Język wysokozongepajcki

Język wysokozongepajcki żāʒpēzi ēğay
Typologia:	fleksyjny, SOV
Utworzenie:	Emil (w 2021)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski (†) Starozongepajcki (†) Prazachodniozongepajcki (†) Wysokozongepajcki
Kody
Conlanger–1	wzo.
Lista conlangów

        

Zobacz też słownik tego języka.

Język wysokozongepajcki (wzo. żāʒpēzi ēğay [zaːʒpeːt͡si eːɣaʏ̯]) to jeden z dwu potomków prazachodniozongepajckiego obok starochwadeńskiego. Posiadał trzy dialekty, które różniły się przede wszystkim chronologią kilku zmian.

Fonologia

Samogłoski

Język wysokozongepajcki utracił z swojego przodka nosówki oraz samogłoski zredukowane, ale powstały nowe samogłoski /æ/ oraz /y/ z długimi odmiankami.

	Przednie niezaokrąglone	Przednie zaokrąglone	Tylne
Wysokie	i iː (i ī)	y yː (y ȳ)	u uː (u ū)
Średnie	e eː (e ē)	ø øː (ø ø̄)	o oː (o ō)
Niskie	æ æː (æ ǣ)		a aː (a ā)

Dyftongi

Język wysokozongepajcki posiadał też 10 dyftongów.

• zakończone na [ɪ]: [aɪ eɪ] (ai ei)
• zakończone na [ʏ]: [aʏ eʏ øʏ] (ay ey øy)
• zakończone na [ʊ]: [aʊ eʊ øʊ oʊ iʊ] (au eu øu ou iu)

Długie wersje zostały utracone.

Spółgłoski

Wysokozongepajcki zachował względnie system spółgłoskowy z przodka. Istotne jest jednak powstanie dźwięcznych afrykat i dźwięku /z/.

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Zadziąsłowe	Welarne	Krtaniowe
Nosowe		m (m)	n (n)		ɲ (ń)	ŋ (ñ)
Zwarte	bezdźwięczne	p (p)	t (t)			k (k)
	dźwięczne	b (b)	d (d)			g (g)
Afrykaty	bezdźwięczne	p͡f (pf)	t͡θ (ƶ)	t͡s (z)	t͡ʃ (ž)	k͡x (x)
	dźwięczne	b͡v (bh)	d͡ð (dh)			g͡ɣ (gh)
Szczelinowe	bezdźwięczne	f (f)	θ (þ)	s (s)	ʃ (š)	x (ch)	h (h)
	dźwięczne	v (v)	ð (ð)	z (ż)	ʒ (ʒ)	ɣ (ğ)
Półsamogłoski		w (w)			j (j)	ɥ (brak)
Sonoraty				r (r)	l (l)

Półsamogłoski mogą być też zapisane w inny sposób. Mianowicie, czasem /j/ zapisuje się jako ĭ, ĕ lub æ̆, /w/ jako ŭ, ŏ lub ă, zaś /ɥ/ jako y̆ albo ø̆ - dla tej ostatniej jest to jedyna możliwość. Jest to związane z wymianami tych głosek z samogłoskami, które są nadal żywe.

Dźwięki /x/ /ɣ/ po samogłoskach przednich zazwyczaj miały allofony [ç] [ʝ], w ekstremalnych przypadkach zlewały się one z [ʃ] [ʒ].

Potrójne rozróżnienie /m/ /n/ /ŋ/ było tylko na końcu słowa oraz przed welarnymi, w innych pozycjach było tylko /m/ i /n/.

Akcent

Akcent zazwyczaj pada na pierwszą sylabę. Czasem jednak pada głębiej, zazwyczaj na drugą - wtedy takie przypadki oznacza się akutem.

Procesy

Wypadnięcie wygłosowego -z

Prazachodniozongepajckie *-z na końcu wyrazów stało się nieme. Zmiana ta nie odbyła się w jednosylabowych słowach. Jednak jest tak bardzo stara, że w wysokozongepajckim wszystkie słowa na *-z są traktowane jakby była sama samogłoska i być może pojawiła się jeszcze jako różnica dialektalna w prazachodniozongepajckim

• -ts > Ø

Rozjaśnienie *a (tylko dialekt centralny)

Zmiana charakterystyczna tylko dla dialektu centralnego. Samogłoski a i rzadziej ā zostały przesunięte w niektórych pozycjach do /æ/ /æː/ (w transkrypcji oznaczanych często jako ä ǟ w celu odróżnienia od samogłosek æ ǣ powstałych w mutacji, ale odróżnienie nie jest obowiązkowe). Nosówki jednak tego procesu nie doświadczyły.

