirantyzacja [q]

Spógłoska [q] uległa spirantyzacji do [x] w pozycji interwokalicznej:

• V_q_V > x

Przez to pojawiła się nowa allofonia fonemu /x/ - [q] w nagłosie oraz [x] gdzie indziej oraz ostatecznie doszło do pomieszania oryginalnych k oraz ch.

Obniżenia samogłosek

Samogłoska [ʌ] przeszła w [ɔ] po głosce [l].

• lʌ > lɔ

Potem doszło do dwu obniżeń. Najpierw [yː] przeszło w [øː] przed [v]:

• yː_v > øː

Następnie krótkie [ʌ] (ale nie długie [ʌː]) wszędzie uległo obniżeniu do [ɑ]. Wpłynie to na późniejsze wydłużenie zastępcze.

• ʌ > ɑ

Udźwięcznienie p t k

Spółgłoski p t k przeszły w b d g gdy następna spółgłoska była nosowa a same były pomiędzy sonoratami - w tym samogłoskami. W nagłosie absolutnym udźwięcznienie się odbywało tylko gdy spółgłoska była akcentowana i to na dodatek nieregularnie.

• [V R N]_p_[V R N]N > b
• [V R N]_t_[V R N]N > d
• [V R N]_k_[V R N]N > g

Udźwięcznienie te też odbywało się na granicy słów (sandhi), ale obecnie przestało to funkcjonować. Jednakże niektóre formy udźwięcznione wyparły oryginalne z bezdźwięcznymi spółgłoskami, np. jag ("do" z wcześniejszego *jak) lub gad ("przy" z wcześniejszego *gat).

Lenicja VCV

Dźwięczne zwarte w pozycji interwokalicznej uległy typowej spirantyzacji:

• V_b_V > v
• V_d_V > ð
• V_g_V > γ

Gamma pozostała w relacji allofonicznej, zaś [v] istniało już wcześniej i zmieniło to fonem w tej pozycji. Natomiast [ð] zanikło całkowicie.

• ð > Ø

Utrata wygłosowych ɑ æ

Krótkie wygłosowe [ɑ] [æ] zanikły, jednak pozostawiając ślad w wydłużeniu zastępcznym poprzedniej samogłoski, nawet dyftonizowanej. Długie samogłoski nie były dodatkowo wydłużane

• VG[ɑ æ]# > VːG#

gdzie przez G oznaczono dowolny ciąg spółgłosek.

Konsekwencją tego jest nowy dźwięk [ɑː] różny od [ʌː].

W wyniku tej zmiany wygłosowa gamma utwardziła się z powrotem do [g]

• γ_# > g

Wokalizacja l oraz ĺ

Głoski [l] [ʎ] przeszły w [u] [i] przy braku kontaktu z samogłoską.

Druga monoftongizacja

Nowe długie dyftongi uległy ponownej monoftongizacji:

• ɑːʊ̯ > ɔː
• æːɪ̯ > ɛː
• æːʊ̯ > œː
• ɛːʊ̯ > œː
• ɔːʊ̯ > ɔː
• eːɪ̯ > iː
• oːɪ̯ > øː
• oːʊ̯ > øː
• iːu > yː
• uːu > uː

Podwyższenie dyftongów

Dyftongi [ɛʊ̯] [ɔʊ̯] zostały podwyższone do [eʊ̯] [oʊ̯] - w tym drugim przypadku łącząc się z oryginalnym ou < *o.

Wyrównanie rytmiczne

Gieminaty zostały skrócone po długich samogłoskach i dyftongach.

• VːCː > VːC

Przesuwka wysokości

W późnym onigammajskim doszło do charakterystycznej zmiany dla samogłosek długich, tzw. przesuwki wysokości. Polegała ona na obniżaniu lub podwyższaniu długich samogłosek przed innymi długimi:

• ɑː przed ɑː æː > ʌː
• æː przed ɑː æː > ɛː
• ʌː przed ɛː œː ʌː ɔː > ɑː
• ɛː przed ɛː œː ʌː ɔː > eː
• œː przed ɛː œː ʌː ɔː > øː
• ɔː przed ɛː œː ʌː ɔː > oː
• eː przed eː øː oː > ɛː
• øː przed eː øː oː > œː
• oː przed eː øː oː > ɔː

Samogłoski wysokie - czyli /iː/ /yː/ /uː/ - nie ulegały tej zmianie.

