Język olseski

Język olseski Hafănz Ołéṕes
Sposoby zapisu:	olseski
Typologia:	aglutynacyjno-analityczny SOV
Faktycznie
Utworzenie:	Pluur w 2015 (pierwszy zamysł)
Najnowsza wersja:	4
Kody
Conlanger–1	ol., ols.
W Kyon
Używany w :	Olsenia Surd Rubania Szyszenia
Klasyfikacja:	Języki oldyjskie Języki południowooldyjskie Języki olsesko-rubańskie
Przykład
{{{tekst jaki}}} {{{tekst u}}}
Transliteracja {{{transliteracja}}}
Lista conlangów

Język olseski (ols. Hafănz Ołéṕes, dosł. mowa olseska) - sztuczny język utworzony na potrzeby Kyonu. Język jest aglutynacyjno-analityczno-fleksyjny. Jako ojczysty używany przez Olsów żyjących na terenie Monarchii Olseskiej. Poza Olsami język ten jest linguą francą Wschodu Kyonu, wykorzystywany w handlu, polityce i kulturze. Jest językiem urzędowym Olsenii, Surdu, Rubanii oraz Szyszenii.

Fonetyka

Język olseski posiada 6 samogłosek, jeden dyftong oraz 26 spółgłosek.

Samogłoski

Język olseski posiada 6 samogłosek. Nie występuje iloczas, za to rozbudowany jest system akcenturacji.

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	i i		ɯ y u u
Średnie	e̞ e		o̞ o
Otwarte		a a

Uwagi:

• [ɯ] w niektórych dialektach jest wymawiana jak: [ɤ]
• [e̞] jest samogłoską średnią przednią niezaokrągloną
• [o̞] jest samogłoską średnią tylną niezaokrągloną

Dyftong

W języku olseskim występuje jeden dyftong naturalny. Jest nim [ãɯ̯̃], który zapisywany jest znakiem ą. Poza tym w języku występują połączenia między dowolną samogłoską, a półsamogłoską (tj.: [w], [j] oraz [ɰ^l]).

Akcenturacja

Akcent w języku olseskim jest toniczny, z tym, że oprócz tonu występuje także nacisk na ową sylabę. Akcent ma cechę dystynktywną (at'á [ʔat'á] - owca, at'a ['ʔat'a] - nim, prepozycjonał zaimka on). W języku olseskim istnieją trzy rodzaje sylab: neutralna, wyższa (akutowa) oraz niższa (brewisowa).

Akcent neutralny

Akcent neutralny pada na drugą od końca sylabę (akcent dynamiczny, paroksytoniczny). Jest to akcent domyślny, często stosowany w zapożyczeniach i sporej grupie wyrazów olseskich. Akcentu neutralnego nie zapisuje się w łacince, zaś w IPA-ie przez apostrof przed sylabą akcentowaną.

Akcent akutowy

Akcent akutowy (wyższy) wymawiany jest z zauważalnie wyższym tonem. W IPA-ie jak zaznaczany akutem na samogłoską akcentowaną [á]. Zapis w łacince także stosuje akut.

Akcent brewisowy

Akcent brewisowy (niższy) wymawiany jest jako dyftong dwu tych samych samogłosek, ze spadającym tonem. Akcent ten podobny jest do cyrkumfleksu [1] w antycznej grece (przykład z γῆ). W IPA-ie zaznaczany: ă [á͜à]. Dla dyftongu ą̆ następująco [ã́͜ã̀ɯ̯̃]. W łacince zapisuje się go brewisem nad samogłoską.

Harmonia akcentowa

W języku olseskim występuje harmonia akcentowa. Pierwszą zasadną harmonii jest to, że sylaba wygłosowa kończy się przeciwnym akcentem do sylaby nagłosowej (przeciwnymi względem siebie akcentami są akcenty: akutowy i brewisowy). Dawniej prawo te było sztywne, a obecnie ma zastosowanie do kilku form gramatycznych. Rozłożenie akcentu wpływa na dobór końcówek (trzy rodzaje końcówek) m. in. czasowników. Zasady stosowania końcówek są w dialektach częściowo są wymieszane, a niektóre wyrazy mogą posiadać dwie, a nawet trzy formy poprawne.

