Język protogamajski: Różnice pomiędzy wersjami
m (→Liczebniki) |
m (→Intencji) |
||
(Nie pokazano 81 wersji utworzonych przez 7 użytkowników) | |||
Linia 1: | Linia 1: | ||
− | '''Język protogamajski''' ('' | + | {{AM}} |
+ | {{Pragamma Intro}} | ||
+ | {{Język | ||
+ | |kolor=#CE2029 | ||
+ | |nazwa=Język protogamajski | ||
+ | |nazwa własna=Raħ ghammasas iighaur | ||
+ | |klasyfikacja=[[Języki gamajskie]] | ||
+ | |alfabet=w conworldzie: ''brak''<br>de facto: alfabet łaciński | ||
+ | | twórca = [[User:Borlach|Borlach]] (w 2019) | ||
+ | |cel = Symulacja ewolucji spółgłoski [{{IPA|ɣ}}] w językach pochodnych | ||
+ | | typologia u = aglutynacyjny, SVO | ||
+ | | conlanger1 = ''pgm.'' | ||
+ | }} | ||
+ | {{słownik}} | ||
+ | |||
+ | '''Język protogamajski''' (pgm. ''raħ ghammasas iighaur'' [{{IPA|'raħ ɣa'm:asas i:'ɣawr}}]), alternatywnie zwany również '''pragamajskim''' — prajęzyk, będący przodkiem wszystkich innych [[Języki gamajskie|języków gamajskich]], rodziny językowej rozwijanej w ramach wspólnego projektu przez członków [[Polskie Forum Językotwórców|Polskiego Forum Językotwórców]]. Jest to język aglutynacyjny, o szyku SVO, charakteryzujący się sporą liczbą głosek szczelinowych, w tym charakterystycznej dla języka spółgłoski [{{IPA|ɣ}}]. W [[Gammaja|Świecie Gammy]] językiem tym posługiwali się [[Pragamajowie]], ludność pastersko-nomadyczna, zamieszkująca pierwotnie obszary [[Step Gamajski|Stepu Gamajskiego]]. Nie jest on w żaden sposób poświadczony pisemnie, jego wersję przedstawioną w niniejszym artykule można więc traktować jako rekonstrukcję<ref>tak zwana '''Rekonstrukcja Borlacha'''</ref>. | ||
+ | ==Historia== | ||
==Fonologia== | ==Fonologia== | ||
===Samogłoski=== | ===Samogłoski=== | ||
Linia 29: | Linia 45: | ||
!Gardłowe | !Gardłowe | ||
|- align="center" | |- align="center" | ||
− | ! | + | ! rowspan="2" |Nosowe |
+ | !<small>zwykłe</small> | ||
|{{IPA|m}} | |{{IPA|m}} | ||
|{{IPA|n}} | |{{IPA|n}} | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- align="center" | ||
+ | !<small>geminaty</small> | ||
+ | |{{IPA|mː}} | ||
+ | |{{IPA|nː}} | ||
| | | | ||
| | | | ||
Linia 71: | Linia 96: | ||
| | | | ||
|- align="center" | |- align="center" | ||
− | ! | + | ! rowspan="2" | Drżące |
+ | !<small>zwykłe</small> | ||
| | | | ||
|{{IPA|r}} | |{{IPA|r}} | ||
Linia 78: | Linia 104: | ||
| | | | ||
| | | | ||
− | |- | + | |- align="center" |
− | ! | + | !<small>geminaty</small> |
+ | | | ||
+ | |{{IPA|rː}} | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- align="center" | ||
+ | ! rowspan="2" | Aproksymanty | ||
+ | !<small>zwykłe</small> | ||
| | | | ||
|{{IPA|l}} | |{{IPA|l}} | ||
|{{IPA|j}} | |{{IPA|j}} | ||
|{{IPA|w}} | |{{IPA|w}} | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- align="center" | ||
+ | !<small>geminaty</small> | ||
+ | | | ||
+ | |{{IPA|lː}} | ||
+ | |{{IPA|jː}} | ||
+ | |{{IPA|wː}} | ||
| | | | ||
| | | | ||
|} | |} | ||
− | |||
− | |||
− | |||
===Akcent=== | ===Akcent=== | ||
Akcent pada zwykle na pierwszą sylabę, chociaż pojawiają się wyjątki od tej zasady. | Akcent pada zwykle na pierwszą sylabę, chociaż pojawiają się wyjątki od tej zasady. | ||
===Struktura sylaby=== | ===Struktura sylaby=== | ||
Struktura sylaby to '''(C)V(C)''', gdzie V może być samogłoską/dyftongiem, a C spółgłoską/geminatą. | Struktura sylaby to '''(C)V(C)''', gdzie V może być samogłoską/dyftongiem, a C spółgłoską/geminatą. | ||
+ | |||
==Zapis łaciński== | ==Zapis łaciński== | ||
Język protogamajski nie posiadał własnego pisma, używany był przez społeczność niepiśmienną. Dla ułatwienia stosuje się jednak zapis łaciński. | Język protogamajski nie posiadał własnego pisma, używany był przez społeczność niepiśmienną. Dla ułatwienia stosuje się jednak zapis łaciński. | ||
Linia 119: | Linia 160: | ||
===Harmonia samogłoskowa=== | ===Harmonia samogłoskowa=== | ||
W protogamajskim występuje harmonia progresywna samogłosek. Samogłoska pierwszej sylaby sufiksów dołączanych do słowa musi zgadzać się z samogłoską ostatniej sylaby podstawowego słowa. | W protogamajskim występuje harmonia progresywna samogłosek. Samogłoska pierwszej sylaby sufiksów dołączanych do słowa musi zgadzać się z samogłoską ostatniej sylaby podstawowego słowa. | ||
− | < | + | {| class="wikitable" style="text-align:center" |
− | + | ! rowspan="2" | Ostatnia<br>samogłoska<br>słowa | |
− | + | ! colspan="2" | Pierwsza<br>samogłoska sufiksu | |
− | + | |- | |
− | + | ! krótka (_) | |
− | + | ! długa (_²) | |
− | : | + | |- |
− | + | | i, ii | |
− | + | | i | |
− | + | | ii | |
+ | |- | ||
+ | | u, uu | ||
+ | | u | ||
+ | | uu | ||
+ | |- | ||
+ | | a, aa, ay, au | ||
+ | | a | ||
+ | | aa | ||
+ | |} | ||
+ | Przykłady: | ||
+ | * ''faqiih'' ‘sen’ → ''faqiih'''r<u>i</u>sa''''' ‘sny’ | ||
+ | * ''pirrun'' ‘drzewo’ → ''pirrun'''r<u>u</u>sa''''' ‘drzewa’ | ||
+ | * ''iighaur'' ‘język’ → ''iighaur'''r<u>a</u>sa''''' ‘języki’ | ||
===Czasowniki=== | ===Czasowniki=== | ||
Linia 136: | Linia 190: | ||
! osoba | ! osoba | ||
! końcówka | ! końcówka | ||
− | ! aurim | + | ! aurim – siedzieć |
− | ! tudur | + | ! tudur – iść |
− | ! zaww | + | ! zaww – robić |
|- | |- | ||
| align="center" | ja | | align="center" | ja | ||
---- | ---- | ||
'''ghau''' | '''ghau''' | ||
− | | align="center" | '''- | + | | align="center" | '''-_²d''' |
− | | align="center" | aurim'''iid''' | + | | align="center" | aurim'''iid''' – siedzę |
− | | align="center" | tudur'''uud''' | + | | align="center" | tudur'''uud''' – idę |
− | | align="center" | zaww'''aad''' | + | | align="center" | zaww'''aad''' – robię |
|- | |- | ||
| align="center" | ty | | align="center" | ty | ||
Linia 152: | Linia 206: | ||
'''lii''' | '''lii''' | ||
| align="center" | '''-_ph''' | | align="center" | '''-_ph''' | ||
− | | align="center" | aurim'''iph''' | + | | align="center" | aurim'''iph''' – siedzisz |
− | | align="center" | tudur'''uph''' | + | | align="center" | tudur'''uph''' – idziesz |
− | | align="center" | zaww'''aph''' | + | | align="center" | zaww'''aph''' – robisz |
|- | |- | ||
| align="center" | ty (grzecznościowe) | | align="center" | ty (grzecznościowe) | ||
Linia 160: | Linia 214: | ||
'''dhilii''' | '''dhilii''' | ||
| align="center" | '''-_²ph''' | | align="center" | '''-_²ph''' | ||
− | | align="center" | aurim'''iiph''' | + | | align="center" | aurim'''iiph''' – siedzisz |
− | | align="center" | tudur'''uuph''' | + | | align="center" | tudur'''uuph''' – idziesz |
