Język zongepajcki ludowy: Różnice pomiędzy wersjami
m |
|||
(Nie pokazano 19 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
Linia 2: | Linia 2: | ||
|kolor=#33CC33 | |kolor=#33CC33 | ||
|nazwa=zongepajcki ludowy | |nazwa=zongepajcki ludowy | ||
− | |nazwa własna= | + | |nazwa własna=êsălajilžiz êgoslă |
żongäpêzêz êgoslă | żongäpêzêz êgoslă | ||
|klasyfikacja=Gamajskie | |klasyfikacja=Gamajskie | ||
Linia 20: | Linia 20: | ||
− | '''Zongepajcki ludowy''' (''' | + | '''Zongepajcki ludowy''' ('''êsălajilžiz êgoslă''' [{{IPA|ɛsəlɐjilt͡ʃit͡s ɛɣoslə}}] "język ludowy", także '''żongäpêzêz êgoslă''' [{{IPA|zonɣæpɛt͡sɛt͡s ɛɣoslə}}] "język zongepajcki") był odmianą używaną na terenie wschodniej [[Kotlina Zongepajcka|Kotliny Zongepajckiej]] przez przeciętnego człowieka przed rozpadem wspólnoty. W odróżnieniu od [[język zongepajcki|literackiej]] odmiany charakteryzował się uproszczonymi spółgłoskami, nieco innym systemem samogłosek oraz wieloma różnicami w składni. Nie był to nigdy jednolity język, od początku było to konidium djalektów, aczkolwiek wtedy jeszcze wzajemnie zrozumiałych. |
Można go porównać do łaciny ludowej, podczas gdy zongepajcki klasyczny do łaciny literackiej. | Można go porównać do łaciny ludowej, podczas gdy zongepajcki klasyczny do łaciny literackiej. | ||
Linia 26: | Linia 26: | ||
== Fonologja == | == Fonologja == | ||
=== Samogłoski === | === Samogłoski === | ||
− | Zongepajcki ludowy nieco | + | Zongepajcki ludowy nieco przereformował system samogłosek. Zlikwidował '''e''' w niektórych pozycjach, zmonoftongizował dychwtongi oraz obniżył [{{IPA|ɛ}}] do [{{IPA|æ}}]. Ponadto, została zachowana [{{IPA|ə}}] z średniozongepajckiego (podczas gdy w literackiém dała [{{IPA|o}}]). |
− | Rozwinął się | + | Rozwinął się nieallofoniczny iloczas. Rozwijał się z pozycji klasycznych, a także po wypadnięciu interwokalicznego '''h''' (np. '''aha > aa > ah''' [{{IPA|ɐː}}]), wygłosowych '''f pf''' i czasami w wyniku zaniku [{{IPA|z}}] przed [{{IPA|s}}] (ale w tym przypadku na ogół wydłużenia nie było - ukrozmiana). |
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
Linia 36: | Linia 36: | ||
! style="font-weight:bold;" | Tylne | ! style="font-weight:bold;" | Tylne | ||
|- | |- | ||
− | + | ! Przymknięte | |
| {{IPA|i iː}} | | {{IPA|i iː}} | ||
− | | | + | |colspan=2| {{IPA|u uː}} |
− | | {{IPA|u uː}} | ||
|- | |- | ||
− | + | !Półprzymknięte | |
| {{IPA|e eː}} | | {{IPA|e eː}} | ||
| rowspan=2|{{IPA|ə}} | | rowspan=2|{{IPA|ə}} | ||
| {{IPA|o oː}} | | {{IPA|o oː}} | ||
|- | |- | ||
− | + | !Półotwarte | |
| {{IPA|ɛ ɛː}} | | {{IPA|ɛ ɛː}} | ||
| {{IPA|ɔ ɔː}} | | {{IPA|ɔ ɔː}} | ||
|- | |- | ||
− | + | !Prawie otwarte | |
| {{IPA|æ æː}} | | {{IPA|æ æː}} | ||
− | | colspan="2" | {{IPA|ɐ~ʌ ɐː~ʌː}}<ref>Barwa tej samogłoski i | + | | colspan="2" | {{IPA|ɐ~ʌ ɐː~ʌː}}<ref>Barwa tej samogłoski i długiego warjantu różniła się w zależności od rejonu (północ [{{IPA|ʌ}}], południe i większość wschodu [{{IPA|ɐ}}], reszta wschodu [{{IPA|ä}}]. Jednakże ponieważ [{{IPA|ä}}] jest dosyć marginalne, pomija się w tabelkach.</ref> |
|} | |} | ||
+ | Samogłoski [{{IPA|ɛ}}] i [{{IPA|ɔ}}] pierwotnie mogły być częściowo długie tzn. brzmieć [{{IPA|ɛˑ}}] i [{{IPA|ɔˑ}}], przynajmniej w okresie trwania monoftongizacji. | ||