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Retrofleksyjne	Podniebienne	Miękkopodniebienne	Miękkopodniebienno-wargowe
Nosowe		m m	n n
Zwarte	bezdźwięczne	p p	t t				k k	kʷ kü
	dźwięczne	b b	d d				g g
	ejektywne	pʼ ṕ	tʼ ť				kʼ ḱ
Szczelinowe	bezdźwięczne	f f	s s	ʃ x			x h	xʷ hü
	ejektywne	ⱱ̊ʼ~fʼ f́	sʼ ś
Aproksymanty		w v				j j	ɰl~ʟ w
Drżące			r~ɼ̊ r
Boczne	szczelinowe		ɮ~ɬ ł		ꞎ̬ z
	aproksymanty		l l

Uwagi:

• [ⱱ̊ʼ] jest spółgłoską uderzeniową wargowo-zębową ejektywną, posiada allofon [fʼ]
• [ɰ^l] jest spółgłoską półotwartą miękkopodniebienną z modulacją boczną, posiada allofon [ʟ]
• [ɼ̊] jest spółgłoską drżącą dziąsłową podniesioną bezdźwięczną, jest allofon /r/ w nagłosie i w otoczeniu spółgłosek bezdźwięcznych i ejektywnych
• [ꞎ̬] jest spółgłoską boczną szczelinową retrofleksyjną dźwięczną

Upodobnienia spółgłoskowe

W języku olseskim często dochodzi do nagłosowych zmian rdzenia. Najczęściej zachodzi lenicja. Dużo rzadziej występuję udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, czy ubezejektywnienia. Lenicja zachodzi m.in.: przy odmianie przymiotnika, czy przy słowotwórstwie.

Lenicja

Przed lenicją	Po lenicji
p	f
t	s
k	h
kü	hü
f	∅
s	f
x	s/j
h	x/w
hü	w
v	∅
j	∅
w	∅

Uwagi:

• dwa warianty lenicji z x oraz h pochodzą ze zlania się dwu wcześniejszych lenicji
• ∅ oznacza usunięcie spółgłoski

Zapis

Oryginalnym zapisem język olseskiego jest pismo olseskie, jednak najczęściej zapisuje się go łacinką.

Pismo olseskie

Już Wkrótce!

Łacinka

W zapisie języka olseskiego alfabetem łacińskim wykorzystuje się następujące litery:

A Á Ă B D E É Ĕ F F́ G H HÜ I Í Ĭ J K Ḱ KÜ L Ł M N O Ó Ŏ P Ṕ R S Ś T T́ U Ú Ŭ V W X Y Ý Y̆ Z
a á ă b d é ĕ f f́ g h hü i í ĭ j k ḱ kü l ł m n o ó ŏ p ṕ r s ś t ť u ú ŭ v w x y ý y̆ z

Gramatyka

Czasownik

W języku olseskim czasownik jest najbardziej rozbudowaną fleksyjnie częścią mowy. Odmienia się przez czasy, tryby, osoby (jednakowoż przez liczby) oraz przeczenie. Ponad to posiada formę bezokolicznika, formę rozkaźnikową oraz stronę bierną w czasie przeszłym. Odmiana przez czasy, osoby oraz przeczenie realizowana jest aglutynacyjnie, jednak większość trybów wyrażana jest partykułami. Przeczenia oraz osoby są doklejane w formie przedrostków, zaś czasy końcówek (przyrostków).

Bezokolicznik

Bezokolicznik w języku olseskim posiada trzy końcówki, od których często zależą dalsze odmiany czasownicze.

	Akcent akutowy	Akcent brewisowy	Akcent neutralny
Bezokolicznik	-á	-ă	-a

Czas

Końcówki czasów posiadają trzy formy - zależne od akcentu rdzenia (dodaje się je po uprzednim usunięciu końcówki bezokolicznika). Głównymi zasadami, które kierują wyborem końcówki są:

• Jeżeli bezokolicznik jest pod akcentem akutowym (-á), to czasownik przyjmuje końcówkę akcentu akutowego: sixá chwytać, sixí chwyta
• Jeżeli nagłosowa sylaba rdzenia czasownika jest pod akcentem brewisowym, to czasownik przyjmuje końcówkę akcentu akutowego: klăka dać, klăkí daje
• Jeżeli bezokolicznik jest pod akcentem brewisowym (-ă), to czasownik przyjmuje końcówkę akcentu brewisowego: supă przejmować się, supăs przejmował(a) się
• Jeżeli nagłosowa sylaba rdzenia czasownika jest pod akcentem akutowym, to czasownik przyjmuje końcówkę akcentu brewisowego: ábja szumieć, ábjăs szumiał(a)
• Jeżeli cały rdzeń nie posiada ani akcentu akutowego, ani brewisowego, to czasownik przyjmuje końcówkę neutralną: kydyla żegnać, kydylis żegnał(a)
• Jeżeli ani nagłos, ani wygłos rdzenia czasownika (w rdzeniach trój- i więcej sylabowych) nie jest pod akcentami akutowym, ani brewisowym, to czasownik przyjmuje końcówkę neutralną: hasíla bronić, hasílis bronił(a)

Czas nieprzeszły

Czas nieprzeszły używany jest do wyrażania zdarzeń i stanów nieprzeszłych, to jest teraźniejszych i przyszłych. Czas ten opisuje też prawdy naturalne.