Cechy dialektalne

Istnieją też cechy dialektalne, które nie są uwzględnione dalej w artykule:

• zachodnie dialekty samogłoski /ɔ ɔː oː/ przesuwają do /œ œː øː/ przed /ɲ ɕ j ʎ/;
• zachodnie dialekty łączą /ʎ/ z /l/ (co fonemizuje /œ/ w słowach rodzimych);
• wschodnie dialekty łączą /ʎ/ z /j/ lub /ɕ/;
• wiele dialektów na zachodzie i centrum łączy /ɕ/ z /ʃ/;
• niektóre dialekty utraciły dźwięk [ɣ] zamieniając go na /j/, /v/, /w/, /x/ lub usuwając całkowicie.

Fonologia

Samogłoski

W języku onigammajskim znajdowało się 7-8 samogłosek krótkich i 12 długich.

	Przednie				Tylne
	Niezaokrąglone		Zaokrąglone		Niezaokrąglone		Zaokrąglone
	Krótkie	Długie	Krótkie	Długie	Krótkie	Długie	Krótkie	Długie
Przymknięte	i (i, ĺ)	iː (í)	y (ü)	yː (ű)			u (u, l)	uː (ú)
Półprzymknięte		eː (ê)		øː (ŷ)				oː (ô)
Półotwarte	ɛ (e)	ɛː (é)	(œ (y))	œː (ý)		ʌː (â)	ɔ (o)	ɔː (ó)
Otwarte	æ (ä)	æː (a̋)			ɑ (a)	ɑː (á)

W wygłosie długie samogłoski są często skracane, gdyż nie kontrastują z krótkimi, nie licząc [ɛ] oraz [ɔ].

Dyftongi

Język onigammajski posiada też osiem dyftongów:

• äi /æɪ̯/
• ei /eɪ̯/
• oi /oɪ̯/
• au /ɑʊ̯/
• äu /æʊ̯/
• eu /eʊ̯/
• ou /oʊ̯/
• iu /iʊ̯/

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Retrofleksyjne	Podniebienne	Welarne
Nosowe		m (m)	n (n)			ɲ (ń)
Zwarte	bezdźwięczne	p (p)	t (t)				k (k)
	dźwięczne	b (b)	d (d)				g (g)
Afrykaty	bezdźwięczne	p͡f (pf)	t͡s (c)	t͡ʃ (č)
	dźwięczne		d͡z (dz)	d͡ʒ (dž)
Szczelinowe	bezdźwięczne	f (f)	s (s)	ʃ (š)	ʂ (ŝ)	ɕ (ś)	x (ch)
	dźwięczne	v (v)	z (z)	ʒ (ž)
Drżące			r (r)
Boczne, Półsamogłoski			l (l)			ʎ (ĺ), j (j)	w (w)

Większość spółgłosek może zostać podwojna (gieminacja), jednak nie jest to częste zjawisko. W szczególności ŝ jest zawsze giemiantą z wyjątkiem pozycji w nagłosie absolutnym i po długiej samogłosce. Długie [xː] zapisuje się jako çh, a nie chh z powodów estetycznych.

Niektóre spółgłoski mają dodatkowe allofony:

• fonem /g/, zapisany jako g, wymawiany jest jako [ɣ] w pozycji interwokalicznej.
• fonem /x/, zapisany jako ch, wymawiany jest jako [q] w absolutnym nagłosie.
• fonem /n/, zapisany jako n, wymawiany jest jako [ŋ] przed [k] [g] [x].

Fonem /ʎ/ u niektórych mówców nie istnieje, jest zastępowany przez /ɕ/, /j/ lub /l/.

Akcent

Akcent jeżeli może pada na ostatnią ciężką sylabę. Ciężka sylaba to taka, która zawiera długą samogłoskę, dyftong lub ewentualnie gieminatę. Jeżeli w słowie są tylko słabe sylaby (krótka samogłoska i spółgłoska) akcent jest inicjalny.

Ortografia

W celach ułatwienia zapisu na komputerze używa się alfabetu łacińskiego, który nie jest 1:1 transkrypcją rodzimego pisma.

