Język zongepajcki ludowy

zongepajcki ludowy êsălajilžiz êgoslă żongäpêzêz êgoslă
Typologia:	analityczno-aglutynacyjny z elementami fleksji, z szykiem SOV
Utworzenie:	Emil (w 2020)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	atšzif, także łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Pragamajski (†) Starozongepajcki (†) Średniozongepajcki (†) Zongepajcki ludowy
Kody
Conlanger–1	zon.
Lista conlangów

        

Zongepajcki ludowy (êsălajilžiz êgoslă [ɛsəlɐjilt͡ʃit͡s ɛɣoslə] "język ludowy", także żongäpêzêz êgoslă [zonɣæpɛt͡sɛt͡s ɛɣoslə] "język zongepajcki") był odmianą używaną na terenie wschodniej Kotliny Zongepajckiej przez przeciętnego człowieka przed rozpadem wspólnoty. W odróżnieniu od literackiej odmiany charakteryzował się uproszczonymi spółgłoskami, nieco innym systemem samogłosek oraz wieloma różnicami w składni. Nie był to nigdy jednolity język, od początku było to konidium djalektów, aczkolwiek wtedy jeszcze wzajemnie zrozumiałych.

Można go porównać do łaciny ludowej, podczas gdy zongepajcki klasyczny do łaciny literackiej.

Fonologja

Samogłoski

Zongepajcki ludowy nieco przereformował system samogłosek. Zlikwidował e w niektórych pozycjach, zmonoftongizował dychwtongi oraz obniżył [ɛ] do [æ]. Ponadto, została zachowana [ə] z średniozongepajckiego (podczas gdy w literackiém dała [o]).

Rozwinął się nieallofoniczny iloczas. Rozwijał się z pozycji klasycznych, a także po wypadnięciu interwokalicznego h (np. aha > aa > ah [ɐː]), wygłosowych f pf i czasami w wyniku zaniku [z] przed [s] (ale w tym przypadku na ogół wydłużenia nie było - ukrozmiana).

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	i iː	u uː
Półprzymknięte	e eː	ə	o oː
Półotwarte	ɛ ɛː		ɔ ɔː
Prawie otwarte	æ æː	ɐ~ʌ ɐː~ʌː

Samogłoski [ɛ] i [ɔ] pierwotnie mogły być częściowo długie tzn. brzmieć [ɛˑ] i [ɔˑ], przynajmniej w okresie trwania monoftongizacji.

W niektórych dialektach zamiast samogłoski [ɛ] w części pozycji zachowało się niezmonoftongizowane [aɪ̯], jednak miejsca gdzie zostało zachowane zależą od dialektu. Ponadto, nie jest to samodzielny fonem, tylko allofon jednego fonemu ([aɪ̯~ɛ]). Dawny długi dyftong zawsze brzmi jako [ɛː].

Spółgłoski

Co ciekawe, spółgłoski przetrwały właściwie bez większych zmian jako dźwięki (jedyną większą różnicą jest zlikwidowanie [t͡ɕ] i powstanie allofonicznej spółgłoski zapisanej jako [ɧ] lub [ʍ]. Istniały jednak spore różnice djalektalne, na ogół jednak nie take, które utrudniałyby komunikacje.

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Krtaniowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k
	dźwięczne	b	d			g1
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	tθ4, ts	tʃ		kx~kʰ2
	dźwięczne		dz3	dʒ3
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	θ, s	ʃ	ç~ɕ5	x	χ~q6	h
	dźwięczne	v	ð, z	ʒ		ɣ
Drżące			r
Boczne, Półsamogłoski			ɫ̪	l, (ɬ~ɮ)7	ʎ, j	w, (ɧ~ʍ)8

