Język onski: Różnice pomiędzy wersjami
CivilixXXX (dyskusja | edycje) |
CivilixXXX (dyskusja | edycje) |
||
Linia 1: | Linia 1: | ||
− | '''Język onski''' (''Rai Hąnazai eihaur'', IPA: /{{IPA|ˈɾaj ˈʔaw̃nazaj ˈejʔawɾ}}/), także '''język taunyjski''' ([[Język zongepajcki|zon.]] ''Taunazaz aigoslo'', IPA: /{{IPA|ˈtaʊ̯nɐt͡sɐt͡s ˈaɪ̯ɣoslo}}/) to język z grupy peryferyjnej rodziny [[Języki gamajskie|języków gamajskich]], używany na północy stepu [[Gammaja|gammaji]]. Został on stworzony przez CivilixXXXa w 2020 roku. Zawiera on wiele charakterystycznych wśród języków gammajskich cech, m.in. utrata krótkich wygłosowych samogłosek, utrzymanie laryngałów jako gammy i zachowanie licznych dyftongów oraz wytworzenie nowych. | + | '''Język onski''' (''Rai Hąnazai eihaur'', IPA: /{{IPA|ˈɾaj ˈʔaw̃nazaj ˈejʔawɾ}}/), także '''język taunyjski''' ([[Język zongepajcki|zon.]] ''Taunazaz aigoslo'', IPA: /{{IPA|ˈtaʊ̯nɐt͡sɐt͡s ˈaɪ̯ɣoslo}}/) to język z grupy peryferyjnej rodziny [[Języki gamajskie|języków gamajskich]], używany na północy stepu [[Gammaja|gammaji]] przez lud [[Onowie|Onów]]. Został on stworzony przez CivilixXXXa w 2020 roku. Zawiera on wiele charakterystycznych wśród języków gammajskich cech, m.in. utrata krótkich wygłosowych samogłosek, utrzymanie laryngałów jako gammy i zachowanie licznych dyftongów oraz wytworzenie nowych. |
{{język | {{język |
Wersja z 10:43, 2 sie 2020
Język onski (Rai Hąnazai eihaur, IPA: /ˈɾaj ˈʔaw̃nazaj ˈejʔawɾ/), także język taunyjski (zon. Taunazaz aigoslo, IPA: /ˈtaʊ̯nɐt͡sɐt͡s ˈaɪ̯ɣoslo/) to język z grupy peryferyjnej rodziny języków gamajskich, używany na północy stepu gammaji przez lud Onów. Został on stworzony przez CivilixXXXa w 2020 roku. Zawiera on wiele charakterystycznych wśród języków gammajskich cech, m.in. utrata krótkich wygłosowych samogłosek, utrzymanie laryngałów jako gammy i zachowanie licznych dyftongów oraz wytworzenie nowych.
Język onski Rai Hąnazai eihaur | |
---|---|
Utworzenie: | CivilixXXX w 2020 |
Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu |
Sposoby zapisu: | W świecie - brak
De facto - transkrypcja łacińska |
Typologia: | Aglutynacjyjny
Mianownikowo - biernikowy SVO |
Klasyfikacja: | Gamajskie
|
Lista conlangów |
Fonologia
Samogłoski
Przednie | Tylne | |
---|---|---|
Wysokie | i ⟨i⟩ | u ⟨u⟩ |
Średnie | e ⟨e⟩ | o ⟨o⟩ |
Niskie | a ⟨a⟩ |
Dyftongi
W języku onskim występują liczne dyftongi. Jest ich łącznie 16: 8 ustnych, a każdy z nich ma swój nosowy odpowiednik. Ponadto, istnieje u nosowe, które jednak jest zwykle uznawane za monoftong.