− | | align="center" | zaww'''aaph''' | + | | align="center" | zaww'''aaph''' – robisz |
|- | |- | ||
| align="center" | on/ona/ono | | align="center" | on/ona/ono | ||
Linia 168: | Linia 222: | ||
'''pay''' | '''pay''' | ||
| align="center" | '''-_say''' | | align="center" | '''-_say''' | ||
− | | align="center" | aurim'''isay''' | + | | align="center" | aurim'''isay''' – siedzi |
− | | align="center" | tudur'''usay''' | + | | align="center" | tudur'''usay''' – idzie |
− | | align="center" | zaww'''asay''' | + | | align="center" | zaww'''asay''' – robi |
|- | |- | ||
| align="center" | on/ona/ono (grzecznościowe) | | align="center" | on/ona/ono (grzecznościowe) | ||
Linia 176: | Linia 230: | ||
'''dhipay''' | '''dhipay''' | ||
| align="center" | '''-_²say''' | | align="center" | '''-_²say''' | ||
− | | align="center" | aurim'''iisay''' | + | | align="center" | aurim'''iisay''' – siedzi |
− | | align="center" | tudur'''uusay''' | + | | align="center" | tudur'''uusay''' – idzie |
− | | align="center" | zaww'''aasay''' | + | | align="center" | zaww'''aasay''' – robi |
|- | |- | ||
| align="center" | my / my dwaj | | align="center" | my / my dwaj | ||
Linia 184: | Linia 238: | ||
'''zifa''' / '''zifayya''' | '''zifa''' / '''zifayya''' | ||
| align="center" | '''-_''' | | align="center" | '''-_''' | ||
− | | align="center" | aurim'''i''' | + | | align="center" | aurim'''i''' – siedzimy |
− | | align="center" | tudur'''u''' | + | | align="center" | tudur'''u''' – idziemy |
− | | align="center" | zaww'''a''' | + | | align="center" | zaww'''a''' – robimy |
|- | |- | ||
| align="center" | wy / wy dwaj | | align="center" | wy / wy dwaj | ||
Linia 192: | Linia 246: | ||
'''uur''' / '''uuruyya''' | '''uur''' / '''uuruyya''' | ||
| align="center" | '''-_gh''' | | align="center" | '''-_gh''' | ||
− | | align="center" | aurim'''igh''' | + | | align="center" | aurim'''igh''' – siedzicie |
− | | align="center" | tudur'''ugh''' | + | | align="center" | tudur'''ugh''' – idziecie |
− | | align="center" | zaww'''agh''' | + | | align="center" | zaww'''agh''' – robicie |
|- | |- | ||
| align="center" | wy (grzecznościowe) | | align="center" | wy (grzecznościowe) | ||
Linia 200: | Linia 254: | ||
'''dhinuur''' | '''dhinuur''' | ||
| align="center" | '''-_²gh''' | | align="center" | '''-_²gh''' | ||
− | | align="center" | aurim'''iigh''' | + | | align="center" | aurim'''iigh''' – siedzicie |
− | | align="center" | tudur'''uugh''' | + | | align="center" | tudur'''uugh''' – idziecie |
− | | align="center" | zaww'''aagh''' | + | | align="center" | zaww'''aagh''' – robicie |
|- | |- | ||
| align="center" | oni | | align="center" | oni | ||
Linia 208: | Linia 262: | ||
'''qa''' | '''qa''' | ||
| align="center" | '''-_ħ''' | | align="center" | '''-_ħ''' | ||
− | | align="center" | aurim'''iħ''' | + | | align="center" | aurim'''iħ''' – siedzą |
− | | align="center" | tudur'''uħ''' | + | | align="center" | tudur'''uħ''' – idą |
− | | align="center" | zaww'''aħ''' | + | | align="center" | zaww'''aħ''' – robią |
|- | |- | ||
| align="center" | oni (grzecznościowe) | | align="center" | oni (grzecznościowe) | ||
Linia 216: | Linia 270: | ||
'''dhiqa''' | '''dhiqa''' | ||
| align="center" | '''-_ħ''' | | align="center" | '''-_ħ''' | ||
− | | align="center" | aurim'''iħ''' | + | | align="center" | aurim'''iħ''' – siedzą |
− | | align="center" | tudur'''uħ''' | + | | align="center" | tudur'''uħ''' – idą |
− | | align="center" | zaww'''aħ''' | + | | align="center" | zaww'''aħ''' – robią |
|} | |} | ||
* Oznaczenie _ wskazuje na samogłoskę pasującą do systemu harmonii. | * Oznaczenie _ wskazuje na samogłoskę pasującą do systemu harmonii. | ||
Linia 228: | Linia 282: | ||
! osoba | ! osoba | ||
! końcówka | ! końcówka | ||
− | ! kandas | + | ! kandas – być |
− | ! ħauhtas | + | ! ħauhtas – mieć |
|- | |- | ||
| align="center" | '''ghau''' | | align="center" | '''ghau''' | ||
− | | align="center" | | + | | align="center" | <s>as</s> + '''-aa''' |
− | | align="center" | kand'''aa''' | + | | align="center" | kand'''aa''' – jestem |
− | | align="center" | ħauht'''aa''' | + | | align="center" | ħauht'''aa''' – mam |
|- | |- | ||
| align="center" | '''lii/dhilii''' | | align="center" | '''lii/dhilii''' | ||
− | | align="center" | | + | | align="center" | <s>as</s> + '''-af''' |
− | | align="center" | kand'''af''' | + | | align="center" | kand'''af''' – jesteś |
− | | align="center" | ħauht'''af''' | + | | align="center" | ħauht'''af''' – masz |
|- | |- | ||
| align="center" | '''pay/dhipay''' | | align="center" | '''pay/dhipay''' | ||
− | | align="center" | | + | | align="center" | <s>as</s> + '''-ay''' |
− | | align="center" | kand'''ay''' | + | | align="center" | kand'''ay''' – jest |
− | | align="center" | ħauht'''ay''' | + | | align="center" | ħauht'''ay''' – ma |
|- | |- | ||
| align="center" | '''zifa''' | | align="center" | '''zifa''' | ||
− | | align="center" | | + | | align="center" | <s>as</s> |
− | | align="center" | kand | + | | align="center" | kand''V''<ref name="V">V oznacza samogłoskę niemożliwą do zrekonstruowania</ref> – jesteśmy |
− | | align="center" | ħauht | + | | align="center" | ħauht''V''<ref name="V" /> – mamy |
|- | |- | ||
| align="center" | '''zifayya''' | | align="center" | '''zifayya''' | ||
− | | align="center" | | + | | align="center" | <s>as</s> + '''ayya''' |
− | | align="center" | kandayya | + | | align="center" | kandayya – (my dwaj) jesteśmy |
− | | align="center" | ħauhtayya | + | | align="center" | ħauhtayya – (my dwaj) mamy |
|- | |- | ||
| align="center" | '''uur/dhinuur''' | | align="center" | '''uur/dhinuur''' | ||
| align="center" | '''-as''' | | align="center" | '''-as''' | ||
− | | align="center" | kandas'''as''' | + | | align="center" | kandas'''as''' – jesteście |
− | | align="center" | ħauhtas'''as''' | + | | align="center" | ħauhtas'''as''' – macie |
|- | |- | ||
| align="center" | '''uuruyya''' | | align="center" | '''uuruyya''' | ||
| align="center" | '''-ayya''' | | align="center" | '''-ayya''' | ||
− | | align="center" | kandas'''ayya''' | + | | align="center" | kandas'''ayya''' – (wy dwaj) jesteście |
− | | align="center" | ħauhtas'''ayya''' | + | | align="center" | ħauhtas'''ayya''' – (wy dwaj) macie |
|- | |- | ||
| align="center" | '''qa/dhiqa''' | | align="center" | '''qa/dhiqa''' | ||
| align="center" | '''-ayt''' | | align="center" | '''-ayt''' | ||
− | | align="center" | kandas'''ayt''' | + | | align="center" | kandas'''ayt''' – są |
− | | align="center" | ħauhtas'''ayt''' | + | | align="center" | ħauhtas'''ayt''' – mają |