+ | |||
+ | W niektórych dialektach zamiast samogłoski [{{IPA|ɛ}}] w części pozycji zachowało się niezmonoftongizowane [{{IPA|aɪ̯}}], jednak miejsca gdzie zostało zachowane zależą od dialektu. Ponadto, nie jest to samodzielny fonem, tylko allofon jednego fonemu ([{{IPA|aɪ̯~ɛ}}]). Dawny długi dyftong zawsze brzmi jako [{{IPA|ɛː}}]. | ||
=== Spółgłoski === | === Spółgłoski === | ||
− | Co ciekawe, spółgłoski przetrwały właściwie bez większych zmian jako dźwięki (jedyną większą różnicą jest zlikwidowanie [t͡ɕ] i powstanie | + | Co ciekawe, spółgłoski przetrwały właściwie bez większych zmian jako dźwięki (jedyną większą różnicą jest zlikwidowanie [{{IPA|t͡ɕ}}] i powstanie allofonicznej spółgłoski zapisanej jako [{{IPA|ɧ}}] lub [{{IPA|ʍ}}]. Istniały jednak spore różnice djalektalne, na ogół jednak nie take, które utrudniałyby komunikacje. |
{| class="wikitable" style=text-align:center | {| class="wikitable" style=text-align:center | ||
Linia 96: | Linia 98: | ||
!<small>bezdźwięczne</small> | !<small>bezdźwięczne</small> | ||
|{{IPA|pf}} | |{{IPA|pf}} | ||
− | |{{IPA|tθ}}, {{IPA|ts}} | + | |{{IPA|tθ}}<sup>4</sup>, {{IPA|ts}} |
|{{IPA|tʃ}} | |{{IPA|tʃ}} | ||
| | | | ||
Linia 115: | Linia 117: | ||
!<small>bezdźwięczne</small> | !<small>bezdźwięczne</small> | ||
|{{IPA|f}} | |{{IPA|f}} | ||
− | |{{IPA|θ}} | + | |{{IPA|θ}}, {{IPA|s}} |
|{{IPA|ʃ}} | |{{IPA|ʃ}} | ||
|{{IPA|ç~ɕ}}<sup>5</sup> | |{{IPA|ç~ɕ}}<sup>5</sup> | ||
|{{IPA|x}} | |{{IPA|x}} | ||
− | |{{IPA|χ}} | + | |{{IPA|χ~q}}<sup>6</sup> |
|{{IPA|h}} | |{{IPA|h}} | ||
|- | |- | ||
!<small>dźwięczne</small> | !<small>dźwięczne</small> | ||
− | | | + | |{{IPA|v}} |
|{{IPA|ð}}, {{IPA|z}} | |{{IPA|ð}}, {{IPA|z}} | ||
|{{IPA|ʒ}} | |{{IPA|ʒ}} | ||
Linia 142: | Linia 144: | ||
| | | | ||
|{{IPA|ɫ̪}} | |{{IPA|ɫ̪}} | ||
− | |{{IPA|l}}, ({{IPA|ɬ~ɮ}})<sup> | + | |{{IPA|l}}, ({{IPA|ɬ~ɮ}})<sup>7</sup> |
|{{IPA|ʎ}}, {{IPA|j}} | |{{IPA|ʎ}}, {{IPA|j}} | ||
− | |{{IPA|w}}, ({{IPA|ɧ~ʍ}})<sup> | + | |{{IPA|w}}, ({{IPA|ɧ~ʍ}})<sup>8</sup> |
| | | | ||
| | | | ||
|} | |} | ||
− | * <sup>1</sup> – dźwięk jako | + | * <sup>1</sup> – dźwięk jako fonem występował w ołłuchu wschodnim. Gdzie indziej był allofonem /k/ |
* <sup>2</sup> – [kʰ] na północy, [kx] w innych regionach. Dźwięk nie występował w ołłuchu, gdzie było [x] | * <sup>2</sup> – [kʰ] na północy, [kx] w innych regionach. Dźwięk nie występował w ołłuchu, gdzie było [x] | ||
− | * <sup>3</sup> – [d͡z] i [d͡ʒ] zostały oddzielnymi | + | * <sup>3</sup> – [d͡z] i [d͡ʒ] zostały oddzielnymi fonemami w zongepajckim ludowym |
− | * <sup>4</sup> – | + | * <sup>4</sup> – w niektórych djalektach, gdzie indziej zastąpione przez [t͡s] |
* <sup>5</sup> – wymowa jako [ɕ] występowała w djalektach łączących [t͡ɕ] i [ç] | * <sup>5</sup> – wymowa jako [ɕ] występowała w djalektach łączących [t͡ɕ] i [ç] | ||
− | * <sup>6</sup> – boczna szczelinówka występowała tylko w djalekcie ołłuchu i (prawdopodobnie) nuhapcajskim | + | * <sup>6</sup> – wymowa jako [q] występowała w ołłuchu wschodnim (później przeszło w [ʔ] i końcowo w [t]) |
− | * <sup> | + | * <sup>7</sup> – boczna szczelinówka występowała tylko w djalekcie ołłuchu i (prawdopodobnie) nuhapcajskim |