/a/ przesuwa się do /æ/:

• przed nienosowymi samogłoskami przednimi (E) np. aðĭssa > äðĭssa > eðða (vs. północne æðða), wałek > wäłek > wälex (vs. północne walex);
• w dyftongu *ai (w praktyce zmiana allofoniczna);
• przed spółgłoskami j š ž r, np. pašža > päšža (vs. północne pašža).

/aː/ przesuwa się do /æː/:

• w dyftongu *āi (w praktyce zmiana allofoniczna);
• przed spółgłoskami j š ž.

Jednakże, zmiany te były blokowane gdy pomiędzy samogłoską a pozycją wywołującą uprzednienie była spółgłoska nosowa lub spółgłoska w.

Dialekt północny i południowy tej zmiany nie doświadczyły.

III przesuwka zongepajcka (dialekt północny)

W tym momencie dialekt północny już przeprowadził III przesuwkę zongepajcką, która wpłynęła na zwarte i afrykaty. Afrykaty pf ƶ x po samogłoskach przeszły w gieminaty ff þþ çh, zaś dźwięczne b d g uległy przejściu w dźwięczne afrykaty bh dh gh. Natomiast bezdźwięczne p t k miały dwie możliwości - interwokalicznie przeszły w b d g, zaś w wygłosie i przed spółgłoską w afrykaty pf ƶ x.

• Vpf Vtθ Vkx > Vfː Vθː Vxː
• Vb Vd Vg > Vbv Vdð Vgɣ
• VpV VtV VkV > VbV VdV VgV
• Vp Vt Vk > Vpf Vtθ Vkx

Przesuwka ta nie wpływa na gieminaty.

Dialekty centralne i południowe przeprowadziły tą zmianę nieco później, co wpłynie na brzmienie słów.

I-mutacja (dialekt południowy)

W tym samym czasie dialekt południowy rozpoczął I-mutację samogłosek. Wywołały ją samogłoski i ī, ale nie półsamogłoska j. Zredukowane ă przekazuje mutację na kolejną samogłoskę, zaś na samogłoski bliskie i nie ma wpływu.

Pojedyncze samogłoski

• e > i
• ø > y
• a > æ
• o > ø
• u > y

Nosówki i długie rozwijają się identycznie.

Dyftongi -ɪ

• uɪ uːɪ > yː
• eɪ eːɪ > iː
• øɪ øːɪ > yː
• oɪ oːɪ > øʏ øːʏ
• aɪ aːɪ > eɪ eːɪ

Dyftongi -ɐ

• iɐ iːɐ > ie iːe > je jeː
• uɐ uːɐ > yø yːø > jø jøː
• eɐ eːɐ > ie iːe > je jeː
• øɐ øːɐ > yø yːø > jø jøː
• oɐ oːɐ > yø yːø > jø jøː

Dyftongi -ʊ

• iʊ iːʊ > yː
• eʊ eːʊ > iʊ iːʊ
• øʊ øːʊ > yʊ yːʊ > ju, juː
• oʊ oːʊ > øʏ øːʏ
• aʊ aːʊ > eʏ eːʏ

Dialekty północne i centralne podobnie jak przesuwkę przeprowadzą tą zmianę później, w efekcie będą różnice wokaliczne między dialektami.

Redukcja ĭj (dialekt centralny)

Dialekt centralny zredukuje połączenie -ĭj- do -j-.

Udźwięcznienie -f- i chwakanie

Interwokalicznie -f- zostaje udźwięcznione do -v-. gdzie indziej zostaje ukończony proces chwakania.

• -f- > -v-
• f > xv

W wygłosie [xv] jest zazwyczaj ubezdźwięczniane do [xf] - jest to tzw. niepełne chwakanie.

• -xv > -xf

Druga synkopa

Wszystkie dialekty przeprowadziły drugą synkopę zredukowanych samogłosek ă ĭ - zostały one utracone po dowolnej długiej samogłosce. Nie dotyczy to dyftongów oraz znów połączenia -ĭj- (prócz dialektu centralnego, które je wszędzie zredukował do -j-).

Mutacja i przesuwka w innych dialektach

Dialekty centralne i południowe przeprowadzają III przesuwkę, a centralne i północne I-mutację. Ponadto w dialekcie centralnym /æ/, z powodu braku tego dźwięku w innych dialektach, mutuje się do /e/. W efekcie pojawiają się różnice dialektalne:

• Dialekt północny - b zamiast pf przed dawnymi zredukowanymi po długich samogłoskach (inne afrykaty analogicznie), brak I-mutacji w tej samej pozycji ale jest przed dawnym -ĭj-, brak rozjaśnienia *a w niektórych pozycjach.
• Dialekt centralny - pf przed dawnymi zredukowanymi po długich samogłoskach (inne afrykaty analogicznie), brak I-mutacji w tej samej pozycji oraz brak przed dawnym -ĭj-, rozjaśnienie *a w niektórych pozycjach.
• Dialekt południowy - pf przed dawnymi zredukowanymi po długich samogłoskach (inne afrykaty analogicznie),obecność I-mutacji w tej samej pozycji oraz przed dawnym -ĭj-, brak rozjaśnienia *a w niektórych pozycjach.