Występujące dyftongi to /aj/ ⟨ai⟩, /aw/ ⟨au⟩, /oj/ ⟨oi⟩, /ow/ ⟨ou⟩, /ej/ ⟨ei⟩, /ew/ ⟨eu⟩, /iw/ ⟨iu⟩ i /uj/ ⟨ui⟩. W odpowiednikach nosowych nazalizację otrzymuje tylko drugi człon. /w̃/ jest oddawane w zapisie jako ogonek dodany do litery reprezentującej poprzedzającą samogłoskę, a /j̃/ jako į. Jeżeli dyftong pochodzi od dyftongu ustnego, a nie od monoftongu, drugi element jest zapisywany oddzielnie jako ⟨ų⟩.
Spółgłoski
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Krtaniowe | |
---|---|---|---|---|---|---|
Zwarte | p ⟨p⟩; b ⟨b⟩ | t ⟨t⟩; d ⟨d⟩ | k ⟨k⟩; g ⟨g⟩ | ʔ ⟨h⟩ | ||
Nosowe | m ⟨m⟩ | n ⟨n⟩ | ŋ ⟨ng⟩ | |||
Szczelinowe | f ⟨f⟩; v ⟨v⟩ | θ ⟨þ⟩; ð ⟨ð⟩ | s ⟨s⟩; z ⟨z⟩ | ɣ ⟨ğ⟩ | ||
Sonoranty | w ⟨w⟩ | ɾ ⟨r⟩; r ⟨rr⟩; ɫ ⟨l⟩ | j ⟨j⟩; ʎ ⟨ll⟩ |
Akcent i struktura sylaby
Akcent w języku onskim pada zawsze na pierwszą sylabę, której maksymalna struktura to CCVCC, choć w słowach rodzimych zwykle nie przekracza ona CVCC. Drugi element dyftongu nie jest liczony jako spółgłoska, mimo, że jest zwykle transkrybowany /j/, /w/, /j̃/ lub /w̃/.
Alofonia
Spółgłoski zwarte i szczelinowe na końcu wyrazu, choć zapisywane jak dźwięczne, aby oddać ich zachowanie przy odmianie, są ubezdźwięczniane. /e/ i /o/ są zwykle wymawiane jako [ɛ] i [ɔ], a podnoszone w dyftongach. Podobnie, /aj/ i /aw/ są często wymawiane jako [æj] i [ɑw]
Procesy fonetyczne od języka protogammajskiego
Okres wspólnoty protogammajskiej
Zanik protogammajskich długich samogłosek
W języku onskim zanik protogammajskich samogłosek przebiegał następująco:
/aː/ > /a/
/iː/ > /ej/
/uː/ > /ow/
Dyftongizacja samogłosek jest zmianą powszechną w wielu gałęziach języków gammajskich, ale skrócenie aa jest zmianą współdzieloną tylko z Baukutem. Nie jest jednak pewne, czy jest to wspólna, regionalna innowacja w protogammajskim, czy zmiana ta zaszła oddzielnie w obu językach.
Redukckja wygłosów i geminat
Redukcja jest jednym z najważniejszych procesów w historii języka onskiego. Jego przebieg był następujący:
/mː/ > /nː/
/r/ > /ɾ/
/rː/ > /r/
/l/ > /ɫ/
/lː/ > /ʎ/
Kolejne zmiany zachodzą tylko w wygłosie sylaby:
/m/ /n/ > /◌̃/
/p/ /t/ /k/ /q/ > /ʔ/ (najprawdopodobniej fazą przejściową była spółgłoska zatrzymana)
/b/ /d/ /ɡ/ > /m/ /n/ /ŋ/
/h/ /ħ/ > /ː/
/f/ /θ/ /s/ > /h/
/ð/ /z/ > /w/
Konsekwencją tej zmiany jest powstanie wymiany m:b, która potem stała się wymianą m:v oraz wymiany m:~. Proces ten być może wyznaczać oddzielenie się onskiego od wspólnoty protogammajskiej, choć jest to dyskutowane ze względu na obecność podobnego procesu w języku prachamskim.