+ | * <sup>8</sup> – jest to realizacja zbitki /p͡fj/, zazwyczaj palatalizowana | ||
+ | |||
+ | Dźwięk /v/ występował we wschodnich dialektach w słowach rodzimych, gdzie zastępował interwokaliczne /f/. W innych dialektach pojawiał się tylko w zapożyczeniach z północnodarkajskich, np. ''luv'' "kapłan" z [[język prapółnocnodarkajski|ppd]]. ''lǫv'' (obok rodzimego ''jisłä''), ''varka'' "brzeg" z ppd. ''varke'' czy ''vôrjän'' "zarządca" z pdd. ''várjan'' (obok słowa ''pärajan'' "wódz", które też zapożyczeniem darkajskim z tego samego słowa<ref>Pradarkajskie ''*bānajanъ'' zostało zapożyczone do zongepajckiego dwukrotnie - pierwszy raz w czasach starozongepajckich (czyli jeszcze w formie pradarkajskiej, szo. ''bánajan'', ulegając przesuwce), zaś potem już w fazie zongepajckiego ludowego.</ref>) | ||
== Procesy == | == Procesy == | ||
Główne procesy to: | Główne procesy to: | ||
− | *Utrata interwokalicznego [h] np. | + | *Utrata interwokalicznego [h] np. ''gahan > gaan > gahn'', ''fahak > faak > fahk'' (z wyjątkem ołłucha) - czasem wywołało to ściągnięcia; |
− | *Utrata [n] przed [s], [ʃ], [m] np. '' | + | *Utrata [n] przed [s], [ʃ], [m] np. ''gonsaslă > gosaslă, agonši > (a)goši, inmað > imað''; |
− | *Monoftongizacja: [aɪ] > [ɛ], [aʊ] > [ɔ], dodatkowo [ɛ] > [æ] (w nowych djalektach północnych bez [ɛ] > [æ], przez co klasyczne ai oraz ě się łączą) | + | *Monoftongizacja: [aɪ] > [ɛ], [aʊ] > [ɔ], dodatkowo [ɛ] > [æ] (w nowych djalektach północnych bez [ɛ] > [æ], przez co klasyczne '''ai''' oraz '''ě''' się łączą). Niekiedy jednak przetrwało [aɪ] w sylabach otwartych; |
− | *Ścieśnienie [ɐ̱] > [ʌ] lub centralizacja do prostego [ɐ], w ołłuchu obniżenie do [ä] | + | *Ścieśnienie [ɐ̱] > [ʌ] lub centralizacja do prostego [ɐ], w ołłuchu obniżenie do [ä]; |
− | *W wielu djalektach prelabjalizacja: | + | *W wielu djalektach prelabjalizacja: ''o- > wo-, u > wu-''; |
− | *Większa redukcja nieakcentowanego [e]: zanik na końcu wyrazu i przed długą samogłoską. Inne nieakcentowane [e] > [i] | + | *Większa redukcja nieakcentowanego [e]: zanik na końcu wyrazu i przed długą samogłoską. Inne nieakcentowane [e] > [i] tak jak w odmianie literackiej; |
− | *Zanik [z] przed [s] np. | + | *Zanik [z] przed [s] np. ''haszsălu > hasălu''. Czasami to wydłużyło poprzednią samogłoskę, ale nieregularnie; |
− | *Przejście [p͡fj] w [ɧ] lub [ʍ] np. | + | *Przejście [p͡fj] w [ɧ] lub [ʍ] np. ''zěpfjaslă > zäwhaslă'' [t͡sæɧɐslə] (później rozwijane na wiele sposobów); |
− | *Nieregularnie wypadnięcie nagłosowego a- np. | + | *Nieregularnie wypadnięcie nagłosowego a- np. ''aðmat > mat, ala > la''; |
− | *Asymilacja [n] przed welarnymi i języczkową: | + | *Asymilacja [n] przed welarnymi i języczkową: ''nk nch ng nkh'' > [ŋk ŋx ŋɣ ɴχ]; |
− | *Asymilacja niektórych zbitek, np: ''łr'' > ''rr'', ''mn > nn, ph th | + | *Asymilacja niektórych zbitek, np: ''łr'' > ''rr'', ''mn > nn''; |
+ | *Rotacyzm VnV > VrV np. ''pěnajan > pärajan, żona > żora''; | ||
+ | *Utrata wygłosowych [f], [pf] (te drugie nieregularnie) z wydłużeniem zastępczym, np. ''sijaf > sijah, uszaipf > wuszêh, zadzipf > zadzih'', ale ''opf > wopf''; | ||
+ | *Rozwój [ɫ] do [l] przed [ʃ] [tʃ] [ʒ] [dʒ], a także [ɫj] > [ʎj]; | ||