• a - /ɑ/;
• á - /ɑː/, na końcu wyrazu często skracane do [ɑ];
• â - /ʌː/;
• ä - /æ/;
• a̋ - /æː/, na końcu wyrazu często skracane do [æ];
• b - /b/;
• c - /t͡s/;
• č - /t͡ʃ/;
• d - /d/;
• dz - /d͡z/, z rzadka oddzielne /dz/;
• dž - /d͡ʒ/, z rzadka oddzielne /dʒ/;
• e - /ɛ/;
• é - /ɛː/;
• ê - /eː/;
• f - /f/;
• g - /g/ z interwokalicznym allofonem [ɣ];
• h - zawsze nieme;
• ch - /x/ z nagłosowym allofonem [q];
• i - /i/, [ɪ̯] w dyftongach;
• í - /iː/, na końcu wyrazu często skracane do [i];
• j - /j/;
• k - /k/;
• l - /l/, /u/;
• ĺ - /ʎ/, /i/;
• m - /m/;
• n - /n/ z allofonem [ŋ] przed welarnymi;
• ń - /ɲ/;
• o - /ɔ/;
• ó - /ɔː/;
• ô - /oː/;
• p - /p/;
• r - /r/;
• s - /s/;
• š - /ʃ/;
• ś - /ɕ/;
• ŝ - /ʂ/;
• t - /t/;
• u - /u/, [ʊ̯] w dyftongach;
• ú - /uː/, na końcu wyrazu często skracane do [u];
• ü - /y/;
• ű - /yː/, na końcu wyrazu często skracane do [y];
• v - /v/;
• w - /w/;
• y - /œ/ występujące tylko w zapożyczeniach;
• ý - /œː/, na końcu wyrazu często skracane do [œ];
• ŷ - /øː/;
• z - /z/;
• ž - /ʒ/;

Ponadto, występują litery à ȁ è ì ò ù ȕ ỳ wymawiane tak samo jak a ä e i o u ü y. Służą one do odróżniania akcentowanych małych słów od klityk, np. el - nieakcentowany przedimek nieokreślony - od èl - akcentowana poetycka wersja liczebnika "jeden".

Etymologia słownictwa

Największa część słownictwa onigammajskiego to słowa odziedziczone z zongepajckiego. Wśród nich są też stare zapożyczenia darkajskie. Na przykład:

• pfa̋l < pfěslě "ogień"
• śíml < x̌imłě "ruch"
• kálâ < chaslăga "pięć"
• íl < jisłě "kapłan"
• élep < ăslaipu "włosy"
• zŷr < żona "dom"
• cúĺja̋ < zausľijě "miłość"
• külim < kulum "ryba"
• cirouc < ziroz "bruk"
• machtác < maþtaza "sen"

Wiele słów to także nowsze pożyczki z darkajskich - pierwsza kategoria to słowa północnodarkajskie zapożyczone jeszcze w zongepajckim ludowym:

• liv < luv < lǫv "kapłan" (dublet dla íl)
• vorjän < vôrjän < várjan "zarządca"
• joukô < jokoh < jogoo "czaszka"
• ań < aň < aine "sukces"
• cípe < zihspê < cijsp "organ, narząd"

Druga to nowsze zapożyczenia z południowodarkajskich:

Gramatyka

Oboczności

• pomiędzy samogłoskami zawsze dochodzi do rotacyzmu n > r oraz lenicji b > v. Podobna lenicja [g] > [ɣ] też zachodzi allofonicznie, ale nie jest oddawana na piśmie (zapis g).
• głoski k, g, ch przed samogłoskami przednimi ulegają palatalizacji do č, ž, š prócz przed kilkoma wyjątkami. Czasem ta oboczność zachodzi też przed zerowym sufiksem.

Wymiana wysokości

Cecha z której słynie onigammajski. Samogłoski długie inne niż í ű ú podlegają zmianie zwanej jako wymiana wysokości. Jeżeli przyrostek ma długą samogłoskę, to może dojść do dysasymilacji w rdzeniu:

• á a̋ podnoszą się do â é przed á a̋;
• â obniża się do á przed é ý â ó;
• é ý ó przed é ý â ó podnoszą się do ê ŷ ô;
• ê ŷ ô przed ê ŷ ô podnoszą się do é ý ó.

Należy zaznaczyć, że taka wymiana jest bardzo żywa i może dojść do głębszych zmian w rdzeniu. Przykładowo, kombinacja CêCéC po dodaniu -é stanie się w całości CéCêCé.

Podobnie oboczności są też w przedrostkach.