	Akcent akutowy	Akcent brewisowy	Akcent neutralny
Bezokolicznik	-í	-ă	-ą

Czas przeszły czynny

Czas przeszły czynny wyraża czynności przeszłe dokonane i niedokonane, odpowiadające polskiej stronie czynnej. Można od niego tworzyć imiesłowy.

	Akcent akutowy	Akcent brewisowy	Akcent neutralny
Bezokolicznik	-ék	-ăs	-is

Czas przeszły bierny

Czas przeszły bierny wyraża czynności przeszłe, odpowiadające polskiej stronie biernej. Jako jedyny tworzy (tylko) stronę bierną. Można od niego tworzyć imiesłowy.

	Akcent akutowy	Akcent brewisowy	Akcent neutralny
Bezokolicznik	-vá	-vă	-jis

Przedrostki osobowe

Czasowniki olseskie domyślnie (to jest bez przedrostka osobowego) odpowiada trzeciej osobie liczby pojedynczej. Do odmienionego przez czasy czasownika można dodać dane zaimki, które pełnią tu funkcję przedrostka czasownika.

Osoba	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Liczba podwójna	Liczba zbiorowa
1.	ą(n)-	są(n)- fu(n)-	wo(j)-	a(m)-
2.	se(t)-	sno(r)-	sna(n)-
3.	a(ť)- y(ḱ)-	aťe(n)- yḱe(n)-

• Dwa przedrostki w pierwszej osobie liczby mnogiej rozróżniają my inkluzywne (z rozmówcą): są(n)- i my ekskluzywne (bez rozmówcy): fu(n)-
• Dwa przedrostki w trzeciej osobie liczb pojedynczej i mnogiej rozróżniają rodzaj męski: a(ť)-, aťe(n)- oraz żeński: y(ḱ)-, yḱe(n)-
• Spółgłoska w nawiasie dodawana jest, jeżeli rdzeń czasownika rozpoczyna się samogłoską: ejba być, snanejbą wy dwoje/dwie jesteście
• Odmiana w liczbie podwójnej i zbiorowej jest ułomna - nie posiada wszystkich form osobowych

Przeczenie

Czasowniki olseskie posiadają także trzy formy przedrostków przeczących, zależnych od akcentu. W tym przypadku przedrostek przeczenie przyjmuje formę akcentu nagłosowej sylaby rdzenia czasownika.

	Akcent akutowy	Akcent brewisowy	Akcent neutralny
Bezokolicznik	í(r)-	huŏ(z)-	ha(z)-

• Przeczenie umieszcza się przed przedrostkiem osobowym (jeśli występuje): wymsá budzić się, hasewymsék nie obudziłeś się
• Formę ze spółgłoską stosuje się, gdy rdzeń, bądź przyrostek osoby rozpoczyna się samogłoską: níta czcić, íranítvă nie był czczony

Tryby

Tryby w języku olseskim wyraża się poprzez analityczne konstrukcje, złożone z partykuły na początku zdania, oraz czasownika na końcu zdania. Wyjątek stanowi tryb rozkazujący, który tworzony jest poprzez usunięcie końcówki bezokolicznika. W olseskim występuje 9 trybów. Część z nich posiada dość wąskie użycie. Tradycyjnie do trybów zalicza się także wyznaczniki dokonaności czasownika.

Tryb	Partykuła
Oznajmujący	∅
Rozkazujący	V:∅
Przypuszczający	se/pąs
Proszący	pa
Nieświadka	łop
Wielokrotny	tis
Nawykowy	ruf
Ciągły	san
Dokonany	xe

Tryb oznajmujący

Tryb oznajmujący (indicativus) jest podstawową formą czasownika, wyraża myśli neutralne, obiektywne. W większości przypadków jest równoważny polskiemu trybowi oznajmującemu.

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący (imperativus) wyraża rozkazy, nakazy. W części przypadków odpowiada polskiemu trybowi rozkazującemu. Imperativus jest tworzony poprzez usunięcie końcówki bezokolicznika.