+ | *Asymilacja szczelinowych welarnych przed zadziąsłowymi: [x] [ɣ] > [ʃ] [ʒ] np. ''khachši > khašši''. Języczkowe [χ] też się w tej pozycji asymiluje do [ʃ]; | ||
+ | *Asymilacja bezdźwięcznych z [h]: [ph] [th] [kh] > [pʰ] [tʰ] [kʰ] > [f] [þ] [x]; | ||
+ | *Asymilacja [xh χh ɣh] > [xː χː ɣː]; | ||
+ | *Wschodnie dialekty udźwięczniły interwokaliczne -f- do -v-; | ||
+ | *Rzadka spółgłoska [t͡ɕ] połączyła się z [tʃ] lub [ç] (jako [ɕ]) w zależności od dialektu. | ||
+ | ===Ściągnięcia=== | ||
+ | Po utracie '''-h-''' język ludowy uzyskał dużo rozziewów samogłoskowych prócz połączeń V + i. Część z nich usunął według tego schematu: | ||
+ | *dwie identyczne samogłoski po prostu przeszły w jedną długą, jak np. ''gahan > gaan > gahn''; | ||
+ | *połączenia '''äa, aä''' przeszły odpowiednio w '''ja, jä'''; | ||
+ | *połączenia '''êe, ôo''' i '''eê, oô''' asymilowały się do '''êh ôh''' i '''eh oh''', np. ''islauhošzė > islôhšz''; | ||
+ | *podobnie '''ou''' przeszło w '''oh''', zaś '''ie uo''' w '''ih uh'''; | ||
+ | *połączenie '''iu''' przeszło w '''ju''' lub '''jo''' przed przedniojęzykowymi twardymi. | ||
+ | Pozostałe rozziewy pozostały i zostały różnie lokalnie potraktowane. Niekiedy też rozziewy które powinny być usunięte zachowały się. | ||
+ | ===Rotacyzm n > r=== | ||
+ | Charakterystyczna dla wschodnich dialektów zmiana, w wyniku czego dotychczasowe [n] stało się [r] w pozycji interwokalicznej. Tak zrotowane wyrazy można porównać z dialektami zachodniozongepajckimi, które tego rotacyzmu nie doświadczyły. Przykładowe różnice pomiędzy ołłuchem a wczesnym wysokozongepajckim: | ||
+ | *''wê'''r'''a - vē'''n'''ə'' "ciotka" | ||
+ | *''pä'''r'''ajan - pā'''n'''ją'' "przywódca" | ||
+ | *''żo'''r'''a - su'''n'''ə'' "dom" | ||
+ | Rotacyzm ten nie obejmował powstałych w różnych sposób długich [nː], a także zmiękczonego [ɲ]. Dlatego zon. ''auňik'' "brzydowa" dało np. w ołłuchu ''ôňiǧ'', zaś ''anma'' "koło" dało ''änna''. | ||
+ | |||
+ | Ponadto, kwestią sporną pozostaje to, czy interwokaliczne od razu zlało się z /r/, czy zaliczyło jakiś etap pośredni. Na to drugie wskazują tzw. Nowe Dialekty Północne, w których przed [r] z rotacyzmu odbywa się typowa dla nich mutacja przed zębowymi (inne głoski które ją wywołały to /ɫ n d ð d͡z θ t͡θ/, ale nie /t/ i /t͡s/). Dlatego często rekonstruuje się często, że efektem rotacyzmu była głoska transkrybowana jako '''ʀ''' i brzmiąca prawdopodobnie jako zębowe [r̪] (podczas gdy '''r''' brzmiało /r̻/), mogła mu też towarzyszyć nasalizacja. Jednak niektórzy uważają, że tam po prostu rotacyzm zaszedł później, po mutacji przed zębowymi. | ||
− | + | == Archaizmy == | |
Jednakże oprócz procesów występują także archaizmy: | Jednakże oprócz procesów występują także archaizmy: | ||
*Utrzymanie szwy | *Utrzymanie szwy | ||
Linia 176: | Linia 205: | ||
*W ołłuchu utrzymanie [ɮ], przez długi czas utrzymywał je także nuhapcajski jako [ɬ], co nadal występuje w palatalizacji ([ʃ]) | *W ołłuchu utrzymanie [ɮ], przez długi czas utrzymywał je także nuhapcajski jako [ɬ], co nadal występuje w palatalizacji ([ʃ]) | ||
*W ołłuchu ponadto nie doszło do częściowej/całkowitej przesuwki spółgłosek welarnych (i języczkowej w ołłuchu wschodnim) | *W ołłuchu ponadto nie doszło do częściowej/całkowitej przesuwki spółgłosek welarnych (i języczkowej w ołłuchu wschodnim) | ||