Okres wspólnoty onskiej
Przegłos onski
Kolejną ważną i charakterystyczną zmianą w języku onskim jest wsteczna mutacja samogłosek, zwana przegłosem onskim. Polegała ona na upodobnieniu się jednej samogłoski do drugiej, występującej w następującej sylabie.
W tabeli przedstawiono samogłoski powstałe w wyniku przegłosu. Pierwsza kolumna to samogłoska mutująca, a pierwszy rząd to samogłoska mutowana.
a | i | u | ei | ou | |
---|---|---|---|---|---|
a | a | e | o | ai | au |
i | e | i | o | i | eu |
u | o | e | u | oi | u |
Ze względu na zmiany w i pod wpływem końcówek słowotwórczych i fleksyjnych, zmiana ta w znacznym stopniu naruszyła protogammajską harmonię spółgłoskową, od tego momentu tradycyjnie nazywaną tematem odmiany. Ponadto, jako zmiana nieobecna w żadnym innym języku gammajskim, wyznacza ona definitywny rozdział onskiego od protogammajskiego.
Redukcja gammy
Pomniejszą, lecz dość ważną zmianą była redukcja gammy.
/ɣ/ > /ʔ/
Zakończyła ona fonemizację zwarcia krtaniowego i znacznie zmieniła brzmienie języka.
Lenicja
W języku onskim lenicja przebiegała dość typowo - pomiędzy dwoma samogłoskami (inne sonoranty nie wywoływały lenicji) spółgłoski bezdźwięczne zostały udźwięcznione, a dźwięczne zwarte przekształcały się w szczelinowe. Ponadto, dźwięczne szczelinowe stały się sonorantami. Pełny zapis zmian wygląda następująco:
/p/ > /b/
/t/ > /d/
/k/ > /g/
/b/ /f/ > /v/
/d/ /θ/ > /ð/
/g/ > /ɣ/
/ð/ /z/ > /w/
/s/ > /z/
Odtworzenie gammy
Odtworzenie gammy przebiegało następująco:
/q/ /ħ/ /h/ > /ɣ/
Była to kolejna, dosyć znacząca dla systemu fonów języka zmiana, jako że usuwała ona z języka wszystkie głoski głębsze niż welum (oprócz zwarcia krtaniowego).
Utworzenie nowych dyftongów
Zmiana ta przebiegała następująco:
/V:/ > /Vi/
/Vh/ > /Vi/
Najważniejszym skutkiem tej zmiany było zlanie się końcówek przymiotnika i przysłówka, które stały się nową częścią mowy - określnikiem.
Dyftongizacja samogłosek nosowych
Przebieg zmiany był następujący:
/Ṽ/ > /Vw̃/
Zanik wygłosowych samogłosek
Ostatnią zmianą wspólną dla języków z grupy onskiej jest zanik samogłosek w wygłosie słów. Podlegały jej wszystkie samogłoski, jeśli nie były akcentowane i nie następowała po niej spółgłoska (w tym zwarcie krtaniowe i drugi element dyftongu). Miała ona wiele skutków niezwykle ważnych w historii języka, takich jak:
- Fonemizacja lenicji i przegłosu;
- Zanik resztek harmonii wokalicznej;
- Znaczne oddalenie się fonetyczne języka od innych języków gammajskich;
Zmiany o zasięgu dialektalnym
Monoftongizacja
Monoftongizacja nieakcentowanych dyftongów przebiegła tylko w dialekcie północnym. Przebiegała ona tak:
/aj/ > /ɛ/
/oj/ > /ø/
/ei/ > /e/
/au/ > /ɔ/
/eu/ > /ø/
/ou/ > /o/
Zmiana ta nie była konsekwentna i w zależności od konkretnej gwary mogła przebiegać w różnych okolicznościach: w każdej nieakcentowanej pozycji, tylko kiedy akcentowany jest inny dyftong lub kiedy wcześniej wystąpił inny dyftong.