Elizja

Język onigammajski w wielu przypadkach przeprowadza elizję - usuwa samogłoski z niewielkich części mowy przed słowami zaczynających się samogłoskami lub h. Oznacza to się apostrofem, zaś słowo poddane elizji jest pisane razem. Elizji ulegają:

• przedimek określony pi: pi ogan → p'ogan "ten ząb";
• spójnik í "i" (redukuje się do joty): zemach í ogan → zemach j'ogan "oko i ząb";
• zaimek pytający fa "jak": Fa úl čekârô? → F'úl čekârô "jak mówicie?";

Podobnej redukcji ulegają też niektóre zaimki czy spójniki zakończone nosówką: tam spółgłoska nosowa zanika przed inną nosową. W tym przypadku pozostaje pisownia rozdzielna. Tej redukcji ulegają:

• przedimek zerowy wän: wän nüza̋l → wä' nüza̋l "żaden wojownik" - jednakże elizja nie zachodzi w funkcji przeczenia czasownika;
• partykuła an "tak jakby", która często wyraża większą życzliwość w zdaniu: An mattirâla̋ lec zŷra̋ wän kátoil → A' mattirâla̋ lec zŷra̋ wän kátoil "tak jakby nie mogę być u ciebie po południu).

Onigammajska elizja powstała jak efekt przynależności do Ligi Onigammajskiej, podobne zjawisko można znaleźć m.in. w południowodarkajskich czy w naumowskim (tamtejszy przykład re aíp → r'aíp "krainy").

Przedimek

Język onigammajski posiada przedimki określone, nieokreślone i zerowe, które są różne w zależności od odległości i liczby.

Określoność	L. poj		L. mn
	Objekt blizki	Objekt daleki	Objekt blizki	Objekt daleki
określony	pi	ap	a	aŝŝ
nieokreślony	el		Ø
zerowy	wän		wär

Przedimek pi podlega zjawisku elizji - samogłoska z niego jest usuwana przed inną samogłoską:

• pi ôl → p'ôl - ten język
• pi hâk → p'hâk - te ziarno

Podobnie redukcji ulega wän - spółgłoska nosowa jest usuwana przed inną nosową:

• wän machtác → wä' machtác - żaden sen

Z kolei przedimek a przed samogłoskami rozszerza się do az.

• a eirâ → az eirâ - te ręce

Rzeczowniki

Deklinacja

L. pojedyncza

Język onigammajski dla liczby pojedynczej przewiduje siedem deklinacyj.

Deklinacja I jest używana dla tych słów, które zarówno w zongepajckim, jak i onigammajskim kończą się spółgłoską. Obejmuje to też *-ė oraz *-ă. Deklinacja II występuje, gdy w zongepajckim kończyły się na *-i *-u, ale w onigammajskim kończą się spółgłoską. Deklinacja III obejmuje te wyrazy, które w zongepajckim kończyły się na *-a *-ě, które zanikły z wydłużeniem zastępczym. IV to deklinacja dla onigammajskich wielosylabowych wyrazów zakończonych na krótkie -e -o. Deklinacja V jest w sytuacji, gdy słowo kończy się na dyftong z drugim elementem u̯. Obejmuje to zatem zongepajckie słowa mające na końcu *-ł lub *-o. VI jest dla dyftongów z drugim elementem i̯ - z wyjątkiem form gerundium i słów jednosylabowych wszystkie takie wygłosy są wtórne. Ostatnia, VII deklinacja, obejmuje wszystkie słowa zakończone długimi samogłoskami niezależnie od pochodzenia oraz wszystkie jednosylabowe słowa zakończone krótką samogłoską.

	I	II	III	IV	V	VI	VII
Nominativus	-Ø		-Ø̄, -Ø	-V	-Ø
Genetivus	-ô	-í	-â		-rü	-g	-s
Accusativus	-oc	-ű	-a̋c	-ôc	-c		-sig
Locativus	-¹	-a̋			-r	-Ø	-s
Ablativus	-ak	-ik	-ak	-Vk	-rak	-k
Vocativus	-se			-Vse	-se

Skrócenie samogłosek w formach zależnych deklinacji III jest skomplikowane. Skracają się tylko te samogłoski, które długość mają oznaczoną przez akut. W dalszej kolejności ý ú nigdy nie są skracane, á zawsze, zaś w przypadku innych samogłosek - a̋ é ó í ű - zależy od słowa.

Ponadto, przed końcówkami -í -ik -a̋c -a̋ zachodzi oboczność k g ch > č ž š.

¹ oznacza, że mimo braku jakiejkolwiek końcówki, dochodzi do obczności n b k g ch > r v č ž š.

L. mnoga

W mnożynie deklinacja się upraszcza. Łączą się deklinacje II i III oraz V, VI, VII. Natomiast I się dzieli na I oraz Ir. Ir jest specyficzną deklinacją liczby mnogiej dla rzeczowników zakończonych w zongepajckim na -lă i polega na rotacyzmie l do r przy braku normalnej końcówki w mianowniku.