+ | |||
+ | == Transkrypcja == | ||
+ | Oddaje się w niej większość allofonów. Z tego powodu nie wszystkie znaki są używane w djalektach: | ||
+ | {| cellspacing="5" style="text-align: center;" | ||
+ | |- style="font-size: 2.0em;" | ||
+ | | a || ä || b || d || ð || dz || dž || e || ê || ė || f || g || ǧ || h || ch || kh || i || ai || j || k || ḱ | ||
+ | |- | ||
+ | | [{{IPA|ɐ~ʌ}}] || [{{IPA|æ}}] || [{{IPA|b}}] || [{{IPA|d}}] || [{{IPA|ð}}] || [{{IPA|d͡z}}] || [{{IPA|d͡ʒ}}] || [{{IPA|e}}] || [{{IPA|ɛ}}] || [{{IPA|i}}] || [{{IPA|f}}] || [{{IPA|ɣ}}] || [{{IPA|g}}] || [{{IPA|h}}][{{IPA|ː}}] || [{{IPA|x}}] || [{{IPA|χ~q}}] || [{{IPA|i}}] || [{{IPA|aɪ̯}}] || [{{IPA|j}}] || [{{IPA|k}}] || [{{IPA|ç}}] | ||
+ | | | ||
+ | |- style="font-size: 2.0em;" | ||
+ | | l || ľ || ł || łł || m || n || ň || o || ô || p || pf || r || s || š || sz || šz || t || u || v || w || wh | ||
+ | |- | ||
+ | | [{{IPA|l}}] || [{{IPA|ʎ}}] || [{{IPA|ɫ}}] || [{{IPA|ɮ~ɬ}}] || [{{IPA|m}}] || [{{IPA|n}}] || [{{IPA|ɲ}}] || [{{IPA|o}}] || [{{IPA|ɔ}}] || [{{IPA|p}}] || [{{IPA|p͡f}}] || [{{IPA|r}}] || [{{IPA|s}}] || [{{IPA|ʃ}}] || [{{IPA|z}}] || [{{IPA|ʒ}}] || [{{IPA|t}}] || [{{IPA|u}}] || [{{IPA|v}}] || [{{IPA|w}}] || [{{IPA|ɧ~ʍ}}] | ||
+ | |- style="font-size: 2.0em;" | ||
+ | | x || z || ƶ || ž || ż<ref>Litera '''ż''' jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongä''' (zongepajczyk) oraz '''żongäpê''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na '''sz''' można skrócić do '''ż.''' W zapisie bez djakrytków '''ż''' jest zastępowane przy pomocy '''sz''' lub, w celu odróżnienia, '''sz' ''' (z apostrofem)</ref> || þ | ||
+ | |- | ||
+ | | [{{IPA|k͡x~kʰ}}] || [{{IPA|t͡s}}] || [{{IPA|t͡θ}}] || [{{IPA|t͡ʃ}}] || [{{IPA|z}}] || [{{IPA|θ}}] | ||
+ | |} | ||
+ | Litera '''ė''' oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie '''ðäkė''' [ðæki] "ofiara" (dopełniacz: '''ðäkėwo''', teoretyczne '''**ðäki''' miałoby chwormę '''**ðäkiwi''') | ||
+ | |||
+ | Gieminaty są zapisywane podwójnie. W przypadku dwuznaków '''ch kh sz šz''' podwaja się drugi element (lub alternatywnie [zː] jako '''żż''') | ||
==Przypisy== | ==Przypisy== |
Aktualna wersja na dzień 18:27, 16 sie 2021
zongepajcki ludowy êsălajilžiz êgoslă żongäpêzêz êgoslă | |
---|---|
Typologia: | analityczno-aglutynacyjny z elementami fleksji, z szykiem SOV |
Utworzenie: | Emil (w 2020) |
Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu/konwerldu |
Sposoby zapisu: | atšzif, także łacińska transkrypcja |
Klasyfikacja: | Gamajskie
|
Kody | |
Conlanger–1 | zon. |
Lista conlangów |
Zongepajcki ludowy (êsălajilžiz êgoslă [ɛsəlɐjilt͡ʃit͡s ɛɣoslə] "język ludowy", także żongäpêzêz êgoslă [zonɣæpɛt͡sɛt͡s ɛɣoslə] "język zongepajcki") był odmianą używaną na terenie wschodniej Kotliny Zongepajckiej przez przeciętnego człowieka przed rozpadem wspólnoty. W odróżnieniu od literackiej odmiany charakteryzował się uproszczonymi spółgłoskami, nieco innym systemem samogłosek oraz wieloma różnicami w składni. Nie był to nigdy jednolity język, od początku było to konidium djalektów, aczkolwiek wtedy jeszcze wzajemnie zrozumiałych.