|} | |} | ||
+ | |||
+ | ===="Chcieć"==== | ||
+ | Nie występuje samodzielny czasownik "chcieć". Zastępuje się go poprzez formę pragnącą, w przypadku gdy ktoś chce wykonać jakąś czynność (ja chcę jeść, ona chce wyjść, wy chcecie mieć etc). W przypadku jednak gdy mówiący chce, by ktoś coś zrobił, lub gdy mówiący pragnie jakiegoś przedmiotu, na początku zdania wstawia się '''iisuug''' (dosłownie "żądanie, rozkaz"). Np: | ||
+ | :''iisuug ghahana'' (chcę syna) | ||
+ | :''iisuug butuduruphuul'' (chcę, byś poszedł) | ||
+ | :''iisuuq ghauku gaazaww?'' (czego ode mnie chcesz?)* | ||
+ | *czasownik robić (zaww) użyty dla oddania czynności, dosłownie ~ "czego ode mnie chcesz, żebym uczynił" | ||
====Trybo-aspekty==== | ====Trybo-aspekty==== | ||
Linia 278: | Linia 339: | ||
:Np: <br> | :Np: <br> | ||
− | :''aurimi'' (siadamy) | + | :''aurimi'' (siadamy) → '''''b'''aurimi'' (siedzimy) <br> |
− | :''tuduru'' (idziemy) | + | :''tuduru'' (idziemy) → '''''bu'''tuduru'' (dochodzimy) <br> |
− | :''zawwa'' (robimy) | + | :''zawwa'' (robimy) → '''''ba'''zawwa'' (zrobimy) |
Rozwinięciem formy dokonanej jest '''forma teliktyczna'''. Wskazuje na to, że czynność została zakończona, odniosła sukces, domyślny cel został wykonany. Może również oznaczać, że mimo trudności jej wykonanie oraz sukces jest już pewny, mimo że jeszcze do niedawna nie musiał być. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks '''m(_)-'''. | Rozwinięciem formy dokonanej jest '''forma teliktyczna'''. Wskazuje na to, że czynność została zakończona, odniosła sukces, domyślny cel został wykonany. Może również oznaczać, że mimo trudności jej wykonanie oraz sukces jest już pewny, mimo że jeszcze do niedawna nie musiał być. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks '''m(_)-'''. | ||
:Np: <br> | :Np: <br> | ||
− | :''suwaraad'' (poluję) | + | :''suwaraad'' (poluję) → '''''ma'''suwaraad'' (upolowałem) – czynność polowania została zakończona sukcesem, ofiara została upolowana i zabita <br> |
− | :''ghimiid'' (biegam) | + | :''ghimiid'' (biegam) → '''''mi'''ghimiid'' (dobiegam) – czynność polowania zostaje zakończona sukcesem, mimo trudności uda się dobiec do celu<br> |
− | :''unzuruud'' (walczę) | + | :''unzuruud'' (walczę) → '''''m'''unzuruud'' (zwalczam) – czynność walki zostaje zakończona sukcesem, udaje się zwyciężyć i pokonać przeciwnika. |
=====Intencji===== | =====Intencji===== | ||
'''Forma pragnąca''' wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks '''h_(r)-'''. | '''Forma pragnąca''' wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks '''h_(r)-'''. | ||
:Np: <br> | :Np: <br> | ||
− | :''aurimi'' (siadamy) | + | :''aurimi'' (siadamy) → '''''har'''aurimi'' (chcemy usiąść) <br> |
− | :''tuduru'' (idziemy) | + | :''tuduru'' (idziemy) → '''''hu'''tuduru'' (chcemy iść) <br> |
− | :''zawwa'' (robimy) | + | :''zawwa'' (robimy) → '''''ha'''zawwa'' (chcemy robić) |
+ | |||
+ | Forma pragnąca może też służyć jako forma trybu rozkazującego, tak zwana '''forma rozkazująca słaba'''. Poprzedzona słowem ''inur'', używana jest w stosunku do osób o wyższej lub równej pozycji społecznej, lub gdy mówiący chce o coś prosić lub kogoś przekonać. Np: | ||
+ | :''inur hurduuruph, ghahanaqaa'' (słuchaj, synu) | ||
'''Forma życząca''' wyraża życzenie mówiącego. Można ją oddać za pomocą polskiej partykuły ''oby''. Tworzy się ją poprzez dodanie prefiksu '''y_²(z)-'''. | '''Forma życząca''' wyraża życzenie mówiącego. Można ją oddać za pomocą polskiej partykuły ''oby''. Tworzy się ją poprzez dodanie prefiksu '''y_²(z)-'''. | ||
:Np: <br> | :Np: <br> | ||
− | :''suwaraph'' (polujesz) | + | :''suwaraph'' (polujesz) → '''''yuu'''suwaraph'' (obyś polował) <br> |
− | :''ghimiph'' (biegasz) | + | :''ghimiph'' (biegasz) → '''''yii'''ghimiph'' (obyć biegał) <br> |
− | :''unzuruph'' (walczysz) | + | :''unzuruph'' (walczysz) → '''''yuuz'''unzuruph'' (obyć walczył) |
+ | |||
+ | Forma życząca może też służyć jako forma trybu rozkazującego, tak zwana '''forma rozkazująca mocna'''. Niepoprzedzona żadną konkretną partykułą, używana jest w stosunku do osób o niższej pozycji społecznej, gdy rozmówca wymaga czegoś, rozkazuje, żąda lub wręcz przeciwnie – błaga, wyraża pragnienie niezwykle silnie nacechowane emocjami. Np: | ||
+ | :''yuuzaduruuph ghauyas, Raawwiyaqaa'' (usłysz mnie, Boże!) | ||
'''Forma pytająca''' odpowiada za tworzenie pytań. Tworzy się ją dodając prefiks '''g_²(m)-'''. | '''Forma pytająca''' odpowiada za tworzenie pytań. Tworzy się ją dodając prefiks '''g_²(m)-'''. | ||
:Np: <br> | :Np: <br> | ||
− | :''suwaraph'' (polujesz) | + | :''suwaraph'' (polujesz) → '''''guu'''suwaraph?'' (czy polujesz?) <br> |
− | :''ghimiph'' (biegasz) | + | :''ghimiph'' (biegasz) → '''''gii'''ghimiph?'' (czy biegasz?) <br> |
− | :''unzuruph'' (walczysz) | + | :''unzuruph'' (walczysz) → '''''guum'''unzuruph?'' (czy walczysz?) |
=====Łączenie trybo-aspektów===== | =====Łączenie trybo-aspektów===== | ||
− | Trybo-aspekty stanu oraz intencji można łączyć ze sobą. W takim wypadku na pierwszym miejscu stać będzie prefiks formy intencji, następnie prefiks formy stanu, a na końcu odmieniony czasownik. Formy intencji można łączyć między sobą, formy stanu | + | Trybo-aspekty stanu oraz intencji można łączyć ze sobą. W takim wypadku na pierwszym miejscu stać będzie prefiks formy intencji, następnie prefiks formy stanu, a na końcu odmieniony czasownik. Formy intencji można łączyć między sobą, formy stanu – nie. |
:Np: <br> | :Np: <br> | ||
− | :Forma życząca + forma teliktyczna + czasownik | + | :Forma życząca + forma teliktyczna + czasownik → '''''yaama'''suwaraph'' (obyś upolował, miał polowanie zakończone sukcesem) <br> |
− | :Forma pytająca + forma pragnąca + czasownik | + | :Forma pytająca + forma pragnąca + czasownik → '''''giihi'''ghimi'' (czy chcecie biegać?) <br> |
− | :Forma pragnąca + forma dokonana | + | :Forma pragnąca + forma dokonana → '''''hab'''aurimiid'' (chcę usiąść) |
Etc. | Etc. | ||
Linia 322: | Linia 389: | ||
Występują 3 czasy: teraźniejszy, przeszły oraz przyszły. <br> | Występują 3 czasy: teraźniejszy, przeszły oraz przyszły. <br> | ||
Aby dodatkowo podkreślić, że czynność odbyła się w przeszłości, do odmienionego czasownika dodaje się sufiks '''-(t)_n'''. <br> | Aby dodatkowo podkreślić, że czynność odbyła się w przeszłości, do odmienionego czasownika dodaje się sufiks '''-(t)_n'''. <br> | ||
− | :Np: ''unzuruph'' (walczysz) | + | :Np: ''unzuruph'' (walczysz) → ''unzuruph'''un''''' (walczyłeś) |