Losy opozycji fortis - lenis
Losy opozycji dźwięczne - bezdźwięczne były różne w obu dialektach onszczyzny: w dialekcie północnym została ona zachowana, ale wygłosowe spółgłoski niesonorne stały się bezdźwięczne. W dialekcie południowym, z kolei, spółgłoski bezdźwięczne stały się naprężone, przypominając w wymowie słaby ejektyw, zaś te dźwięczne stały się bezdźwięczne, w póżniejszym okresie z kolei otrzymując przydech.
Refleksy fonemów protogammajskich w onskim
Spółgłoski
PG | nagłos | lenicja | wygłos |
---|---|---|---|
p | p | b | ʔ |
t | t | d | |
k | k | g | |
q | ɣ | ||
b | b | v | m |
d | d | ð | n |
g | g | ɣ | ŋ |
f | f | v | j/∅ |
θ | θ | ð | |
s | s | z | |
ħ | ɣ | ||
h | |||
v | v | w | |
ð | ð | ||
z | z | ||
ɣ | ʔ | ||
m | m | m | w̃ |
m: | w̃n | ||
n | n | n | w̃ |
n: | w̃n | ||
r | ɾ | ||
r: | r | ||
l | l | ||
l: | λ | ||
j | j | ||
w | w |
Gramatyka
Temat odmiany
Protogammajska harmonia wokaliczna została w onskim silnie zaburzona. Pozostał po niej jednak temat odmiany - pierwsza samogłoska końcówki zależy od ostatniej historycznej samogłoski w rdzeniu, która zwykle wypadła, ale pozostawiła ślad w barwie poprzedniej samogłoski podczas przegłosu onskiego. Schemat samogłosek w odmianie przedstawia poniższa tabela:
A-temat | I-temat | U-temat | |
---|---|---|---|
Ostatnia / pierwsza samogłoska rdzenia | a, e, o, ai, au | e, i, o, ei, eu | u, e, o, oi, ou |
Możliwe historycznie krótkie samogłoski w końcówce / przedrostku | a, e, o | i,e | o, u |
Możliwe historycznie długie samogłoski w końcówce / przedrostku | a, e, o | ei, ai, i, oi | ou, au, eu, u |
Rzeczownik
W języku onskim rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Tych pierwszych jest 9: Mianownik, Dopełniacz, Celownik, Biernik, Narzędnik, Ablatyw, Allatyw, Innesyw i Wołacz. Liczby są z kolei 3: pojedyńcza, podwójna i mnoga.
Poniższe tabele przedstawiają odmianę rzeczownika w wszystkich trzech tematach:
a-temat | Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga |
---|---|---|---|
Mianownik | - | -ai | -raz |
Dopełniacz | -au | -ayau | -razau |
Celownik | -al | -ayal | -razal |
Biernik | -ai | -ayai | -razai |
Narzędnik | -ar | -ayar | -razar |
Ablatyw | -og | -ayog | -razog |
Allatyw | -ohs | -ayohs | -razohs |
Innesyw | -az | -ayaz | -razaz |
Wołacz | -ağ | -ayağ | -razağ |
i-temat | Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga |
---|---|---|---|
Mianownik | - | -ei | -rez |
Dopełniacz | -iu | -eyiu | -reziu |
Celownik | -il | -eyil | -rezil |
Biernik | -i | -eyi | -rezi |
Narzędnik | -ir | -eyir | -rezir |
Ablatyw | -eg | -eyeg | -rezeg |
Allatyw | -ehs | -eyehs | -rezehs |
Innesyw | -iz | -eyiz | -reziz |
Wołacz | -iğ | -eyiğ | -reziğ |
u-temat | Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga |
---|---|---|---|
Mianownik | - | -oi | -roz |
Dopełniacz | -u | -oyu | -rozu |
Celownik | -ul | -oyul | -rozul |
Biernik | -ui | -oyui | -rozui |
Narzędnik | -ur | -oyur | -rozur |
Ablatyw | -ug | -oyug | -rozug |
Allatyw | -uhs | -oyuhs | -rozuhs |
Innesyw | -uz | -oyuz | -rozuz |
Wołacz | -uğ | -oyuğ | -rozuğ |
W sytuacji, gdy słowo kończy się na samogłoskę, pierwsza samogłoska końcówki jest pomijana. Wyjątkami są końcówki -i oraz -u, które stają się -yi oraz -wu, ponadto w dialekcie północnym -iu -ui > -yiu -yui.