Można go porównać do łaciny ludowej, podczas gdy zongepajcki klasyczny do łaciny literackiej.
Fonologja
Samogłoski
Zongepajcki ludowy nieco przereformował system samogłosek. Zlikwidował e w niektórych pozycjach, zmonoftongizował dychwtongi oraz obniżył [ɛ] do [æ]. Ponadto, została zachowana [ə] z średniozongepajckiego (podczas gdy w literackiém dała [o]).
Rozwinął się nieallofoniczny iloczas. Rozwijał się z pozycji klasycznych, a także po wypadnięciu interwokalicznego h (np. aha > aa > ah [ɐː]), wygłosowych f pf i czasami w wyniku zaniku [z] przed [s] (ale w tym przypadku na ogół wydłużenia nie było - ukrozmiana).
Przednie | Środkowe | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymknięte | i iː | u uː | |
Półprzymknięte | e eː | ə | o oː |
Półotwarte | ɛ ɛː | ɔ ɔː | |
Prawie otwarte | æ æː | ɐ~ʌ ɐː~ʌː[1] |
Samogłoski [ɛ] i [ɔ] pierwotnie mogły być częściowo długie tzn. brzmieć [ɛˑ] i [ɔˑ], przynajmniej w okresie trwania monoftongizacji.
W niektórych dialektach zamiast samogłoski [ɛ] w części pozycji zachowało się niezmonoftongizowane [aɪ̯], jednak miejsca gdzie zostało zachowane zależą od dialektu. Ponadto, nie jest to samodzielny fonem, tylko allofon jednego fonemu ([aɪ̯~ɛ]). Dawny długi dyftong zawsze brzmi jako [ɛː].
Spółgłoski
Co ciekawe, spółgłoski przetrwały właściwie bez większych zmian jako dźwięki (jedyną większą różnicą jest zlikwidowanie [t͡ɕ] i powstanie allofonicznej spółgłoski zapisanej jako [ɧ] lub [ʍ]. Istniały jednak spore różnice djalektalne, na ogół jednak nie take, które utrudniałyby komunikacje.