	Ir	I	II, III	IV	V, VI, VII
Nominativus	-ʳ	-â			-rou
Genetivus	-ʳú	-ú			-rú
Accusativus	-ʳac	-âc	-Ø	-Vc	-roc
Locativus	-ʳ	-äi	-a̋	-Vja̋	-r
Ablativus	-ʳük	-âk		-ák	-rok
Vocativus	-ʳâŝ	-âŝ			-râŝ

Podobnie jak w liczbie pojedynczej, przed końcówkami -äi -a̋ zachodzi oboczność k g ch > č ž š.

Przykład odmiany

	język		deska		wełna		człowiek		słońce		mleko		miasto		lud
	Ir - l. poj	Ir - l. mn	I - l. poj	I - l. mn	II - l. poj	II - l. mn	III - l. poj	III - l. mn	IV - l. poj	IV - l. mn	V - l. poj	V - l. mn	VI - l. poj	VI - l. mn	VII - l. poj	VIII - l. mn
Nominativus	ôl	ôr	firün	firürâ	ŝašš	ŝaššâ	gáv	gavâ	žäpe	žäpâ	cäu	cäurou	oi	oirou	éselű	éselűrou
Genetivus	ólô	ôrú	firürô	firürú	ŝašší	ŝaššú	gavâ	gavú	žäpâ	žäpú	cäurü	cäurú	oig	oirú	éselűs	éselűrú
Accusativus	ôloc	ôrac	firüroc	firürâc	ŝaššű	ŝašš	gava̋c	gav	žäpôc	žäpec	cäuc	cäuroc	oic	oiroc	éselűsig	éselűroc
Locativus	ôl	ôr	firür	firüräi	ŝašša̋		gava̋		žäpa̋	žäpeja̋	cäur		oi	oir	éselűs	éselűr
Ablativus	ôlak	ôrük	firürak	firürâk	ŝaššik	ŝaššâk	gavak	gavâk	žäpek	žäpák	cäurak	cäurok	oik	oirok	éselűk	éselűrok
Vocativus	ôlse	ôrâŝ	firünse	firürâŝ	ŝaššse	ŝaššâŝ	gávse	gavâŝ	žäpese	žäpâŝ	cäuse	cäurâŝ	oise	oirâŝ	éselűse	éselűrâŝ

Tworzenie from żeńskich

Charakterystyczne wśród języków zongepajckich był to, że onigammajski posiadał sufiks zżeńszczający rzeczowniki. Było to po spółgłoskach -o oraz po samogłoskach zazwyczaj -fo. Urabiał on wiele żeńskich rzeczowników, co w potomkach doprowadzi czasem do powstania rodzaju gramatycznego. Jednakże niektóre słowa na -(f)o nie miały charakteru żeńskiego, podobnie kilka słów na określenie istot żeńskich nie używa tego sufiksu.

Przymiotniki

Język onigammajski tworzy przymiotniki kilkoma afiksami.

• -c - używany gdy rdzeń kończy się samogłoską i ma opisywać rzeczownik w liczbie pojedynczej.
• -lo - używany gdy rdzeń kończy się samogłoską i ma opisywać rzeczownik w liczbie mnogiej.
• -äc - używany gdy ostatnia sylaba zawiera spółgłoski ń ĺ ś č dž š ž j i ma opisywać rzeczownik w liczbie pojedynczej.
• -a̋llo - używany gdy ostatnia sylaba zawiera spółgłoski ń ĺ ś č dž š ž j i ma opisywać rzeczownik w liczbie mnogiej.
• -ac - używany gdy ostatnia sylaba zawiera spółgłoski inne niż ń ĺ ś č dž š ž j i ma opisywać rzeczownik w liczbie pojedynczej.
• -âllo - używany gdy ostatnia sylaba zawiera spółgłoski inne niż ń ĺ ś č dž š ž j i ma opisywać rzeczownik w liczbie mnogiej.

Słownikowo podaje się formy dla liczby pojedynczej.

Przymiotnik długi nie istnieje, gdyż ten został wyparty systemem przedimków.

Stopniowanie

Podobnie jak język zongepajcki, onigammajski stopniuje przymiotnik w czterostopniowej skali:

	Morfem
najwyższy	-fázd, -ázd
wyższy	-faz, -az
zwykły	Ø
zerowy	-l, -el

Przykład stopniowania przymiotnika cäuc "mleczny" od najniższego stopnia: cäucel, cäuc, cäucaz, cäucázd, w liczbie mnogiej cäulol, cäulo, cäulofaz, cäulofázd.