Aby utworzyć czas przyszły, od czasownika należy dodać sufiks '''-(t)_²l'''. <br> | Aby utworzyć czas przyszły, od czasownika należy dodać sufiks '''-(t)_²l'''. <br> | ||
− | :Np: ''unzuruph'' (walczysz) | + | :Np: ''unzuruph'' (walczysz) → ''unzuruph'''uul''''' (będziesz walczył) |
=====Łączenie czasów i trypo-aspektów===== | =====Łączenie czasów i trypo-aspektów===== | ||
Linia 437: | Linia 504: | ||
! Przypadek | ! Przypadek | ||
! Sufiks | ! Sufiks | ||
− | ! ghamma | + | ! ghamma – człowiek |
− | ! liitauni | + | ! liitauni – drewno |
− | ! waqadun | + | ! waqadun – koń |
|- | |- | ||
| I. | | I. | ||
Linia 502: | Linia 569: | ||
|- | |- | ||
| XI. | | XI. | ||
− | | -( | + | | -(_²)lu |
− | | ghamma''' | + | | ghamma'''alu''' |
− | | liitauni''' | + | | liitauni'''ilu''' |
− | | waqadun''' | + | | waqadun'''uulu''' |
|- | |- | ||
| XII. | | XII. | ||
Linia 515: | Linia 582: | ||
Końcówki liczb wchodzą przed końcówkami przypadków. Np: <br> | Końcówki liczb wchodzą przed końcówkami przypadków. Np: <br> | ||
− | :iighaur-''ayya''-'''sa''' | + | :iighaur-''ayya''-'''sa''' – w dwóch językach <br> |
− | :faqiih-''nim''-''' | + | :faqiih-''nim''-'''iilu''' – taki jak żaden sen <br> |
− | :waqadun-''rusa''-'''wudh''' | + | :waqadun-''rusa''-'''wudh''' – końmi, za pomocą koni <br> |
− | :ghamma-''rasa''-'''ha''' | + | :ghamma-''rasa''-'''ha''' – o ludziach |
Etc. | Etc. | ||
Linia 524: | Linia 591: | ||
====Określoność==== | ====Określoność==== | ||
Określoność wyraża się poprzez poprzedzenie wyrazu partykułą '''raħ''' oraz zmianą akcentu określanych wyrazów z pierwszej na drugą. | Określoność wyraża się poprzez poprzedzenie wyrazu partykułą '''raħ''' oraz zmianą akcentu określanych wyrazów z pierwszej na drugą. | ||
− | :''iighaur'' ['i:ɣawr] | + | :''iighaur'' ['i:ɣawr] – język → '''''raħ''' iighaur'' ['raħ i:'ɣawr] – język, ten konkretny → '''''raħ''' ghammasas iighaur'' ['raħ ɣa'mma.sas i:'ɣawr] (Język Ludzki). |
===Przymiotniki=== | ===Przymiotniki=== | ||
− | Przymiotniki posiadają końcówkę '''-s_s'''. W przeciwieństwie do rzeczowników, nie odmieniają się przez przypadki. Praktycznie zawsze stają przed rzeczownikiem, do którego się odnoszą. | + | Przymiotniki posiadają końcówkę '''-s_s'''. W przeciwieństwie do rzeczowników, nie odmieniają się przez przypadki. Praktycznie zawsze stają przed rzeczownikiem, do którego się odnoszą. |
+ | <br> | ||
+ | Dodając do rzeczownika końcówkę '''-(_)llu''' tworzy się przymiotnik, wyrażający brak danej rzeczy. | ||
+ | Np | ||
+ | :''pautu'' (dziecko) + '''llu''' > ''pautullu'' (bezdzietny) | ||
+ | |||
+ | ===Przysłówki=== | ||
+ | Przysłówki tworzy się zwykle od przymiotników, zamieniając końcówkę -s_s na '''-s_h'''. Tak ja przymiotniki, pozostają nieodmienne. Np: | ||
+ | :''nuhsus'' (płaski) → ''nuh'''suh''''' (płasko) | ||
+ | :''illisis'' (ciężki) → ''illi'''sih''''' (ciężko) | ||
+ | :''sayyasas'' (szybki) → ''sayya'''sah''''' (szybko) | ||
===Zaimki=== | ===Zaimki=== | ||
− | Zaimki doklejane są do rzeczowników, w formie prefiksów. | + | ====Zaimki osobowe==== |
+ | Zaimki osobowe, jako jedyne, traktowane są de facto jak rzeczowniki, podlegając odmianie przez przypadki. Jest ona jednak nieco nieregularna. | ||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | |- | ||
+ | ! Przypadek | ||
+ | ! ja | ||
+ | ! ty | ||
+ | ! Ty | ||
+ | ! on/ona/ono | ||
+ | ! On/Ona/Ono | ||
+ | ! my | ||
+ | ! my dwoje | ||
+ | ! wy | ||
+ | ! Wy | ||
+ | ! wy dwoje | ||
+ | ! oni | ||
+ | ! Oni | ||
+ | |- | ||
+ | | I. | ||
+ | | ghau | ||
+ | | lii | ||
+ | | dhilii | ||
+ | | pay | ||
+ | | dhipay | ||
+ | | zifa | ||
+ | | zifayya | ||
+ | | uur | ||
+ | | dhinuur | ||
+ | | uuruyya | ||
+ | | qa | ||
+ | | dhiqa | ||
+ | |- | ||
+ | | II. | ||
+ | | ghawwa | ||
+ | | liiway | ||
+ | | dhiliiway | ||
+ | | pawwa | ||
+ | | dhipawwa | ||
+ | | zifaw | ||
+ | | zifayyaw | ||
+ | | uurau | ||
+ | | dhinuurau | ||
+ | | uuruyyau | ||
+ | | qaw | ||
+ | | dhiqaw | ||
+ | |- | ||
+ | | III. | ||
+ | | ghaul | ||
+ | | liwil | ||
+ | | dhiliwil | ||
+ | | pawil | ||
+ | | dhipawil | ||
+ | | zifal | ||
+ | | zifayyal | ||
+ | | uurul | ||
+ | | dhinuurul | ||
+ | | uuruyyal | ||
+ | | qal | ||
+ | | dhiqal | ||
+ | |- | ||
+ | | IV. | ||
+ | | ghaus | ||
+ | | liis | ||
+ | | dhiliis | ||
+ | | payyas | ||
+ | | dhipayyas | ||
+ | | zifis | ||
+ | | zifayyis | ||
+ | | siir | ||
+ | | dhisiir | ||
+ | | uuruyyis | ||
+ | | qis | ||
+ | | dhiqis | ||
+ | |- | ||
+ | | V. | ||
+ | | ghauyar | ||
+ | | liir | ||
+ | | dhiliir | ||
+ | | payyar | ||
+ | | dhipayyar | ||
+ | | zifar | ||
+ | | zifayyar | ||
+ | | ruur | ||
+ | | dhiruur | ||
+ | | uuruyyar | ||
+ | | qar | ||
+ | | dhiqar | ||
+ | |- | ||
+ | | VI. | ||
+ | | ghauh | ||
+ | | liih | ||
+ | | dhiliih | ||
+ | | payah | ||
+ | | dhipayah | ||
+ | | zifah | ||
+ | | zifayyah | ||
+ | | huur | ||
+ | | dhihuur | ||
+ | | uuruyyah | ||
+ | | qah | ||
+ | | dhiqah | ||
+ | |- | ||
+ | | VII. | ||
+ | | ghauku | ||
+ | | payaku | ||
+ | | dhipayaku | ||
+ | | paliku | ||
+ | | dhipaliku | ||
+ | | zifaku | ||
+ | | zifayyaku | ||
+ | | uuruku | ||
+ | | dhinuuruku | ||
+ | | uuruyyaku | ||
+ | | qaku | ||
+ | | dhiqaku | ||
+ | |- | ||
+ | | VIII. | ||
+ | | ghauksu | ||
+ | | payaksu | ||
+ | | dhipayaksu | ||
+ | | paliksu | ||
+ | | dhipaliksu | ||
+ | | zifaksu | ||
+ | | zifayyaksu | ||
+ | | uuruksu | ||
+ | | dhinuuruksu | ||
+ | | uuruyyaksu | ||
+ | | qaksu | ||
+ | | dhiqaksu | ||
+ | |- | ||
+ | | IX. | ||
+ | | ghaus | ||
+ | | liis | ||
+ | | dhiliis | ||
+ | | payas | ||
+ | | dhipayas | ||
+ | | zifas | ||
+ | | zifayyas | ||
+ | | suur | ||
+ | | dhisuur | ||
+ | | uuruyyas | ||
+ | | qas | ||
+ | | dhiqas | ||
+ | |- | ||
+ | | X. | ||
+ | | ghaudh | ||
+ | | liidh | ||
+ | | dhiliidh | ||
+ | | pawadh | ||
+ | | dhipawadh | ||
+ | | zifadh | ||
+ | | zifayyadh | ||
+ | | uurudh | ||
+ | | dhinuurau | ||
+ | | uuruyyadh | ||
+ | | qadh | ||
+ | | dhiqadh | ||
+ | |- | ||
+ | | XI. | ||
+ | | ghaullu | ||
+ | | liillu | ||
+ | | dhiliillu | ||
+ | | payallu | ||
+ | | dhipayallu | ||
+ | | zifallu | ||
+ | | zifayyallu | ||
+ | | uurullu | ||
+ | | dhilluuru | ||
+ | | uuruyyallu | ||
+ | | qallu | ||
+ | | dhiqallu | ||
+ | |- | ||
+ | | XII. | ||
+ | | ghauq | ||
+ | | liiq | ||
+ | | dhiliiq | ||
+ | | payaq | ||
+ | | dhipayaq | ||
+ | | zifaq | ||
+ | | zifayyaq | ||
+ | | uuruqu | ||
+ | | dhiquuru | ||
+ | | uuruyyaq | ||