Zmiany w zredukowanych samogłoskach

Zredukowane dyftongi rozwijają się w pełne wersje lub ulegają monoftongizacji:

• ɪʊ > ju
• ɐʊ > aʊ
• ɐɪ > aɪ
• ɪɐ > ɛ

Natomiast pojedyncze zredukowane samogłoski się zlewają do szwy:

• ɐ, ɪ > ə

Kończy to fonemizację mutacji. Ponadto powstała niesymetryczna samogłoska /ɛ/, która później zostanie różnie potraktowana.

Bylaczenie, podniesienie *æ̨, odwrócenie dyftongu *ui i dyftonizacja *į

Zatarło się rozróżnienie pomiędzy głoskami [l] i [ʟ] - obie spłynęły się w [l].

• ʟ > l

W tym samym czasie doszło do trzech zmian w systemie samogłoskowym. Samogłoski nosowe [æ̃] [æ̃ː] zostały podniesione i zlały się z [ẽ] [ẽː]. Dyftongi [uɪ] [uːɪ] z zstępujących stały się wstępującymi [we weː]. Z kolei nosówki [ĩ] [ĩː] zostały zdyftonizowane.

• æ̃ æ̃ː > ẽ ẽː
• uɪ uːɪ > we weː
• ĩ ĩː > jã jãː

Wysokozongepajckie prawo nosowe

Bardzo charakterystyczna zmiana, która wpłynęła na spółgłoski szczelinowe przed nosówkami i spółgłoskami nosowymi za samogłoską ustną.

Dźwięczne szczelinowe zostają zamienione na zwarte, zaś półsamogłoski na nosowe.

• v > b
• ð > d
• ɣ > g
• w > m
• j > ɲ

Bezdźwięczne szczelinowe ulegają udźwięcznieniu.

• f > v
• þ > ð
• s > z
• ʃ > ʒ
• x > ɣ

Większość dźwięków które pojawiły się w tej zmianie już była obecna w systemie fonetycznym. Jednakże *s i *j dały nowe dźwięki, a wkrótce fonemy, [z] [ɲ]. Cofa to częściowo I przesuwkę zongepajcką. Ponadto w ten sposób sfonemizowano dźwięk [ʒ] i przestało być allofonem /j/.

Wzmocnienie h > f

Przed długimi samogłoskami (w tym nosowymi) /h/ przechodzi w /f/.

• hVː > fVː

Akanie

Nieakcentowane krótkie *o z wyjątkiem pozycji w wygłosie wyrazu zostaje zredukowane do *a. Nie dotyczy to dyftongów.

Podniesienie samogłosek w wygłosie

Nieakcentowane dźwięki /e/ /ø/ /o/ w wygłosie się podnoszą do /i/ /y/ /u/.

• -e > -i
• -ø > -y
• -o > -u

W dialekcie południowym jednak zamiast podniesienia *o występuje w tej pozycji akanie, tak jak w innych nieakcentowanych sylabach.

• -o > -a

Denasalizacja

Do tej pory wysokozongepajcki zachował osiem nosówek - 4 krótkie /ã/ /ẽ/ /ø̃/ /õ/ i ich długie warianta. Jednak w końcu zostały utracone.

Krótkie nosówki rozwijają się w długie samogłoski ustne:

• ã > aː
• ẽ > eː
• ø̃ > øː
• õ > oː

Długie nosówki tak naprawdę nie tracą nosowości, a stają się wymawiane asynchronicznie.

• ãː > aːN
• ẽː > eːN
• ø̃ː > øːN
• õː > oːN

Elementem wymowy asynchronicznej jest [ŋ] w wygłosie, a przed spółgłoskami wymowa asynchroniczna dopasowuje się do niej. W efekcie powstaje nowy fonem /ŋ/.

Ponadto w wyniku tej zmiany ostatecznie sfonemizowany został dźwięk /z/ (kontrast zVː i sVː)

Utrata dyftongów zakończonych na -ɐ

Dyftongi zakończone niezgłoskotwórczym [ɐ̯] zostały usunięte. Po krótkich samogłoskach doszło do wydłużenia zastępczego:

• Vɐ > Vː

Zaś długie odwróciły swój przebieg z zstępujących na wstępujące i czasem się podniosły:

• iːɐ > jeː
• eːɐ > jaː
• øːɐ > joː
• uːɐ > woː
• oːɐ > waː

Utrata długości w dyftongach

Długie dyftongi zlewają się z krótkimi.