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający (conditionalis) wyraża przypuszczenia, wątpliwości, niezdecydowanie. W części przypadków odpowiada polskiemu trybowi przypuszczającemu. Conditionalis jest tworzony poprzez partykuły: se (w czasie nieprzeszłym) oraz pąs (w czasie przeszłym czynnym i przeszłym biernym).

Tryb proszący

Tryb proszący (opativus) wyraża prośby, życzenia. W części przypadków odpowiada polskiemu trybowi przypuszczającemu, oraz złożeniom typu: proszę (o)..., życzę ci.... Opativus jest tworzony poprzez partykułę pa.

Tryb nieświadka

Tryb nieświadka (auditivus) wyraża myśli pochodzące z drugiej ręki, formułuje dystans mówiącego. Odpowiada polskim konstrukcjom typu: jakoby..., rzekomo..., ponoć.... Auditivus jest tworzony poprzez partykułę łop.

Tryb wielokrotny

Tryb wielokrotny (iterativus) wyraża krotności czynności, podkreśla ponadczasowość procesu. Odpowiada polskim czasownikom wielokrotnym oraz konstrukcjom typu: na pewno.... Iterativus jest tworzony poprzez partykułę tis.

Tryb nawykowy

Tryb nawykowy (usitativus) podkreśla przyzwyczajenia i nawyki mówcy. W przypadku czasowników vă boleć (osobie mówiącej) oraz xísá boleć (osobie o której się mówi) użycie trybu nawykowego podkreśla, że jest to ból spowodowany przez długo trwającą chorobę. Odpowiada angielskiej konstrukcji used to, oraz polskim wyrażeniom typu: nawykłem..., jestem przyzwyczajonym do.... Usitativus jest tworzony poprzez partykułę ruf.

Tryb ciągły

Tryb ciągły (progressivus) podkreśla czynności w chwili mówienia. Stosowany głównie w czasie nieprzeszłym, rzadziej w czasach przeszłych. Odpowiada w znacznej części angielskim czasownikom continuous oraz formom niedokonanym polskich czasowników. Progressivus jest tworzony poprzez partykułę san.

Tryb dokonany

Tryb dokonany (perfectivus) podkreśla dokonaność czasownika, mówi o czynnościach skończonych, przerwanych. Stosowany głównie w czasach przeszłych. Odpowiada w znacznej części formom dokonanym polskich czasowników. Ponadto tryb dokonany może być stosowany razem z trybem rozkazującym - wtedy partykułę xe umieszcza się za czasownikiem. Zabieg ten wzmacnia wypowiedź, często stosowany jest w przekleństwach. Perfectivus jest tworzony poprzez partykułę xe.

Rzeczownik

Rzeczowniki w języku olseskim odmieniają się przez trzy przypadki, dwie liczby (szczątkowo dwie kolejne). Brak rozróżnienia rodzaju (poza rzeczownikami osobowymi, które rozróżniają płeć) i kategorii. Obecnie wyróżnia się dwie formy deklinacji: samogłoskowa i spółgłoskowa. Istnieje też mniejsza grupa rzeczowników odmieniana nieregularnie.
Przypadki:

• Mianownik (nominativus) służy do określania podmiotu w zdaniu, może też wyrażać zawołania, acz niektóre rzeczowniki posiadają osobne formy wołacza, np.: pĕrt król, pérti! królu!.
• Biernik (accusativus) służy do wyrażania dopełnień w zdaniu.
• Prepozycjonał (prepositionalis) służy do tworzenia wyrażeń przy- i poimkowych.

Liczby:

• Pojedyncza
• Mnoga
• Podwójna używana tylko w niektórych rzeczownikach, często posiada zmieniony rdzeń. Przez przypadki odmienia się tak jak liczba pojedyncza wg jednej z dwu regularnych deklinacji.
• Zbiorowa używana w jeszcze mniejszej liczbie rzeczowników, często posiada zmieniony rdzeń. Przez przypadki odmienia się tak jak liczba pojedyncza wg jednej z dwu regularnych deklinacji. Liczba zbiorowa określa ogólne, większe zbiory ludzi.