Czasownik

Onigammajski charakteryzował się rozwiniętą koniugacją. Czasownik odmieniał się się przez:

• dwa aspekty (dokonany i niedokonany);
• przez osoby i liczby;
• przez siedem czasów (teraźniejszy, przeszły, perfekt, zaprzeszły, przyszły I, przyszły II i zaprzyszły). Trzy z nich były proste, cztery zaś złożone;
• cztery tryby: rozkazujący, pytający, życzący i pragnący;

Wyróżniało się trzy koniugacje czasownikowe oraz nieregularny czasownik być (kác).

Bezokolicznik

Bezokolicznik przyjmował końcówkę -äi (I koniugacja), -é (II koniugacja) lub -ń (III koniugacja).

Odmiana przez czasy i osoby

Tworzenie czasów

• teraźniejszy - do czasownika dołącza się tylko końcówkę osobową. Wyraża on tylko czynności teraźniejsze, raczej nie użyje się go do przyszłych sytuacji (np. jutro jadę do Warszawy);
• przyszły I - dodaje się do czasownika sufiks -oil lub -toil, po czym dodaje się końcówki osobowe z czasu teraźniejszego. Rzadko używany, raczej używa się czasu przyszłego II. Używany przede wszystkim w czasownikach posiłkowych i modalnych do wyrażenia przyszłości;
• przeszły - dodaje się specjalną końcówkę czasu przeszłego mającą też funkcje końcówki osobowej. Wyraża on opowieści z przeszłości lub wydarzenia, których data nie ma znaczenia;
• perfekt (teraźniejszo-przeszły) - odmienia się czasownik być (kác) w czasie teraźniejszym, po czym dodaje się bezokolicznik. Używa się go do czynności przeszłych z określonym momentem lub w sytuacji gdy przeszłość wpłynęła mocno na obecną przyszłość;
• zaprzeszły - odmienia się czasownik być (kác) w czasie przeszłym, po czym dodaje się odmienioną formę czasownika w czasie przeszłym lub, rzadziej, bezokolicznik. Funkcja taka jak w indoeuropejskich - wyraża czynność przeszłą przed inną przeszłą;
• przyszły II - odmienia się czasownik mieć (ŝôsäi) w czasie teraźniejszym, po czym dodaje się bezokolicznik. Wyraża on niemal wszystkie przyszłe zdarzenia;
• zaprzyszły - odmienia się czasownik mieć (ŝôsäi) w czasie przyszłym, po czym dodaje się odmienioną formę czasownika w czasie przyszłym lub, rzadziej, bezokolicznik. Używany jest gdy po przyszłej czynności ma nastąpić jeszcze kolejna.

Można tu zobaczyć pewną cechę ułatwiającą tworzenie czasów - kác tworzy czasy złożone przeszłe, zaś ŝôsäi czasy złożone przyszłe.

Ciekawą rzeczą była w onigammajskim tzw. przestawka sufiksowa. Historycznie doszło do zmiany kolejności końcówek czasów i osób w porównaniu z zongepajckim. Dlatego tu końcówki brzmią podobnie w zależności od osoby, a nie od czasu jak w językach kotliny.

Odmiana przez czasy proste

Koniugacja I

Pierwsza koniugacja dotyczy większości czasowników, które w zongepajckim kończyły się na -ěj.

bezokolicznik	-äi
gerundium	-oi
	gou	le	pei	žípf	úl	ŝa
teraźniejszy	-out	-ouc	-ouč	-ou	-ô	-ouch
przeszły	-irit	-iric	-irič	-ir	-rí	-riçh
przyszły	-oilout	-oilouc	-oilouč	-oilou	-oilô	-oilouch

Koniugacja II

Druga koniugacja obejmuje głównie czasowniki, które w zongepajckim kończyły się kombinacjami takimi jak -jěj, -wěj, -hěj, -gěj:

bezokolicznik	-é
gerundium	-ŷ
	gou	le	pei	žípf	úl	ŝa
teraźniejszy	-ôt	-ôc	-ôč	-ô		-ôch
przeszły	-írt	-írc	-írč	-ír
przyszły	-ŷlout	-ŷlouc	-ŷlouč	-ŷlou	-ŷlô	-ŷlouch

Koniugacja III

Ostatnia koniugacja tyczy się czasowników w zongepajckim zakończonych -ňė.

bezokolicznik	-ń
gerundium	-ńí
	gou	le	pei	žípf	úl	ŝa
teraźniejszy	-t	-c	-č	Ø		-ch
przeszły	-rout	-rouc	-rouč	-r	-rô	-rouch
przyszły	-toilout	-toilouc	-toilouč	-toilou	-toilô	-toilouch