• ¹ – dźwięk jako fonem występował w ołłuchu wschodnim. Gdzie indziej był allofonem /k/
• ² – [kʰ] na północy, [kx] w innych regionach. Dźwięk nie występował w ołłuchu, gdzie było [x]
• ³ – [d͡z] i [d͡ʒ] zostały oddzielnymi fonemami w zongepajckim ludowym
• ⁴ – w niektórych djalektach, gdzie indziej zastąpione przez [t͡s]
• ⁵ – wymowa jako [ɕ] występowała w djalektach łączących [t͡ɕ] i [ç]
• ⁶ – wymowa jako [q] występowała w ołłuchu wschodnim (później przeszło w [ʔ] i końcowo w [t])
• ⁷ – boczna szczelinówka występowała tylko w djalekcie ołłuchu i (prawdopodobnie) nuhapcajskim
• ⁸ – jest to realizacja zbitki /p͡fj/, zazwyczaj palatalizowana

Dźwięk /v/ występował we wschodnich dialektach w słowach rodzimych, gdzie zastępował interwokaliczne /f/. W innych dialektach pojawiał się tylko w zapożyczeniach z północnodarkajskich, np. luv "kapłan" z ppd. lǫv (obok rodzimego jisłä), varka "brzeg" z ppd. varke czy vôrjän "zarządca" z pdd. várjan (obok słowa pärajan "wódz", które też zapożyczeniem darkajskim z tego samego słowa)

Procesy

Główne procesy to:

• Utrata interwokalicznego [h] np. gahan > gaan > gahn, fahak > faak > fahk (z wyjątkem ołłucha) - czasem wywołało to ściągnięcia;
• Utrata [n] przed [s], [ʃ], [m] np. gonsaslă > gosaslă, agonši > (a)goši, inmað > imað;
• Monoftongizacja: [aɪ] > [ɛ], [aʊ] > [ɔ], dodatkowo [ɛ] > [æ] (w nowych djalektach północnych bez [ɛ] > [æ], przez co klasyczne ai oraz ě się łączą). Niekiedy jednak przetrwało [aɪ] w sylabach otwartych;
• Ścieśnienie [ɐ̱] > [ʌ] lub centralizacja do prostego [ɐ], w ołłuchu obniżenie do [ä];
• W wielu djalektach prelabjalizacja: o- > wo-, u > wu-;
• Większa redukcja nieakcentowanego [e]: zanik na końcu wyrazu i przed długą samogłoską. Inne nieakcentowane [e] > [i] tak jak w odmianie literackiej;
• Zanik [z] przed [s] np. haszsălu > hasălu. Czasami to wydłużyło poprzednią samogłoskę, ale nieregularnie;
• Przejście [p͡fj] w [ɧ] lub [ʍ] np. zěpfjaslă > zäwhaslă [t͡sæɧɐslə] (później rozwijane na wiele sposobów);
• Nieregularnie wypadnięcie nagłosowego a- np. aðmat > mat, ala > la;
• Asymilacja [n] przed welarnymi i języczkową: nk nch ng nkh > [ŋk ŋx ŋɣ ɴχ];
• Asymilacja niektórych zbitek, np: łr > rr, mn > nn;
• Rotacyzm VnV > VrV np. pěnajan > pärajan, żona > żora;
• Utrata wygłosowych [f], [pf] (te drugie nieregularnie) z wydłużeniem zastępczym, np. sijaf > sijah, uszaipf > wuszêh, zadzipf > zadzih, ale opf > wopf;
• Rozwój [ɫ] do [l] przed [ʃ] [tʃ] [ʒ] [dʒ], a także [ɫj] > [ʎj];
• Asymilacja szczelinowych welarnych przed zadziąsłowymi: [x] [ɣ] > [ʃ] [ʒ] np. khachši > khašši. Języczkowe [χ] też się w tej pozycji asymiluje do [ʃ];
• Asymilacja bezdźwięcznych z [h]: [ph] [th] [kh] > [pʰ] [tʰ] [kʰ] > [f] [þ] [x];
• Asymilacja [xh χh ɣh] > [xː χː ɣː];
• Wschodnie dialekty udźwięczniły interwokaliczne -f- do -v-;
• Rzadka spółgłoska [t͡ɕ] połączyła się z [tʃ] lub [ç] (jako [ɕ]) w zależności od dialektu.