• Vː[ɪ ʏ ʊ] > V[ɪ ʏ ʊ]

W tym czasie również /oɪ̯/ zanika, łącząc się z /øʏ̯/ lub rzadziej utworzyło nowy dyftong /aʏ̯/:

• oɪ > øʏ, aʏ

Utrata szwy i /ɛ/

Dźwięk /ə/ niemal wszędzie został utracony bez śladu (aczkolwiek z dawnego /ɪ/ mogła pozostać I-mutacja). Jednak w niektórych cięższych do wymówienia zbitkach przejdzie w /o/. Nie jest to regularne i nie ma na to żadnej reguły. Ponadto są różnice w dialektach. Jednak na ogół szwa zanika w kombinacjach takich jak VLəC, VNəC. W wygłosie zanika zawsze.

Psujący symetrię dźwięk /ɛ/ (przez język traktowany nadal jako samogłoska zredukowana) też zostaje utracony. W dialektach północnych i centralnych łączy się z /e/, zaś w południowych z /æ/.

• ɛ > e (dialekt północny i centralny)
• ɛ > æ (dialekt południowy)

Oznacza to, że wygłosowe -ɛ nigdy się nie podniosło do -i, w odróżnieniu do -e.

Likwidacja rozziewów

W rozziewach pierwsza samogłoska przeszła w półsamogłoskę.

• a_V, o_V, u_V > w
• ø_V, y_V > ɥ
• æ_V, e_V, i_V > j

Dyftonizacja w dialektach północnych i centralnych

Samogłoski /eː/ /øː/ /oː/ gdy stały przed inną długą zostały zdyftonizowane w dialektach północnych i centralnych:

• ē_Vː > aɪ
• ø̄_Vː > aʏ
• ō_Vː > aʊ

Dialekt centralny później rozszerzy tą dyftonizacje na wszystkie inne długie samogłoski w tej pozycji. Natomiast południowy całkowicie jej nie doświadczył, stąd różnica pomiędzy północno-centralnym augā a południowym ōgā - oba słowa oznaczają "ząb".

Refleksy fonemów prazachodniozongepajckich

Samogłoski

	Zwykła	Po przegłosie	W wygłosie	Półsamogłoska	Półsamogłoska po przegłosie
*a	a	æ	a	w	j
*ā	ā	ǣ	ā
*ą		ē
*ã	āN	ēN	āñ
*æ (d. centralny)	æ	e	æ	j
*ǣ (d. centralny)	ǣ	ē	ǣ
*e	e	i		j
*ē	ē	ī	ē
*ę		jā
*ẽ	ēN	jāN	ēñ
*i	i
*ī	ī
*o	o, a	ø	u, a	w	ɥ
*ō	ō	ø̄	ō
*ų
*ũ	ōN	ø̄N	ōñ
*ø	ø	y		ɥ
*ø̄	ø̄	ȳ	ø̄
*u	u	y	u	w	ɥ
*ū	ū	ȳ	ū
*ă	o, Ø		Ø
*ĭ

Dyftongi

	Zwykła	Po przegłosie	W wygłosie
*ai	ai	ei	ai
*āi
*au	au	ey	au
*āu
*ei	ei	ī	ei
*ēi
*ea	ē	je	ē
*ēa	jā	jē	jā
*eu	eu	iu	eu
*ēu
*ia	ī	je	ī
*īa	jē
*iu	iu	ȳ	iu
*īu
*oi	øy~ay	øy	ay
*ōi
*oa	ō	jø	ō
*ōa	wā	jø̄	wā
*ou	ou	øy	ou
*ōu
*øi	øy	ȳ	øy
*ø̄i
*øa	ø̄	jø	ø̄
*ø̄a	jō	jø̄	jō
*øu	øu	ju	øu
*ø̄u		jū
*ui	we	ȳ	we
*ūi	wē		wē
*ua	ū	jø	ū
*ūa	wō	jø̄	wō
*ăi	ai
*ău	au
*ĭa	e, æ + mutacja
*ĭu	ju + mutacja

Gramatyka (dla dialektu północnego)

Wymiany głosek

Przegłos

Samogłoski tylne mogą się stać przednimi w niektórych sytuacjach, oznaczonych jako ʲ:

• a > æ
• ā > ǣ
• ā > ē (gdy zachodzi zamiast ā > ǣ w słowniku oznacza się dodatkowo -ē-)
• o > ø
• ō > ø̄
• u > y
• ū > ȳ

Oraz sporadycznie:

• ai > ei
• au > ey

Niewielka liczba rdzeni z monoftongami a o u i długimi odmianami nie podlega przegłosowi. Wtedy jako efekt przegłosu podaje się rdzeniową samogłoskę tym samym sposobem co oznacza się przegłos ā > ē.