Czasownik być

Do tych wzorów koniugacji nie można przyporządkować czasownika kác "być", gdyż ten ma nieregularną odmianę.

bezokolicznik	kác
gerundium	kácoi
	gou	le	pei	žípf	úl	ŝa
teraźniejszy	ká	kwâ	kadz	kad	kâca̋	kácät
przeszły	kásän	káffän	kadzän	kán	kâcässän	kácän
przyszły	kátoil	kápfoil	kadzoil	kŷl	kâca̋toil	kácättoil

Czasownik chcieć

Czasownik chcieć (êlór) nie ma końcówki bezokolicznika, ale poza tym odmienia się niemalże według koniugacji II. Dochodzi jednak do zmian w iloczasie.

bezokolicznik	êlór
bezokolicznik	élorŷ
	gou	le	pei	žípf	úl	ŝa
teraźniejszy	élorôt	élorôc	élorôč	élorô		élorôch
przeszły	élorírt	élorírc	élorírč	élorír
przyszły	élorŷlout	élorŷlouc	élorŷlouč	élorŷlou	élorŷlô	élorŷlouch

Należy uniknąć mylenia z innym czasownikiem - élorań "woleć" odmienianym w koniugacji III.

Końcówki osobowe a zaimki

Podczas gdy zongepajcki wymuszał używanie zaimków osobowych przy czasowniku mimo określenia na nim osoby np. idę do miasta musiało mieć formę go owėkuch sutuslaut (zdanie owėkuch sutuslaut byłoby błędem), tak onigammajski pozwala na jego opuszczanie, tak że idę do miasta będzie poprawne zarówno jako jag oigak sütűlout jak i gou jag oigak sütűlout.

Aspekt

Każdy czasownik występował w dwu aspektach: dokonanym i niedokonanym. Dokonany był urabiany za pomocą różnych przyrostków: p-, pa-, pou-, poi-, pi- i pü-, których wystąpienie mocno jest nieregularne. Zalecana jest nauka z dwoma aspektowymi odmiankami, np. sütűläi - püsütűläi "iść - dojść".

Odmiana przez tryby

Tryb pragnący

Tryb pragnący jest urabiany poprzez dodanie przedrostka él- przed czasownikiem, jak np.:

• élsütűlout - chcę iść
• élzemouc - chcesz orać
• êlkârouch - chcecie mówić

Odpowiada on polskiemu połączeniu chcieć + bezokolicznik. Właściwy czasownik "chcieć" - êlór - jest używany tylko w stosunku do rzeczowników.

Tryb życzący

Tryb życzący jest używany tylko, gdy mówiący pragnie by czynność zakończyła się sukcesem. Urabiany był tylko w czasownikach dokonanych sufiksem da-. Przykładowo:

• dapüsütűlout - obym doszedł
• dapizemouc - obyś zaorał
• dapakârô - obyśmy powiedzieli

Tryb pytający

Służył on do tworzenia pytań i powstawał poprzez dodanie przyrostka če- lub k- jak w np.:

• česütűlô? - idziecie?
• čezemouc? - orasz?
• čekârouch? - mówią?

Tryb rozkazujący

Ostatni tryb różnił się budową od innych, polegał bowiem on na zamianie szyku. Zamianie miejsc ulegały podmiot i orzeczenie - w ten sposób podczas gdy zdania oznajmujące i pytające miały zazwyczaj szyk SOV, tak rozkazujące mają VOS (orzeczenie-dopełnienie-podmiot),. Przykłady zdań:

• Úl jag oigak sütűlô → Sütűlô jag oigak úl! "Idźcie do miasta!"
• Le ońigammatac kârouc → Kârouc ońigammatac le! "Mów po onigammajsku!"

Czasowniki modalne

Czasowniki modalne wyrażają pewne cechy w czasowniku lub stosunek do jej wykonania. Istnieje ich dosyć sporo, główne z nich to:

• élorań - wyraża pewną preferencje czynności od innej, odpowiednik polskiego woleć;
• zawŷ - wyraża mocną chęć realizacji czynności lub wyraża to że już trwa gdy podmiot sam rozpoczął. Możne odpowiadać polskiemu chcieć lub robić;
• âläń - wyraża pozwolenie dokonania czynności. W polskim odpowiada mu móc;
• auń - wyraża że wykonawca jest w stanie zrobić tą czynność, w polskim można to przetłumaczyć jako móc lub potrafić;
• baräń - oznacza potrzebę wykonania jakiejś czynności, głównie w polskim w tym miejscu znajduje się potrzebować lub musieć;
• ŝeirbaräń - wyraża on mocną potrzebę wykonania czynności, w polskim odpowiada mu musieć;
• ašširäi - czasownik brać może oznaczać prócz swojego normalnego znaczenia też zabarwienie modalne, wyraża on wtedy decyzję "podjęcia zadania" dokonania czynności.