Deklinacja

Deklinacja samogłoskowa

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Mianownik	V	V:ą
Biernik	-x	V
Prepozycjonał	-b	-z

• V oznacza dowolną samogłoskę lub dyftong
• V:ą oznacza alternację dowolnej samogłoski lub dyftongu na ą

Deklinacja spółgłoskowa

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Mianownik	C	-ą
Biernik	-ux	-e
Prepozycjonał	-a	-ez

• C oznacza dowolną spółgłoskę

Lista słów z liczbą podwójną i/lub zbiorową

Wyraz polski	Wyraz olseski
	Liczba pojedyncza	Liczba podwójna	Liczba zbiorowa
Ucho	Kaz	Kázhaz
Oko	Lodz	Lodza
Sutek	Partă	Părt
Ręka	Porzó	Pŏrza
Dłoń	Tíza	Tĕz
Noga	Kanoť	Kăna
Kolano	Poküep	Păküa
Stopa	Objesá	Obés
Serce	Făma
Człowiek	Ejk	Ĕ	Éjh
Mężczyzna	Troz	Trŏ	Trosroz
Kobieta	Tyz	Ty̆	Tysy

Przymiotnik

Przymiotnik w języku olseskim pełni formę polskich: przymiotnika i przysłówka. Ta część mowy zawsze stoi za wyrazem określanym. Jeżeli stoi za rzeczownikiem, lub zaimkiem jest przymiotnikiem, jeżeli za czasownikiem jest przysłówkiem. Przymiotniki nie odmieniają się ani przez przypadki, ani przez liczby, ale stopniują się.

Stopniowanie

Stopniowanie jest realizowane przez doklejanie przedrostków i przyrostków. Język olseski zna cztery różne stopnie:

• Stopień równy
• Stopień wyższy
• Stopień najwyższy
• Stopień ekwatywny, który wyraża taką samą intensywność cechy: safăg dokładny, ehtísafăgul tak samo dokładny (jak)

Stopień	Końcówka
Równy	C
Wyższy	-ul
Najwyższy	Reduplikacja + -ul
Ekwatywny	ehtí- + -ul

• C oznacza jedną z końcówek przymiotnika: -gs, -g, -ḱ, -ṕ, -ṕes
• Reduplikacja podlega procesowi lenicji nagłosu: prugs duży, wielki, prufrugsul największy

Składnia

Szykiem wyrazów w mowie Olsów jest SOV (Subject Object Verb). Przymiotniki są umieszczane za rzeczownikiem, który określają. Jeżeli przymiotnik umieszczony jest za czasownikiem, wtedy pełni funkcję przysłówka. Niektóre części koniugacji czasownika, w formie partykuł, są umieszczane na początku zdania.

Konstrukcje

Konstrukcja kazać, nakazywać

Język olseski nie zna czasownika kazać, nakazać. W zamian tego stosuje się specjalną konstrukcję, z użyciem trybu rozkazującego. Konstrukcja ta pojawiła się w bajce Owca i konie: pl. co człowiek nakazuje robić koniom, ol. litl ejk rére hók [co człowiek koń-A.pl. robić-imp.]. Aby zabronić (zakazać) czegoś, czasownik przyjmuje formę przeczącą.

Kazać, nakazać
podmiot (niekonieczny)	dopełnienie w bierniku	czasownik w trybie rozkazującym

Zakazać
podmiot (niekonieczny)	dopełnienie w bierniku	zaprzeczony czasownik w trybie rozkazującym

CDN

• (tryb nawykowy) W przypadku czasowników vă boleć (osobie mówiącej) oraz xísá boleć (osobie o której się mówi) użycie trybu nawykowego podkreśla, że jest to ból spowodowany przez długo trwającą chorobę.
• (tryb dokonany) Może być stosowany razem z trybem rozkazującym - wtedy partykułę xe umieszcza się za czasownikiem. Zabieg ten wzmacnia wypowiedź, często stosowany jest w przekleństwach.

Przykładowe teksty

Tytuł olseski	Tytuł polski	Tekst olseski	Tekst polski
Aťá ny rérą	Owca i konie	Aťá huan símyla, in oxpŏs huŏfjŏgék, xe rére sagis: san síḱ rér ogax sokyk fásăs, san foḱ atăx prugs iťék, ny san kuoḱ ejkux atis hárg. Xe aťá á rérez pănzék: „Ruf ígsax ąvă, iną sagą, litl ejk rére hók.” Xe rérą prendék: „Aťá két, ruf ígsa fuvă infu san sagą ina tis ejk-ejk setoxpŏx kază, yk klánux fund aťa. Ny aťá oxpŏx huŏfjŏgí.” Inyḱ xe aťá hítox kétăs xe oxpŏ fál tătez fólăs.	Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Linki zewnętrzne

Język olseski (wersja 3.0) opisana na forum: [2]