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Języczkowe | Krtaniowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | ɲ | |||||
Zwarte | bezdźwięczne | p | t | k | ||||
dźwięczne | b | d | g1 | |||||
Afrykaty | bezdźwięczne | pf | tθ4, ts | tʃ | kx~kʰ2 | |||
dźwięczne | dz3 | dʒ3 | ||||||
Szczelinowe | bezdźwięczne | f | θ, s | ʃ | ç~ɕ5 | x | χ~q6 | h |
dźwięczne | v | ð, z | ʒ | ɣ | ||||
Drżące | r | |||||||
Boczne, Półsamogłoski | ɫ̪ | l, (ɬ~ɮ)7 | ʎ, j | w, (ɧ~ʍ)8 |
- 1 – dźwięk jako fonem występował w ołłuchu wschodnim. Gdzie indziej był allofonem /k/
- 2 – [kʰ] na północy, [kx] w innych regionach. Dźwięk nie występował w ołłuchu, gdzie było [x]
- 3 – [d͡z] i [d͡ʒ] zostały oddzielnymi fonemami w zongepajckim ludowym
- 4 – w niektórych djalektach, gdzie indziej zastąpione przez [t͡s]
- 5 – wymowa jako [ɕ] występowała w djalektach łączących [t͡ɕ] i [ç]
- 6 – wymowa jako [q] występowała w ołłuchu wschodnim (później przeszło w [ʔ] i końcowo w [t])
- 7 – boczna szczelinówka występowała tylko w djalekcie ołłuchu i (prawdopodobnie) nuhapcajskim
- 8 – jest to realizacja zbitki /p͡fj/, zazwyczaj palatalizowana
Dźwięk /v/ występował we wschodnich dialektach w słowach rodzimych, gdzie zastępował interwokaliczne /f/. W innych dialektach pojawiał się tylko w zapożyczeniach z północnodarkajskich, np. luv "kapłan" z ppd. lǫv (obok rodzimego jisłä), varka "brzeg" z ppd. varke czy vôrjän "zarządca" z pdd. várjan (obok słowa pärajan "wódz", które też zapożyczeniem darkajskim z tego samego słowa[2])
Procesy
Główne procesy to:
- Utrata interwokalicznego [h] np. gahan > gaan > gahn, fahak > faak > fahk (z wyjątkem ołłucha) - czasem wywołało to ściągnięcia;
- Utrata [n] przed [s], [ʃ], [m] np. gonsaslă > gosaslă, agonši > (a)goši, inmað > imað;
- Monoftongizacja: [aɪ] > [ɛ], [aʊ] > [ɔ], dodatkowo [ɛ] > [æ] (w nowych djalektach północnych bez [ɛ] > [æ], przez co klasyczne ai oraz ě się łączą). Niekiedy jednak przetrwało [aɪ] w sylabach otwartych;
- Ścieśnienie [ɐ̱] > [ʌ] lub centralizacja do prostego [ɐ], w ołłuchu obniżenie do [ä];
- W wielu djalektach prelabjalizacja: o- > wo-, u > wu-;
- Większa redukcja nieakcentowanego [e]: zanik na końcu wyrazu i przed długą samogłoską. Inne nieakcentowane [e] > [i] tak jak w odmianie literackiej;
- Zanik [z] przed [s] np. haszsălu > hasălu. Czasami to wydłużyło poprzednią samogłoskę, ale nieregularnie;
- Przejście [p͡fj] w [ɧ] lub [ʍ] np. zěpfjaslă > zäwhaslă [t͡sæɧɐslə] (później rozwijane na wiele sposobów);
- Nieregularnie wypadnięcie nagłosowego a- np. aðmat > mat, ala > la;
- Asymilacja [n] przed welarnymi i języczkową: nk nch ng nkh > [ŋk ŋx ŋɣ ɴχ];
- Asymilacja niektórych zbitek, np: łr > rr, mn > nn;
- Rotacyzm VnV > VrV np. pěnajan > pärajan, żona > żora;
- Utrata wygłosowych [f], [pf] (te drugie nieregularnie) z wydłużeniem zastępczym, np. sijaf > sijah, uszaipf > wuszêh, zadzipf > zadzih, ale opf > wopf;
- Rozwój [ɫ] do [l] przed [ʃ] [tʃ] [ʒ] [dʒ], a także [ɫj] > [ʎj];
- Asymilacja szczelinowych welarnych przed zadziąsłowymi: [x] [ɣ] > [ʃ] [ʒ] np. khachši > khašši. Języczkowe [χ] też się w tej pozycji asymiluje do [ʃ];
- Asymilacja bezdźwięcznych z [h]: [ph] [th] [kh] > [pʰ] [tʰ] [kʰ] > [f] [þ] [x];
- Asymilacja [xh χh ɣh] > [xː χː ɣː];
- Wschodnie dialekty udźwięczniły interwokaliczne -f- do -v-;
- Rzadka spółgłoska [t͡ɕ] połączyła się z [tʃ] lub [ç] (jako [ɕ]) w zależności od dialektu.
Ściągnięcia
Po utracie -h- język ludowy uzyskał dużo rozziewów samogłoskowych prócz połączeń V + i. Część z nich usunął według tego schematu:
- dwie identyczne samogłoski po prostu przeszły w jedną długą, jak np. gahan > gaan > gahn;
- połączenia äa, aä przeszły odpowiednio w ja, jä;
- połączenia êe, ôo i eê, oô asymilowały się do êh ôh i eh oh, np. islauhošzė > islôhšz;
- podobnie ou przeszło w oh, zaś ie uo w ih uh;
- połączenie iu przeszło w ju lub jo przed przedniojęzykowymi twardymi.