Czasownik
W języku onskim czasownik odmienia się przez 3 osoby, 2 liczby (pojedyńcza i mnoga), 3 czasy (przeszły, terażniejszy i przyszły), 5 aspektów (domyślny, niedokonany, dokonany, teklityczny i ateklityczny), 4 tryby (oznajmujący, pytający, rozkazujący i przypuszczający) i mogą mieć stronę bierną. Odmiana czasownika przez osoby wygląda tak:
a-temat | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
---|---|---|
1.os | -an | -² |
2.os | -ai | -ah |
3.os | -azai | -ai |
Bezokolicznik | -ą |
i-temat | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
---|---|---|
1.os | -ein | -² |
2.os | -i | -ih |
3.os | -ezai | -ei |
Bezokolicznik | -ę |
u-temat | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
---|---|---|
1.os | -oun | -² |
2.os | -ui | -uh |
3.os | -ozai | -ou |
Bezokolicznik | -ǫ |
- -² oznacza, że mimo braku jakiejkolwiek końcówki, dochodzi do wymian ~:m, m:v, n:ð i ng:ğ.
Czasowniki klasy II
Specyficznym typem czasowników są czasowniki klasy II, pochodzące od wczesnoonskich czasowników wolicjonalnych. Nie otrzymują one końcówki bezokolicznika, a w liczbie mnogiej, zamiast swoich charakterystycznych końcówek mają one prefiks a-/e-/o- (w zależności od tematu), zatrzymują zaś końcówki liczby pojedyńczej. Poniżej przykład odmiany zwykłego czasownika (dour - słyszeć) i czasownika klasy II (ður - słuchać):
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
---|---|---|
1.os | douroun | dour |
2.os | dourui | douruh |
3.os | dourozai | dourou |
Bezokolicznik | dourǫ |
u-temat | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
---|---|---|
1.os | ðuroun | oðuroun |
2.os | ðurui | oðurui |
3.os | ðurozai | oðurozai |
Bezokolicznik | ður |
Tryby i aspekty
W języku onskim dobrze zachowany jest system tryboaspektów, choć te są tradycyjne od siebie oddzielane. Występuje 5 aspektów:
1. Aspekt domyślny
Aspekt niedokonany jest domyślną formą czasownika w języku onskim. Oznacza on, że dana czynność nie została ukończona
2. Aspekt dokonany
Aspekt dokonany oznacza, że dana czynność została lub zostanie ukończona albo właśnie jest kończona, ale nie jest znany jej rezultat. Jest ona tworzona przedrostkiem ba- / bi- / bu- / b- (odpowiednio w a, i, u-temacie oraz przed samogłoską), np.:
zau - robić, bazau - zrobić
tuðuroun - idę, butuðuroun - zakończyłem moją wędrówkę.
Nie może on występować w czasie terażniejszym.
3. Aspekt teklityczny
Aspekt teklityczny oznacza, że dana czynność została zakończona sukcesem. Ma on przedrostek ma- / mi- / mu- / m-, np.:
zau - robić, mazau - poprawnie zrobić
tuðuroun - idę, mutuðuroun - doszedłem tam, gdzie miałem dojść.
Podobnie jak aspekt dokonany, nie może on występować w czasie terażniejszym.
4. Aspekt niedokonany
Aspekt niedokonany oznacza, że dana czynność nie została jeszcze zakończona. Ma on przedrostek za- / zi- / zu- / z-, np.:
zau - robić, zazau - ciągle robić
tuðuroun - idę, zutuðuroun - jeszcze idę.
Może on występować w czasie terażniejszym.