Wymiana dźwięczności

Czasem szczelinowe bezdźwięczne się udźwięczniają. Oznacza to się jako ⁿ - oznaczenie to wynika z powodu, że to efekt Wysokozongepajckiego Prawa Nosowego.

• f > v
• þ > ð
• s > ż
• š > ʒ
• ch > ğ

Przykład: dāch - dāğā (tysiąc - tysięczny)

Palatalizacja

Wysokozongepajcki utracił gramatyczną palatalizacje prócz jednej sytuacji - bezokolicznik koniugacji II (-ⁿā):

• k > t
• g > d
• gh > dh
• x > ž
• ch > š (+ udźwięcznianie przez WPN: ğ - ʒ)
• ğ > j

Redukcja [xv]

Po dodaniu prefiksu zakończonego samogłoską chv redukuje się do v.

Dyftonizacja

Przed długimi samogłoskami ē ø̄ ō stają się dwugłoskami ai ay au.

Zaimek osobowy

Przypadek	ja	ty	on	my	wy	oni
Nominativus	jo, ja	le	pe	siff	aus	ha
Genetivus	gabh	līv	pabh	siss	ōs	ho, ha
Dativus	ğou	liv	pav	sī	øy	hau
Accusativus	ğo, ğa	lē	padh	sīf	ēs	hi
Ablativus	ğoch, ğach	lēch	pauch	siffoch	ōch	hach
Allativus	ğøz	ljāz	peiz	siffz	ōz	hæz
Vocativus	jō	lē	pē	siffa	ōs	hā

Zaimki są nieakcentowane w niektórych złożeniach z przyimkami i spójnikami. Najlepiej to widać w zaimku 1 osoby l. pojedynczej, gdzie dochodzi do akania np. tiff ja "zaś ja", (akcentowane **tiff jo).

Czasownik

Klasy

Wysokozongepajcki posiadał dwie klasy rzeczownika: twardą i miękką. Różnica klasy wpływa na wszystkie przedrostki przed czasownikiem. Jest to pozostałość I-przegłosu.

Aspekt

Wysokozongepajcki zachował z prajęzyka system dwu aspektów: dokonanego i niedokonanego. Dokonany był tworzony poprzez dodanie jednego z kilku przyrostków do czasownika niedokonanego: w klasie twardej ba-, bi-, bu-, b-, zaś w miękkiej bæ-, bi-, by-, b-.

Bezokolicznik i koniugacje

Rozbudował się system budowy bezokoliczników. Możliwe były cztery końcówki: -o, -z, -ⁿā oraz tzw. końcówka zerowa. Bezokolicznikowi zazwyczaj towarzyszy partykuła bezokolicznikowa a lub rzadziej æ.

Zdecydowanie najczęstszym bezokolicznikiem jest -ⁿā, używany dla II koniugacji - która jest w większości czasowników. -o i -z są bezokolicznikami I koniugacji, zaś zerowy bezokolicznik III i IV. W przeciwieństwie do przodka, nie ma jasnych reguł co do używania końcówek bezokolicznika.

Przykłady:

• I koniugacja: a żēnz "orać", a tōslo "modlić się", a kaiffo "wiedzieć"
• II koniugacja: a þŏā "jeść", a chvahhā "spać", æ zivvā "oddychać", a ğantā "prosić"
• III koniugacja: a ğāt "być", a høp "robić".
• IV koniugacja: a fōn "woleć".

Imiesłów czasu przeszłego

Ważną formą czasownika jest imiesłów przeszły, używany do budowy przeszłych czasów złożonych oraz strony biernej.

Dla czasowników niedokonanych był tworzony usuwaniem końcówki bezokolicznika i dodaniem nieakcentowanym przyrostkiem pa-, pi-, pu-, p- dla klasy twardej i pæ-, pi-, py-, p- dla miękkiej. Dokonane były tworzone poprzez usunięcie końcówki bezokolicznika i przeniesienie akcentu z powrotem na rdzeń. nz jest zamieniane na ñ

• a ğāt "być" > pağā́t
• a bağāt "być" > bağā́t
• a chvahhā "spać" > paváhh
• a bavahhā "zasnąć" > baváhh
• a ōsulā "walczyć" > pōsul
• a bōsulā "zawalczyć" > bōsul
• a þŏā "jeść" > puþó
• a buþŏā "zjeść" > buþó
• a żēnz "orać" > piżḗñ
• æ biżēnz "zaorać" > biżḗñ

Odmiana przez czasy

Język wysokozongepajcki posiadał pięć czasów gramatycznych - dwa proste, dwa złożone i jeden który jest prosty lub złożony w zależności od koniugacji - w I oraz II jest złożony, w III i IV prosty. Są to: præsens, præteritum, perfektum, pluskwamperfektum i futurum.