Pozostałe rozziewy pozostały i zostały różnie lokalnie potraktowane. Niekiedy też rozziewy które powinny być usunięte zachowały się.
Rotacyzm n > r
Charakterystyczna dla wschodnich dialektów zmiana, w wyniku czego dotychczasowe [n] stało się [r] w pozycji interwokalicznej. Tak zrotowane wyrazy można porównać z dialektami zachodniozongepajckimi, które tego rotacyzmu nie doświadczyły. Przykładowe różnice pomiędzy ołłuchem a wczesnym wysokozongepajckim:
- wêra - vēnə "ciotka"
- pärajan - pānją "przywódca"
- żora - sunə "dom"
Rotacyzm ten nie obejmował powstałych w różnych sposób długich [nː], a także zmiękczonego [ɲ]. Dlatego zon. auňik "brzydowa" dało np. w ołłuchu ôňiǧ, zaś anma "koło" dało änna.
Ponadto, kwestią sporną pozostaje to, czy interwokaliczne od razu zlało się z /r/, czy zaliczyło jakiś etap pośredni. Na to drugie wskazują tzw. Nowe Dialekty Północne, w których przed [r] z rotacyzmu odbywa się typowa dla nich mutacja przed zębowymi (inne głoski które ją wywołały to /ɫ n d ð d͡z θ t͡θ/, ale nie /t/ i /t͡s/). Dlatego często rekonstruuje się często, że efektem rotacyzmu była głoska transkrybowana jako ʀ i brzmiąca prawdopodobnie jako zębowe [r̪] (podczas gdy r brzmiało /r̻/), mogła mu też towarzyszyć nasalizacja. Jednak niektórzy uważają, że tam po prostu rotacyzm zaszedł później, po mutacji przed zębowymi.
Archaizmy
Jednakże oprócz procesów występują także archaizmy:
- Utrzymanie szwy
- W kilku djalektach utrzymywanie [t͡θ]
- W ołłuchu utrzymanie [ɮ], przez długi czas utrzymywał je także nuhapcajski jako [ɬ], co nadal występuje w palatalizacji ([ʃ])
- W ołłuchu ponadto nie doszło do częściowej/całkowitej przesuwki spółgłosek welarnych (i języczkowej w ołłuchu wschodnim)
Transkrypcja
Oddaje się w niej większość allofonów. Z tego powodu nie wszystkie znaki są używane w djalektach:
a | ä | b | d | ð | dz | dž | e | ê | ė | f | g | ǧ | h | ch | kh | i | ai | j | k | ḱ | |
[ɐ~ʌ] | [æ] | [b] | [d] | [ð] | [d͡z] | [d͡ʒ] | [e] | [ɛ] | [i] | [f] | [ɣ] | [g] | [h][ː] | [x] | [χ~q] | [i] | [aɪ̯] | [j] | [k] | [ç] | |
l | ľ | ł | łł | m | n | ň | o | ô | p | pf | r | s | š | sz | šz | t | u | v | w | wh | |
[l] | [ʎ] | [ɫ] | [ɮ~ɬ] | [m] | [n] | [ɲ] | [o] | [ɔ] | [p] | [p͡f] | [r] | [s] | [ʃ] | [z] | [ʒ] | [t] | [u] | [v] | [w] | [ɧ~ʍ] | |
x | z | ƶ | ž | ż[3] | þ | ||||||||||||||||
[k͡x~kʰ] | [t͡s] | [t͡θ] | [t͡ʃ] | [z] | [θ] |
Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðäkė [ðæki] "ofiara" (dopełniacz: ðäkėwo, teoretyczne **ðäki miałoby chwormę **ðäkiwi)
Gieminaty są zapisywane podwójnie. W przypadku dwuznaków ch kh sz šz podwaja się drugi element (lub alternatywnie [zː] jako żż)
Przypisy
- ↑ Barwa tej samogłoski i długiego warjantu różniła się w zależności od rejonu (północ [ʌ], południe i większość wschodu [ɐ], reszta wschodu [ä]. Jednakże ponieważ [ä] jest dosyć marginalne, pomija się w tabelkach.
- ↑ Pradarkajskie *bānajanъ zostało zapożyczone do zongepajckiego dwukrotnie - pierwszy raz w czasach starozongepajckich (czyli jeszcze w formie pradarkajskiej, szo. bánajan, ulegając przesuwce), zaś potem już w fazie zongepajckiego ludowego.
- ↑ Litera ż jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongä (zongepajczyk) oraz żongäpê (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na sz można skrócić do ż. W zapisie bez djakrytków ż jest zastępowane przy pomocy sz lub, w celu odróżnienia, sz' (z apostrofem)