Ściągnięcia

Po utracie -h- język ludowy uzyskał dużo rozziewów samogłoskowych prócz połączeń V + i. Część z nich usunął według tego schematu:

• dwie identyczne samogłoski po prostu przeszły w jedną długą, jak np. gahan > gaan > gahn;
• połączenia äa, aä przeszły odpowiednio w ja, jä;
• połączenia êe, ôo i eê, oô asymilowały się do êh ôh i eh oh, np. islauhošzė > islôhšz;
• podobnie ou przeszło w oh, zaś ie uo w ih uh;
• połączenie iu przeszło w ju lub jo przed przedniojęzykowymi twardymi.

Pozostałe rozziewy pozostały i zostały różnie lokalnie potraktowane. Niekiedy też rozziewy które powinny być usunięte zachowały się.

Rotacyzm n > r

Charakterystyczna dla wschodnich dialektów zmiana, w wyniku czego dotychczasowe [n] stało się [r] w pozycji interwokalicznej. Tak zrotowane wyrazy można porównać z dialektami zachodniozongepajckimi, które tego rotacyzmu nie doświadczyły. Przykładowe różnice pomiędzy ołłuchem a wczesnym wysokozongepajckim:

• wêra - vēnə "ciotka"
• pärajan - pānją "przywódca"
• żora - sunə "dom"

Rotacyzm ten nie obejmował powstałych w różnych sposób długich [nː], a także zmiękczonego [ɲ]. Dlatego zon. auňik "brzydowa" dało np. w ołłuchu ôňiǧ, zaś anma "koło" dało änna.

Ponadto, kwestią sporną pozostaje to, czy interwokaliczne od razu zlało się z /r/, czy zaliczyło jakiś etap pośredni. Na to drugie wskazują tzw. Nowe Dialekty Północne, w których przed [r] z rotacyzmu odbywa się typowa dla nich mutacja przed zębowymi (inne głoski które ją wywołały to /ɫ n d ð d͡z θ t͡θ/, ale nie /t/ i /t͡s/). Dlatego często rekonstruuje się często, że efektem rotacyzmu była głoska transkrybowana jako ʀ i brzmiąca prawdopodobnie jako zębowe [r̪] (podczas gdy r brzmiało /r̻/), mogła mu też towarzyszyć nasalizacja. Jednak niektórzy uważają, że tam po prostu rotacyzm zaszedł później, po mutacji przed zębowymi.

Archaizmy

Jednakże oprócz procesów występują także archaizmy:

• Utrzymanie szwy
• W kilku djalektach utrzymywanie [t͡θ]
• W ołłuchu utrzymanie [ɮ], przez długi czas utrzymywał je także nuhapcajski jako [ɬ], co nadal występuje w palatalizacji ([ʃ])
• W ołłuchu ponadto nie doszło do częściowej/całkowitej przesuwki spółgłosek welarnych (i języczkowej w ołłuchu wschodnim)

Transkrypcja

Oddaje się w niej większość allofonów. Z tego powodu nie wszystkie znaki są używane w djalektach:

a

ä

b

d

ð

dz

dž

e

ê

ė

f

g

ǧ

h

ch

kh

i

ai

j

k

ḱ

[ɐ~ʌ]

[æ]

[b]

[d]

[ð]

[d͡z]

[d͡ʒ]

[e]

[ɛ]

[i]

[f]

[ɣ]

[g]

[h][ː]

[x]

[χ~q]

[i]

[aɪ̯]

[j]

[k]

[ç]

l

ľ

ł

łł

m

n

ň

o

ô

p

pf

r

s

š

sz

šz

t

u

v

w

wh

[l]

[ʎ]

[ɫ]

[ɮ~ɬ]

[m]

[n]

[ɲ]

[o]

[ɔ]

[p]

[p͡f]

[r]

[s]

[ʃ]

[z]

[ʒ]

[t]

[u]

[v]

[w]

[ɧ~ʍ]

x

z

ƶ

ž

ż

þ

[k͡x~kʰ]

[t͡s]

[t͡θ]

[t͡ʃ]

[z]

[θ]

Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðäkė [ðæki] "ofiara" (dopełniacz: ðäkėwo, teoretyczne **ðäki miałoby chwormę **ðäkiwi)

Gieminaty są zapisywane podwójnie. W przypadku dwuznaków ch kh sz šz podwaja się drugi element (lub alternatywnie [zː] jako żż)