Budowa czasów prostych

Koniugacja I

	jo~ja	le	pe	siff	aus	ha
Præsens	-t, -ot	-þþ, -oþþ	Ø	-l	-au, -lau	Ø
Præteritum	-tē	-þþē, -þē	-ðē	-lðē	-auð, -lauð	-ðē

Koniugacja II

	jo~ja	le	pe	siff	aus	ha
Præsens	-at	-aþþ	-a	-ō, -lō	-ou, -lou	-ō, -lō
Præteritum	-atē	-aþþē	-aðē	-auðē, -lauðē	-ouð, -louð	-auðē, -lauðē

Koniugacja III

	jo~ja	le	pe	siff	aus	ha
Præsens	-ja	-chf, -ochf	-ʲ	Ø		-ʲþ, -ʲoþ
Præteritum	-ðēja	-avē	-ʲðē	-ðē	-zēs	-þē
Futurum	-tou	-þou	-ʲou, -ʲtou	-lou	-āgou	-ʲvou

Koniugacja IV

	jo~ja	le	pe	siff	aus	ha
Præsens	-ja	-chf, -ochf	Ø			-þ, -oþ
Præteritum	-ðēja	-avē	-ðē		-zēs	-þē
Futurum	-teu	-þeu	-eu, -teu	-leu	-āgeu	-veu

Budowa czasów złożonych

Wszystkie czasy złożone powstają na tych samych zasadach niezależnie od koniugacji.

Prefektum

Czas przeszły złożony powstaje poprzez użycie odmienionego czasownika posiłkowego być - ğāt - w czasie teraźniejszym i imiesłowu przeszłego.

Pluskwamperfektum

Powstaje podobnie jak perfektum, ale czasownik ğāt jest odmieniany w præteritum, oczywiście towarzyszy mu imiesłów.

Futurum (I i II koniugacja)

Jego budowa to odmieniony czasownik ğāt razem z bezokolicznikiem.

Przykład zdań

• jo þøgi þŏat - jem jabłko
• jo þøgi þŏatē - jadłem jabłko
• jo puþó þøgi ğātja - jadłem jabłko (jestem np. najedzony)
• jo puþó þøgi ğātðēja - byłem jadł jabłko
• jo þŏā þøgi ğātja - będę jadł jabłko

Strona bierna

Strona bierna była tworzona przede wszystkim poprzez dodanie do imiesłowu przeszłego odmienionego czasownika fān "zostać" - i tak było w czasach prostych i przyszłym. W czasach złożonych przeszłych budowa nieco się komplikuje, czasownik do budowy strony biernej jest w pełnym bezokoliczniku po imiesłowie.

• jo pilíchb fānja "jestem bity"
• jo pilíchb fāntou "będę bity"
• jo pilíchb fānðēja "byłem bity"
• jo pilíchb a fān ğātja "byłem bity - mam np. siniaki"
• jo pilíchb a fān ğātðēja "byłem był bity"

Strona zwrotna

Strona zwrotna w wysokozongepajckim powstawała używając jako dopełnienie specjalnego zaimka zwrotnego. Utracił on odmianę przez liczby.

1. os.	ğaðḗ
2. os.	laiðḗ
3. os.	haðḗ

Tryby

Tryb rozkazujacy

Tryb rozkazujący przyjmował przedrostek twardy hu- lub miękki hy-, ewentualnie l- do odmienionej formy czasownika prócz II osoby l. poj, gdzie końcówka była dodatkowo usuwana.

• huþo - jedz
• huvahh - śpij
• hylichb - bij
• lōsul - walcz

Tryb życzący

Za pośrednictwem przyrostków jā-, jǣ- i jă- można było utworzyć formę życzącą czasownika:

• jāþŏaþþ - obyś jadł
• jāvahhaþþ - obyś spał
• jǣlichbaþþ - obyś bił
• jăōsulaþþ - obyś walczył

Tryb pytający

Tryb pytający był głównie tworzony poprzez dodanie zaimka pytającego kē do zdania. Najlepiej wygląda na początku zdania lub przed orzeczeniem.

• kē þŏaþþ? - jadłeś
• kē chvahhaþþ? - spałeś?
• kē lichbaþþ? - biłeś?
• kē ōsulaþþ? - walczyłeś?