+ | | qaq | ||
+ | | dhiqaq | ||
+ | |} | ||
+ | |||
+ | ====Zaimki dzierżawcze==== | ||
+ | Zaimki dzierżawcze doklejane są do rzeczowników, w formie prefiksów. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|- | |- | ||
! osoba | ! osoba | ||
! prefiks | ! prefiks | ||
− | ! faqiih | + | ! faqiih – sen |
− | ! unuzar | + | ! unuzar – walka |
− | ! radhmaa | + | ! radhmaa – śmierć |
|- | |- | ||
| align="center" | ghau | | align="center" | ghau | ||
Linia 638: | Linia 903: | ||
(ich śmierć) | (ich śmierć) | ||
|} | |} | ||
+ | ====Zaimki zwrotne==== | ||
+ | Zaimki zwrotne tworzy się dodając do zaimka osobowego cząstkę '''-tuum''', która dosłownie znaczy "dusza". Można je tłumaczyć z grubsza podobnie do "mnie samego", "ja sam"<ref>analogicznie do angielskiego ''myself'', ''yourself'' i tak dalej</ref> etc | ||
+ | :ghau → ghau'''tuum''' | ||
+ | :lii → lii'''tuum''' | ||
+ | :dhilii → dhilii'''tuum''' | ||
+ | :pay → pat'''tuum''' | ||
+ | :dhipay → dhipay'''tuum''' | ||
+ | :zifa → zifa'''tuum''' | ||
+ | :zifayya → zifayya'''tuum''' | ||
+ | :uur → uur'''tuum''' | ||
+ | :dhinuur → dhinuur'''tuum''' | ||
+ | :uuruyya → uurayya'''tuum''' | ||
+ | :qa → qa'''tuum''' | ||
+ | :dhiqa → dhiqa'''tuum''' | ||
+ | |||
+ | ===Liczebniki=== | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
'''Liczebniki porządkowe''' tworzy się dodając do liczebnika głównego sufiks '''-(a)n'''. Liczebniki porządkowe są nieodmienne. | '''Liczebniki porządkowe''' tworzy się dodając do liczebnika głównego sufiks '''-(a)n'''. Liczebniki porządkowe są nieodmienne. | ||
− | + | ||
− | + | {| class="wikitable" | |
− | + | |- | |
− | + | ! liczba | |
− | + | ! liczebnik główny | |
− | + | ! liczebnik porządkowy | |
− | + | |- | |
− | + | | align=center | '''1''' | |
− | + | | hazru | |
− | + | | hazrun | |
− | + | |- | |
− | </ | + | | align=center | '''2''' |
+ | | pharu | ||
+ | | pharun | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''3''' | ||
+ | | dhinnu | ||
+ | | dhinnun | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''4''' | ||
+ | | aasau | ||
+ | | aasaun | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''5''' | ||
+ | | kargha | ||
+ | | karghan | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''6''' | ||
+ | | niirra | ||
+ | | niirran | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''7''' | ||
+ | | saugh | ||
+ | | saughan | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''8''' | ||
+ | | wayr | ||
+ | | wayran | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''9''' | ||
+ | | baalla | ||
+ | | baallan | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''10''' | ||
+ | | abaagh | ||
+ | | abaaghan | ||
+ | |- | ||
+ | ! colspan=3 | | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''20''' | ||
+ | | pharwi | ||
+ | | pharwin | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''30''' | ||
+ | | dhinwi | ||
+ | | dhinwin | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''40''' | ||
+ | | wiswi | ||
+ | | wiswin | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''50''' | ||
+ | | karghawwa | ||
+ | | karghawwan | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''60''' | ||
+ | | niirrawwa | ||
+ | | niirrawwan | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''70''' | ||
+ | | saughiw | ||
+ | | saughiwan | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''80''' | ||
+ | | wayriw | ||
+ | | wayriwan | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''90''' | ||
+ | | baalliw | ||
+ | | baalliwan | ||
+ | |- | ||
+ | ! colspan=3 | | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''100''' | ||
+ | | phaafyar | ||
+ | | phaafyaran | ||
+ | |- | ||
+ | | align=center | '''1000''' | ||
+ | | ħahtaphaafyar<ref>dosłownie ''wielkie sto''</ref> | ||
+ | | ħahtaphaafyaran | ||
+ | |} | ||
==Teksty== | ==Teksty== | ||
Linia 676: | Linia 1023: | ||
'''Raħ Phauru fi raħ Waqadunrusa''' | '''Raħ Phauru fi raħ Waqadunrusa''' | ||
− | Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan | + | Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh. |
===Król i bóg=== | ===Król i bóg=== | ||
Linia 685: | Linia 1032: | ||
---- | ---- | ||
− | + | '''Raħ Qabrii fi raħ Raawwiya''' | |
− | + | Kandaytan aukar qabrii. Kandaytan pautullu. Ghahanas harħauhtaytan. Busubuusaytun saarhitlaayas: "Yaaparrasay ghaul ghahan!". Raħ hitlaa biighisaytin raħ qabriiwil: "Inur hardauraaph raħ Raawwiyaksu Qiiħaghuyaghaksu". Raħ qabrii butudurun raħ Raawwiyaksu Qiiħaghuyaghaksu, tugi daur dhipayaksu. "Yuuzaduruuph ghauyas, Taghiiqii Qiiħaghuyaghaqaa!". Raħ Raawwiya Qiiħaghuyagh butudurun amfa phannifiku. "Iisuuq ghauku gaazaww?". "Iisuug ghahana". "Kammi kandaytaal", biighisaytin raħ wallarsas Raawwiya Qiiħaghuyagh. Limmi qabriiwi maparrasaytan ghahanas. | |
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
Linia 739: | Linia 1040: | ||
[[Kategoria:Użytkownik:Borlach]] | [[Kategoria:Użytkownik:Borlach]] | ||
[[Kategoria:Języki sztuczne a priori]] | [[Kategoria:Języki sztuczne a priori]] | ||
+ | [[Kategoria:Pragamajowie]] | ||
[[Kategoria:Języki gamajskie|Protogamajski]] | [[Kategoria:Języki gamajskie|Protogamajski]] |
Aktualna wersja na dzień 13:13, 5 wrz 2020
Raħ Ghammarasa | Czytasz artykuł z serii Pragamajowie. | Język protogamajski (Słownik · Lista Swadesha · Rodzina języków gamajskich) · Mitologia · Nuzaarghis · Step Gamajski |
Język protogamajski Raħ ghammasas iighaur | |
---|---|
Typologia: | aglutynacyjny, SVO |
Utworzenie: | Borlach (w 2019) |
Cel utworzenia: | Symulacja ewolucji spółgłoski [ɣ] w językach pochodnych |
Sposoby zapisu: | w conworldzie: brak de facto: alfabet łaciński |
Klasyfikacja: | Języki gamajskie |
Kody | |
Conlanger–1 | pgm. |
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język protogamajski (pgm. raħ ghammasas iighaur ['raħ ɣa'm:asas i:'ɣawr]), alternatywnie zwany również pragamajskim — prajęzyk, będący przodkiem wszystkich innych języków gamajskich, rodziny językowej rozwijanej w ramach wspólnego projektu przez członków Polskiego Forum Językotwórców. Jest to język aglutynacyjny, o szyku SVO, charakteryzujący się sporą liczbą głosek szczelinowych, w tym charakterystycznej dla języka spółgłoski [ɣ]. W Świecie Gammy językiem tym posługiwali się Pragamajowie, ludność pastersko-nomadyczna, zamieszkująca pierwotnie obszary Stepu Gamajskiego. Nie jest on w żaden sposób poświadczony pisemnie, jego wersję przedstawioną w niniejszym artykule można więc traktować jako rekonstrukcję[1].