Czasownik modalny łączy się z bezokolicznikiem i przyjmuje z jego wszystkie aspekty, tryby i czasy.

Przysłówek

W onigammajskim doszło do ciekawego zjawiska. Oryginalny przysłówek zongepajcki został w dużej mierze utracony, a określenie sposobu czynności zaczęto wyrażać przymiotnikiem. Jednakże w tej sytuacji nie odmieniał się przez liczbę, a potem zaczęto też dołączać do niego końcówki osobowe czasownika w koniugacji II lub III. W ten sposób niejako przysłówek to przymiotnik odmieniany koniugacją.

Mimo tego, pewna pula przysłówków o oryginalnej budowie została zachowana (i przyłącza końcówki czasownika), jak np. čisív "mało" (zon. žisifžið), cajâcav "szybko" (zon. zajějazað) czy faucoiv "dużo (zon. faszozoð).

W efekcie wyróżnia się dwie klasy przysłówków - odprzymiotnikowe (inaczej słabe) oraz właściwe (inaczej mocne).

Przysłówki słabe

Przysłówki słabe powstają poprzez dodanie do końcówki przymiotnika sufiksów osobowych koniugacji II lub III (po samogłoskach) czasownika, zaś w formach bezosobowych przyjmuje formę 1 os. liczby mnogiej:

Osoba	L. poj.	L. mn.
1 os.	-ôt, -t	-ô, -r
2 os.	-ôc, -c
3 os.	-ôč, -č	-ôch, -ch
forma bezosobowa	-ô, -r

Przysłówki mocne

Przysłówki mocne są budowane na podstawie własnych słów a nie na bazie przymiotnika, mają połączone formy 1 i 2 osoby, zaś w formach bezosobowych nie przyjmują żadnej dodatkowej końcówki. Bardzo często przysłówki te kończą się na -v.

Osoba	L. poj.	L. mn.
1 i 2 os.	-ôt	-ô
3 os.	-ôč	-ôch
forma bezosobowa	Ø

Stopniowanie

Niezależnie czy przysłówek jest mocny lub słaby, może się stopniować tak jak przymiotnik:

	Morfem
najwyższy	-fázd, -ázd
wyższy	-faz, -az
zwykły	Ø
zerowy	-l, -el

Zaimki

Zaimki osobowe

Przypadek	gou (ja)	le (ty)	pei (on)	žípf (my)	úl (wy)	ŝa (oni)
Mianownik	gou	le	pei	žípf	úl	ŝa
Dopełniacz	gau	leu	pawâ	žipfo	úlo	ŝo
Biernik	gôc	léc	pêjâc	žipfic	cél	sic
Miejscownik	goiv	lé	pa̋	žipfav	cúl	ŝâ
Ablatyw	gouk	lek	peik	žipfak	úlk	ŝak
Wołacz	gouŝ	leŝŝ	pjâŝ	žipfaŝŝ	úlüŝŝ	ŝaŝŝ

Zaimek dzierżawczy

Język onigammajski tworzy zaimki dzierżawcze za pomocą sufiksu -(a)c: gouc, lec, peic, žipfac, úlac, ŝac.

Zaimek zwrotny

Zaimek zwrotny dla trzecich osób przybierał formę hem /ɛm/ i hemâ /ɛmʌː/, zaś inne były po prostu biernikowymi formami zaimka osobowego:

gou (ja)	le (ty)	pei (on)	žípf (my)	úl (wy)	ŝa (oni)
gôc	léc	hem	žipfic	cél	hemâ

Liczebniki

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	asel	aselün
2	câl	câlün
3	džid	džjün
4	äcou	äcoun
5	kálâ	kálân
6	nér	neran
7	cô	côn
8	wêl	wêloun
9	pälo	pälon
10	pa̋	pân
20	casou	casoun
30	džinn	džinnin
40	vicc	viccin
50	kâláwâ	kâláwân
60	nerawâ	nerawân
70	couz	couzin
80	wesou	wesoun
90	päll	pällin
100	cäšâl	cäšón
1000	vankou	vangoun