Rzadziej był tworzony jako przedrostek, głównie jako nieodmienne kē- lub kĕ-:

• kēþŏaþþ? - jadłeś
• kēchvahhaþþ? - spałeś?
• kēlichbaþþ? - biłeś?
• kĕōsulaþþ? - walczyłeś?

Bardzo rzadko się odmieniał przez dawną harmonię i temat. W efekcie wtedy występowało aż tyle przyrostków: kā-, kē-, tē-, tī-, kō-, kø̄- i ich półsamogłoskowe wersje:

• kōþŏaþþ? - jadłeś
• kāchvahhaþþ? - spałeś?
• tīlichbaþþ? - biłeś?
• kŏōsulaþþ? - walczyłeś?

Liczebniki

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	æss	ażżō
2	ƶæsl	ƶażlō
3	ðidh	ðidhō
4	jaz	jazā
5	chażż	chażgā
6	nēr	nairā
7	zou	zogā
8	vei	vaiżlā
9	pal	palā
10	æbju	æggā
100	ƶaffja	ƶaffjā
1000	dāch	dāğā

Szyk

W porównaniu z prazachodniozongepajckim wysokozongepajcki mocno poluzował zasady odnośnie szyku zdania. Nadal co prawda było to SOV, jednakże pozycje w orzeczeniach złożonych nie były tak twardo ustalone. Przykładowo, w czasie perfekt to samo zdanie może być wyrażone w trzech szykach: jo puþó þøgi ğātja (tzw. oficjalny, zgodny z PZZ), jo þøgi puþó ğātja (tzw. potoczny) oraz jo þøgi ğātja puþó. Podobnie było w czasie przyszłym, zaprzeszłym i stronie biernej - właściwa czynność mogła być po podmiocie, przed czasownikiem posiłkowym lub po nim.

Inne poluźnienie szyku dotyczyło przymiotnika, który mógł być zarówno przed, jak i po rzeczowniku. Niosło to pewne zabarwienie znaczenione - przymiotnik przed podkreślał ogólnie rzecz, zaś po podkreślał cechę.

Dialekty

Różnice fonologiczne w dialektach wysokozongepajckich

	Północny	Centralny	Południowy
rozjaśnienie a > æ	nie	tak	nie
wczesna I-mutacja		nie	tak
wczesna III przesuwka	tak		nie
redukcja -ĭj- > -j-	nie	tak
akanie wygłosowego o		nie	tak
oi > øy	akcentowane	akcentowane	nie
ōi > øy	tak
rozwój ĭa	e		æ
dyftongizacja długich przed długimi	tylko średnie	tak	nie

Podobnie jak inne języki Kotliny Zongepajckiej już w ówczesnych czasach posiadał podział na dialekty - w jego przypadku rekonstruuje się trzy. Poniżej opis kilku najważniejszych różnic.

Rozjaśnienie a > æ

Za najstarszą cechę dialektalną uznaje się centralne rozjaśnienie a > æ w niektórych pozycjach, zwłaszcza przed samogłoskami przednimi (to /æ(ː)/ zazwyczaj jest transkrybowane jako ä). Ten dźwięk potem w wyniku I-mutacji mógł się podnieść do /e(ː)/.

W konsekwencji, w dialekcie centralnym a i ā zazwyczaj się mutują do e ē, z czego przegłos a > e jest zupełnie nieobecny w innych dialektach (ā > ē jednak powstało z samogłosek nosowych). Niemniej jednak przegłos a > æ, mimo że dosyć rzadki, nadal występuje. Głównymi pozycjami jego to przed nosową, /w/ oraz tam, gdzie przegłos został przekazany przez ă z następnej samogłoski zbliżonej do /i/.

Przykładowe różnice między dialektem północnym a centralnym:

• walex vs wälex "osoba" (z *wałek, a_e przesuwa się do æ_e);
• pašža vs päšža "bohater" (z *wałek, a_[š ž j] przesuwa się do æ_[š ž j]);
• hæþþ vs heþþ "wełna" (z *haþþĭ, a_ĭ przesuwa się do æ_ĭ i ulega mutacji do e_ĭ);

ale:

• chażē i chażē "ręka" (z *chasę, brak zmiany gdyż ē wywodzi się z dawnego ę, o czym też świadczy głoska /z/);
• pāńńā i puańńā "przywódca" (z *pānją, brak zmiany gdyż n zablokowało dostęp do wywołującego j).