Historia
Fonologia
Samogłoski
Przednie | Tylne | |
---|---|---|
Przymknięte | i i: | u u: |
Otwarte | a a: |
Dyftongi
Występują jedynie dwa dyftongi: [aj] oraz [aw].
Spółgłoski
Wargowe | Zębowo-dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Języczkowe | Gardłowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | zwykłe | m | n | ||||
geminaty | mː | nː | |||||
Zwarte | bezdźwięczne | p | t | k | q | ||
dźwięczne | b | d | g | ||||
Szczelinowe | bezdźwięczne | f | θ s | h ħ | |||
dźwięczne | ð z | ɣ | |||||
Drżące | zwykłe | r | |||||
geminaty | rː | ||||||
Aproksymanty | zwykłe | l | j | w | |||
geminaty | lː | jː | wː |
Akcent
Akcent pada zwykle na pierwszą sylabę, chociaż pojawiają się wyjątki od tej zasady.
Struktura sylaby
Struktura sylaby to (C)V(C), gdzie V może być samogłoską/dyftongiem, a C spółgłoską/geminatą.
Zapis łaciński
Język protogamajski nie posiadał własnego pisma, używany był przez społeczność niepiśmienną. Dla ułatwienia stosuje się jednak zapis łaciński.
i | ii | u | uu | a | aa | au | ay |
[i] | [iː] | [u] | [u:] | [a] | [a:] | [aw] | [aj] |
m | n | p | t | k | q | b | d |
[m] | [n] | [p] | [t] | [k] | [q] | [b] | [d] |
g | f | ph | s | h | ħ | dh | z |
[g] | [f] | [θ] | [s] | [h] | [ħ] | [ð] | [z] |
gh | r | l | y | w | |||
[ɣ] | [r] | [l] | [j] | [w] |
Gramatyka
Harmonia samogłoskowa
W protogamajskim występuje harmonia progresywna samogłosek. Samogłoska pierwszej sylaby sufiksów dołączanych do słowa musi zgadzać się z samogłoską ostatniej sylaby podstawowego słowa.
Ostatnia samogłoska słowa |
Pierwsza samogłoska sufiksu | |
---|---|---|
krótka (_) | długa (_²) | |
i, ii | i | ii |
u, uu | u | uu |
a, aa, ay, au | a | aa |
Przykłady:
- faqiih ‘sen’ → faqiihrisa ‘sny’
- pirrun ‘drzewo’ → pirrunrusa ‘drzewa’
- iighaur ‘język’ → iighaurrasa ‘języki’
Czasowniki
Osoby i odmiana czasowników przez osoby
osoba | końcówka | aurim – siedzieć | tudur – iść | zaww – robić |
---|---|---|---|---|
ja
ghau |
-_²d | aurimiid – siedzę | tuduruud – idę | zawwaad – robię |
ty
lii |
-_ph | aurimiph – siedzisz | tuduruph – idziesz | zawwaph – robisz |
ty (grzecznościowe)
dhilii |
-_²ph | aurimiiph – siedzisz | tuduruuph – idziesz | zawwaaph – robisz |
on/ona/ono
pay |
-_say | aurimisay – siedzi | tudurusay – idzie | zawwasay – robi |
on/ona/ono (grzecznościowe)
dhipay |
-_²say | aurimiisay – siedzi | tuduruusay – idzie | zawwaasay – robi |
my / my dwaj
zifa / zifayya |
-_ | aurimi – siedzimy | tuduru – idziemy | zawwa – robimy |
wy / wy dwaj
uur / uuruyya |
-_gh | aurimigh – siedzicie | tudurugh – idziecie | zawwagh – robicie |
wy (grzecznościowe)
dhinuur |
-_²gh | aurimiigh – siedzicie | tuduruugh – idziecie | zawwaagh – robicie |
oni
qa |
-_ħ | aurimiħ – siedzą | tuduruħ – idą | zawwaħ – robią |
oni (grzecznościowe)
dhiqa |
-_ħ | aurimiħ – siedzą | tuduruħ – idą | zawwaħ – robią |
- Oznaczenie _ wskazuje na samogłoskę pasującą do systemu harmonii.
- Oznaczenie _² wskazuje na długi wariant harmonizowanej samogłoski.
Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (kandas) oraz mieć (ħauhtas).
osoba | końcówka | kandas – być | ħauhtas – mieć |
---|---|---|---|
ghau | kandaa – jestem | ħauhtaa – mam | |
lii/dhilii | kandaf – jesteś | ħauhtaf – masz | |
pay/dhipay | kanday – jest | ħauhtay – ma | |
zifa | kandV[2] – jesteśmy | ħauhtV[2] – mamy | |
zifayya | kandayya – (my dwaj) jesteśmy | ħauhtayya – (my dwaj) mamy | |
uur/dhinuur | -as | kandasas – jesteście | ħauhtasas – macie |
uuruyya | -ayya | kandasayya – (wy dwaj) jesteście | ħauhtasayya – (wy dwaj) macie |
qa/dhiqa | -ayt | kandasayt – są | ħauhtasayt – mają |
"Chcieć"
Nie występuje samodzielny czasownik "chcieć". Zastępuje się go poprzez formę pragnącą, w przypadku gdy ktoś chce wykonać jakąś czynność (ja chcę jeść, ona chce wyjść, wy chcecie mieć etc). W przypadku jednak gdy mówiący chce, by ktoś coś zrobił, lub gdy mówiący pragnie jakiegoś przedmiotu, na początku zdania wstawia się iisuug (dosłownie "żądanie, rozkaz"). Np:
- iisuug ghahana (chcę syna)
- iisuug butuduruphuul (chcę, byś poszedł)
- iisuuq ghauku gaazaww? (czego ode mnie chcesz?)*
- czasownik robić (zaww) użyty dla oddania czynności, dosłownie ~ "czego ode mnie chcesz, żebym uczynił"
Trybo-aspekty
W protogamajskim różnica między aspektem a trybem zaciera się. Dzieli się je na trybo-aspekty stanu oraz intencji. Do trybo-aspektów stanu należą: dokonany, niedokonany oraz teliktyczny, natomiast do trybo-aspektów intencji pragnący, życzący, oraz pytający. Forma niedokonana jest podstawową formą czasownika.
Stanu
Aby od formy niedokonanej utworzyć formę trybo-aspektu dokonanego należy dodać do czasownika prefiks -b(_). Forma dokonana wskazuje na zakończenie, dokonanie się czynności, nie wskazuje jednak na jej wynik i rezultat.