5. Aspekt ateklityczny
Aspekt ateklityczny oznacza, że dana czynność została zakończona porażką. Ma on przedrostek ka- / ki- / ku- / k-, np.:
zau - robić, kazau - zepsuć robotę
tuðuroun - idę, kutuðuroun - nie udało mi się dojść do celu.
Podobnie jak aspekty dokonany i teklityczny, nie może on występować w czasie terażniejszym.
Tryby są z kolei 4:
1. Tryb oznajmujący
Tryb oznajmujący jest używany do stwierdzenia faktu lub opinii. Jest on domyślną formą czasownika.
2. Tryb pytający
Tryb pytający jest używany do zadawania pytań. Jego przedrostkiem jest ga(m)- / gei(m)- / gou(m)-, np.:
tuðurui - idziesz, goutuðurui - czy idziesz?
3. Tryb rozkazujący
Tryb pytający jest używany do wydawania poleceń i rozkazów, oraz do proszenia. Jego przedrostkiem jest ya(w)- / yei- / you-, np.:
tuðurui - idziesz, youtuðurui - idż!
4. Tryb przypuszczający
Tryb pytający jest używany opisywania zdarzeń hipotetycznych. Jego przedrostkiem jest ğa(r)- / ği(r)- / ğu(r)-, np.:
tuðurui - idziesz, gutuðurui - szedłbyś
Określnik
Język onski zatracił jakąkolwiek różnicę pomiędzy przymiotnikiem a przysłówkiem, zlewając je w część mowy zwaną określnikiem. Jego końcówka to -(a)zai / -(e)zi / -(o)zui. Jest on nieodmienny i stoi prawie zawsze przed określanym rzeczownikiem / czasownikiem.
Jeżeli zaś końcówką określnika jest -oll / -ell / -ull, to oznacza on brak danej cechy, np.:
poud - dziecko
poudozui - dziecinny
poudull - bezdzietny
Zaimek
Odmiana zaimków osobowych:
ja | ty | on/ona/ono | my dwaj | wy dwaj | oni dwaj / one dwie | my | wy | oni / one | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Mianownik | hau | lei | pai | zevai | ouroi | ğayai | zev | our | ğa |
Dopełniacz | hou | lewai | pou | zevayau | uroyau | ğayau | zevau | aurau | ğau |
Celownik | haul | liwil | pewil | zevayal | uroyal | ğayal | zeval | urul | ğal |
Biernik | hauz | leiz | payai | zevei | uroyi | ğayiz | zivi | seir | ği |
Narzędnik | hauyar | leir | payar | zevayar | uroyar | ğayar | zeval | rour | ğar |
Ablatyw | houg | leyok | palek | zevayog | uroyog | ğayog | zavog | urug | ğog |
Allatyw | houhs | leyohs | palehs | zevayohs | uroyohs | ğayohs | zevohs | uruhs | ğohs |
Innesyw | hauz | leiz | payai | zevayai | uroyai | ğayiz | zevai | sour | ğai |
Wołacz | hauğ | leiğ | payağ | zevayağ | uroyau | ğayağ | zevağ | uruğ | ğağ |
Partykuła
Język onski używa kilku do kilkunastu partykuł, np. wą - nie, kęn - niech.
Nietypową partykułą jest oizung, oznaczające chcieć. Pomimo występowania w roli czasownika, zdecydowanie nim nie jest. Świadczy o tym jej zachowanie w zdaniu, np.
Eziu oizung lei? - Czego chcesz?
Oczekiwanym zdaniem z wykorzystaniem czasownika byłoby "Eziu oizuğui?"
Składnia
Podstawowym szykiem zdania w języku onskim jest SVO. Jest on również silnie prawogłowy (head-initial) - posiada przedimki zamiast poimków, posiadacz jest umieszczany po rzeczy posiadanej, a rzeczownik przed opisującym go przymiotnikiem, np.:
Waleing eihezai. - Człowiek mówi.
zur soğuz - na wzgórzu
ruv ðahlou - futro mamuta
kol ğaidazai - wielkie jezioro