Mutacja i przesuwka przed synkopą

W dialekcie południowym I-mutacja odbyła się przed tzw. drugą synkopą, podobna sprawa tyczy się III przesuwki w dialekcie północnym. Oznacza to, że dialekt północny ma w tym miejscu zwarte b d g zamiast pf ƶ x w centralnym i południowym oraz vice versa w tych samych pozycjach dialekt południowy ma I-mutacje w odróżnieniu do centralnego i północnego.

Tą różnice łatwo zobaczyć na kognatach pzz. hø̄pĭ "włosy", gdyż słowo te w wszystkich trzech dialektach ma inne formy (zgodnie z północy na południe): hø̄b, hø̄pf, hȳpf. Dialekt centralny nie ma żadnego śladu dawnego [ɪ] w tej pozycji, zaś w północnym i południowym zostawiło swe ślady w innych głoskach.

Redukcja -ĭj- > -j-

Kolejna cecha wyróżniająca dialekt centralny. Chociaż później i dwa inne dialekty skrócą to połączenie to ponieważ oparło się drugiej synkopie i w dialekcie centralnym było to przed I-mutacją doszło do różnicy właśnie w przegłosie. Przykłady z dialektu centralnego i północnego:

• hybhja vs høbhja "bóg" - z pzz. høbĭja;
• zø̄slja vs zōslja - "miłość" z pzz. zōslĭja.

Akanie w wygłosie

Wysokozongepajcki utracił oryginalne krótkie, nie wchodzące w skład dyftongów, o w pozycji nieakcentowanej, zazwyczaj ulegając akaniu. W dialektach północnych i centralnych w wygłosie jednak wcześniej podniosło się do u. Zazwyczaj to tłumaczy się tym, że w dialekcie południowym akanie zaszło wcześniej, przed ogólnym podnoszeniem nieakcentowanych końcowych e ø o > i y u. Przykładowa różnica między dialektem północnym i południowym to iffu vs iffa z pzz. ipfo, co oznacza "kobieta".

Rozwój dyftongów oi ōi

Dyftongi te w dialekcie południowym zanikły prosto, rozwinęły się tam one wszędzie w dyftong ay, ale im dalej na północ, tym sytuacja staje się bardziej złożona. W centralnych gwarach oi ōi stają się pod akcentem dwugłoską øy, a tylko nieakcentowane rozwijają się do ay. Jeszcze bardziej sytuacja się komplikuje w północnym dialekcie. Tam co prawda oi tak samo jak w dialekcie centralnym rozwija się pod akcentem w øy i poza akcentem w ay, ale ōi zawsze sie rozwija w øy. Przykładowe różnice (północ - centrum - południe):

• nivay - nivay - nivay ("wnuk" z pzz. *nifoi)
• ezøy - ezay - ezay ("plemię" z pzz. *ezōi)
• tøy - tøy - tay ("modlitwa" z pzz. *tōi)

Jednakże, jeżeli oi ōi uległy przegłosowi, rozwijają się niezależnie od dialektu w øy.

Rozwój dyftonga ĭa

Dawny dyftong ĭa /ɪɐ̯/ ulega monoftongizacji do /ɛ/ i w tej postaci przetrwał do końcówki okresu wysokozongepajckiego. Wtedy to traci odrębność, ale nie identycznie we wszystkich dialektach. Dialekty północne i centralne podnoszą /ɛ/ do /e/ (ale nigdy do /i/, jak oryginalne e), zaś południowy obniża /ɛ/ do /æ/. Stąd różnica pomiędzy północnocentralnym tīsse a południowym tīssæ "twarz" - słowo to pochodzi z pzz. tēssĭa.

Dyftonizacja przed długimi

Rozwój samogłosek długich przed innymi długimi w dialektach wysokozongepajckich

	Centralny	Północny	Południowy
ī	ie /iɛ̯/	ī
ȳ	yø /yœ̯/	ȳ
ū	uo /uɔ̯/	ū
ē	ai /aɪ̯/		ē
ø̄	ay /aʏ̯/		ø̄
ō	au /aʊ̯/		ō
ǣ	iæ /e̯æ~e̯a/	ǣ
ā	ua /o̯a/	ā

Pod koniec istnienia wspólnoty wysokozongepajckiej doszło do częściowej lub całkowitej dyftongizacji samogłosek długich przed innymi długimi. Jest to rodzaj dysasymilacji.

Dyftongizacja ta ominęła całkowicie dialekty południowe, gdzie przed długimi pozostały oryginalne samogłoski długie. Jednakże już dialekt północny zdyftongizował w tej pozycji 3 z 8 samogłosek długich, zaś dialekt centralny - wszystkie.

Centralne dyftongi /e̯æ/ /o̯a/ później się podniosą do /ɪ̯e/ /ʊ̯o/, jednak ślady niskiej wymowy pozostaną w zapożyczeniach w innych językach.