- Np:
- aurimi (siadamy) → baurimi (siedzimy)
- tuduru (idziemy) → butuduru (dochodzimy)
- zawwa (robimy) → bazawwa (zrobimy)
Rozwinięciem formy dokonanej jest forma teliktyczna. Wskazuje na to, że czynność została zakończona, odniosła sukces, domyślny cel został wykonany. Może również oznaczać, że mimo trudności jej wykonanie oraz sukces jest już pewny, mimo że jeszcze do niedawna nie musiał być. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks m(_)-.
- Np:
- suwaraad (poluję) → masuwaraad (upolowałem) – czynność polowania została zakończona sukcesem, ofiara została upolowana i zabita
- ghimiid (biegam) → mighimiid (dobiegam) – czynność polowania zostaje zakończona sukcesem, mimo trudności uda się dobiec do celu
- unzuruud (walczę) → munzuruud (zwalczam) – czynność walki zostaje zakończona sukcesem, udaje się zwyciężyć i pokonać przeciwnika.
Intencji
Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks h_(r)-.
- Np:
- aurimi (siadamy) → haraurimi (chcemy usiąść)
- tuduru (idziemy) → hutuduru (chcemy iść)
- zawwa (robimy) → hazawwa (chcemy robić)
Forma pragnąca może też służyć jako forma trybu rozkazującego, tak zwana forma rozkazująca słaba. Poprzedzona słowem inur, używana jest w stosunku do osób o wyższej lub równej pozycji społecznej, lub gdy mówiący chce o coś prosić lub kogoś przekonać. Np:
- inur hurduuruph, ghahanaqaa (słuchaj, synu)
Forma życząca wyraża życzenie mówiącego. Można ją oddać za pomocą polskiej partykuły oby. Tworzy się ją poprzez dodanie prefiksu y_²(z)-.
- Np:
- suwaraph (polujesz) → yuusuwaraph (obyś polował)
- ghimiph (biegasz) → yiighimiph (obyć biegał)
- unzuruph (walczysz) → yuuzunzuruph (obyć walczył)
Forma życząca może też służyć jako forma trybu rozkazującego, tak zwana forma rozkazująca mocna. Niepoprzedzona żadną konkretną partykułą, używana jest w stosunku do osób o niższej pozycji społecznej, gdy rozmówca wymaga czegoś, rozkazuje, żąda lub wręcz przeciwnie – błaga, wyraża pragnienie niezwykle silnie nacechowane emocjami. Np:
- yuuzaduruuph ghauyas, Raawwiyaqaa (usłysz mnie, Boże!)
Forma pytająca odpowiada za tworzenie pytań. Tworzy się ją dodając prefiks g_²(m)-.
- Np:
- suwaraph (polujesz) → guusuwaraph? (czy polujesz?)
- ghimiph (biegasz) → giighimiph? (czy biegasz?)
- unzuruph (walczysz) → guumunzuruph? (czy walczysz?)
Łączenie trybo-aspektów
Trybo-aspekty stanu oraz intencji można łączyć ze sobą. W takim wypadku na pierwszym miejscu stać będzie prefiks formy intencji, następnie prefiks formy stanu, a na końcu odmieniony czasownik. Formy intencji można łączyć między sobą, formy stanu – nie.
- Np:
- Forma życząca + forma teliktyczna + czasownik → yaamasuwaraph (obyś upolował, miał polowanie zakończone sukcesem)
- Forma pytająca + forma pragnąca + czasownik → giihighimi (czy chcecie biegać?)
- Forma pragnąca + forma dokonana → habaurimiid (chcę usiąść)
Etc.
Czasy
Występują 3 czasy: teraźniejszy, przeszły oraz przyszły.
Aby dodatkowo podkreślić, że czynność odbyła się w przeszłości, do odmienionego czasownika dodaje się sufiks -(t)_n.
- Np: unzuruph (walczysz) → unzuruphun (walczyłeś)
Aby utworzyć czas przyszły, od czasownika należy dodać sufiks -(t)_²l.
- Np: unzuruph (walczysz) → unzuruphuul (będziesz walczył)
Łączenie czasów i trypo-aspektów
Czasy oraz trybo-aspekty łączą się ze sobą.
- Np:
- gaamasuwaraphuul? (czy upolujesz <coś> kiedyś, czy twoje polowanie odniesie kiedyś sukces?)
- giihighimitin (czy chcieliście biegać?)
- habaurimiidiil (będę chciał usiąść)
Etc
Rzeczowniki
Liczba
Występują 4 liczby: zerowa, pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa jest tworzona poprzez dodanie sufiksu -n_m, liczba pojedyncza posiada końcówkę zerową, liczba podwójna -_yya, natomiast liczba mnoga -r_sa. Liczba podwójna stosowana jest głównie do naturalnych par, np: oczy, ręce, nogi, buty etc.
Liczba zerowa | Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga |
---|---|---|---|
iighaurnam
(żaden język) |
iighaur
(język) |
iighaurayya
(dwa języki) |
iighaurrasa
(języki) |
faqiihnim
(żaden sen) |
faqiih
(sen) |
faqiihiyya
(dwa sny) |
faqiihrisa
(sny) |
pirrunnum
(żadne drzewo) |
pirrun
(drzewo) |
pirrunuyya
(dwa drzewa) |
pirrunrusa
(drzewa) |
Przypadki
Protogamajski posiadał 12 przypadków.
Przypadek | Pytanie | |
---|---|---|
I. | Mianownik | kto?, co? |
II. | Dopełniacz | kogo?, czego? |
III. | Celownik | komu?, czemu? |
IV. | Biernik | kogo?, co? |
V. | Narzędnik | (z) kim?, (z) czym? |
VI. | Miejscownik | o kim?, o czym? |
VII. | Ablatyw | skąd?, od kogo?, od czego? |
VIII. | Allatyw | dokąd?, do kogo?, do czego? |
IX. | Innesyw | w kim?, w czym? |
X. | Prolatyw | stosunek względem ruchu, określenie sposobu |
XI. | Ekwatyw | taki, jak porównania |
XII. | Wołacz | - |
Odmiana przez przypadki
Przypadek | Sufiks | ghamma – człowiek | liitauni – drewno | waqadun – koń |
---|---|---|---|---|
I. | -Ø | ghamma | liitauni | waqadun |
II. | -(w)_ | ghammawa | liitauniwi | waqadunu |
III. | -(w)_l | ghammawal | liitauniwil | waqadunul |
IV. | -(y)_s | ghammayas | liitauniyis | waqadunus |
V. | -(y)_r | ghammayar | liitauniyir | waqadunur |
VI. | -h_ | ghammaha | liitaunihi | waqadunhu |
VII. | -(_)ku | ghammaku | liitauniku | waqadunuku |
VIII. | -(_)ksu | ghammaksu | liitauniksu | waqadunuksu |
IX. | -s_ | ghammasa | liitaunisi | waqadunsu |
X. | -(w)_dh | ghammawadh | liitauniwidh | waqadunudh |
XI. | -(_²)lu | ghammaalu | liitauniilu | waqadunuulu |
XII. | -(_)q_² | ghammaqaa | liitauniqii | waqadunuquu |
Końcówki liczb wchodzą przed końcówkami przypadków. Np:
- iighaur-ayya-sa – w dwóch językach
- faqiih-nim-iilu – taki jak żaden sen
- waqadun-rusa-wudh – końmi, za pomocą koni
- ghamma-rasa-ha – o ludziach
Etc.
Określoność
Określoność wyraża się poprzez poprzedzenie wyrazu partykułą raħ oraz zmianą akcentu określanych wyrazów z pierwszej na drugą.
- iighaur ['i:ɣawr] – język → raħ iighaur ['raħ i:'ɣawr] – język, ten konkretny → raħ ghammasas iighaur ['raħ ɣa'mma.sas i:'ɣawr] (Język Ludzki).
Przymiotniki
Przymiotniki posiadają końcówkę -s_s. W przeciwieństwie do rzeczowników, nie odmieniają się przez przypadki. Praktycznie zawsze stają przed rzeczownikiem, do którego się odnoszą.
Dodając do rzeczownika końcówkę -(_)llu tworzy się przymiotnik, wyrażający brak danej rzeczy.
Np
- pautu (dziecko) + llu > pautullu (bezdzietny)
Przysłówki
Przysłówki tworzy się zwykle od przymiotników, zamieniając końcówkę -s_s na -s_h. Tak ja przymiotniki, pozostają nieodmienne. Np:
- nuhsus (płaski) → nuhsuh (płasko)
- illisis (ciężki) → illisih (ciężko)
- sayyasas (szybki) → sayyasah (szybko)
Zaimki
Zaimki osobowe
Zaimki osobowe, jako jedyne, traktowane są de facto jak rzeczowniki, podlegając odmianie przez przypadki. Jest ona jednak nieco nieregularna.
Przypadek | ja | ty | Ty | on/ona/ono | On/Ona/Ono | my | my dwoje | wy | Wy | wy dwoje | oni | Oni |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
I. | ghau | lii | dhilii | pay | dhipay | zifa | zifayya | uur | dhinuur | uuruyya | qa | dhiqa |
II. | ghawwa | liiway | dhiliiway | pawwa | dhipawwa | zifaw | zifayyaw | uurau | dhinuurau | uuruyyau | qaw | dhiqaw |
III. | ghaul | liwil | dhiliwil | pawil | dhipawil | zifal | zifayyal | uurul | dhinuurul | uuruyyal | qal | dhiqal |
IV. | ghaus | liis | dhiliis | payyas | dhipayyas | zifis | zifayyis | siir | dhisiir | uuruyyis | qis | dhiqis |
V. | ghauyar | liir | dhiliir | payyar | dhipayyar | zifar | zifayyar | ruur | dhiruur | uuruyyar | qar | dhiqar |
VI. | ghauh | liih | dhiliih | payah | dhipayah | zifah | zifayyah | huur | dhihuur | uuruyyah | qah | dhiqah |
VII. | ghauku | payaku | dhipayaku | paliku | dhipaliku | zifaku | zifayyaku | uuruku | dhinuuruku | uuruyyaku | qaku | dhiqaku |
VIII. | ghauksu | payaksu | dhipayaksu | paliksu | dhipaliksu | zifaksu | zifayyaksu | uuruksu | dhinuuruksu | uuruyyaksu | qaksu | dhiqaksu |
IX. | ghaus | liis | dhiliis | payas | dhipayas | zifas | zifayyas | suur | dhisuur | uuruyyas | qas | dhiqas |
X. | ghaudh | liidh | dhiliidh | pawadh | dhipawadh | zifadh | zifayyadh | uurudh | dhinuurau | uuruyyadh | qadh | dhiqadh |
XI. | ghaullu | liillu | dhiliillu | payallu | dhipayallu | zifallu | zifayyallu | uurullu | dhilluuru | uuruyyallu | qallu | dhiqallu |
XII. | ghauq | liiq | dhiliiq | payaq | dhipayaq | zifaq | zifayyaq | uuruqu | dhiquuru | uuruyyaq | qaq | dhiqaq |
Zaimki dzierżawcze
Zaimki dzierżawcze doklejane są do rzeczowników, w formie prefiksów.
osoba | prefiks | faqiih – sen | unuzar – walka | radhmaa – śmierć |
---|---|---|---|---|
ghau | agh- | aghfaqiih
(mój sen) |
aghunuzar
(moja walka) |
aghradhmaa
(moja śmierć) |
lii | lay- | layfaqiih
(twój sen) |
layunuzar
(twoja walka) |
layradhmaa
(twoja śmierć) |
dhilii | ilaay- | ilaayfaqiih
(Twój sen) |
ilaayunuzar
(Twoja walka) |
ilaayradhmaa
(Twoja śmierć) |
pay | sar- | sarfaqiih
(jego/jej sen) |
sarunuzar
(jego/jej walka) |
sarradhmaa
(jego/jej śmierć) |
dhipay | saar- | saarfaqiih
(Jego/Jej sen) |
saarunuzar
(Jego/Jej walka) |
saarradhmaa
(Jego/Jej śmierć) |
zifa | zi- | zifaqiih
(nasz sen) |
ziyunuzar
(nasza walka) |
ziradhmaa
(nasza śmierć) |
zifayya | yaz- | yazifaqiih
(nasz <l.podwójna> sen) |
yazunuzar
(nasza <l.podwójna> walka) |
yazradhmaa
(nasza <l.podwójna> śmierć) |
uur | hau- | haufaqiih
(wasz sen) |
haunuzar
(wasza walka) |
hauradhmaa
(wasza śmierć) |
dhinuur | dhau- | dhaufaqiih
(Wasz sen) |
dhaunuzar
(Wasza walka) |
dhauradhmaa
(Wasza śmierć) |
uuruyya | hayy- | hayyfaqiih
(wasza <l.podwójna> sen) |
hayyunuzar
(wasza <l.podwójna> walka) |
hayyradhmaa
(wasza <l.podwójna> śmierć) |
qa/dhiqa | qun- | qunfaqiih
(ich sen) |
qununuzar
(ich walka) |
qunradhmaa
(ich śmierć) |
Zaimki zwrotne
Zaimki zwrotne tworzy się dodając do zaimka osobowego cząstkę -tuum, która dosłownie znaczy "dusza". Można je tłumaczyć z grubsza podobnie do "mnie samego", "ja sam"[3] etc
- ghau → ghautuum
- lii → liituum
- dhilii → dhiliituum
- pay → pattuum
- dhipay → dhipaytuum
- zifa → zifatuum
- zifayya → zifayyatuum
- uur → uurtuum
- dhinuur → dhinuurtuum
- uuruyya → uurayyatuum
- qa → qatuum
- dhiqa → dhiqatuum
Liczebniki
Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do liczebnika głównego sufiks -(a)n. Liczebniki porządkowe są nieodmienne.
liczba | liczebnik główny | liczebnik porządkowy |
---|---|---|
1 | hazru | hazrun |
2 | pharu | pharun |
3 | dhinnu | dhinnun |
4 | aasau | aasaun |
5 | kargha | karghan |
6 | niirra | niirran |
7 | saugh | saughan |
8 | wayr | wayran |
9 | baalla | baallan |
10 | abaagh | abaaghan |
20 | pharwi | pharwin |
30 | dhinwi | dhinwin |
40 | wiswi | wiswin |
50 | karghawwa | karghawwan |
60 | niirrawwa | niirrawwan |
70 | saughiw | saughiwan |
80 | wayriw | wayriwan |
90 | baalliw | baalliwan |
100 | phaafyar | phaafyaran |
1000 | ħahtaphaafyar[4] | ħahtaphaafyaran |
Teksty
Owca i konie
Owca i konie
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
Raħ Phauru fi raħ Waqadunrusa
Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.
Król i bóg
Król i bóg
Był sobie król. Był bezdzietny. Chciał mieć syna. Poprosił kapłana: „spraw, by urodził mi się syn!”. Kapłan powiedział do króla: „módl się do boga Werunosa”. Król podszedł do boga Werunosa, by pomodlić się do niego. „Usłysz mnie, ojcze Werunosie!”. Bóg Werunos zstąpił z nieba. „Czego chcesz ode mnie?”. „Chcę mieć syna”. „Niech więc się stanie”, powiedział promienny bóg Werunos. Żona króla urodziła syna.
Raħ Qabrii fi raħ Raawwiya
Kandaytan aukar qabrii. Kandaytan pautullu. Ghahanas harħauhtaytan. Busubuusaytun saarhitlaayas: "Yaaparrasay ghaul ghahan!". Raħ hitlaa biighisaytin raħ qabriiwil: "Inur hardauraaph raħ Raawwiyaksu Qiiħaghuyaghaksu". Raħ qabrii butudurun raħ Raawwiyaksu Qiiħaghuyaghaksu, tugi daur dhipayaksu. "Yuuzaduruuph ghauyas, Taghiiqii Qiiħaghuyaghaqaa!". Raħ Raawwiya Qiiħaghuyagh butudurun amfa phannifiku. "Iisuuq ghauku gaazaww?". "Iisuug ghahana". "Kammi kandaytaal", biighisaytin raħ wallarsas Raawwiya Qiiħaghuyagh. Limmi qabriiwi maparrasaytan ghahanas.