Język prazachodniozongepajcki

Język prazachodniozongepajcki sąjăpēzez ēğoi sųjăpēzez ēğoi
Typologia:	analityczno-aglutynacyjny z elementami fleksji, z szykiem SOV
Utworzenie:	Emil (w 2021)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski (†) Starozongepajcki (†) Prazachodniozongepajcki
Kody
Conlanger–1	pzz.
Lista conlangów

        

Zobacz też słownik tego języka.

Język prazachodniozongepajcki (pzz. sąjăpēzez ēğoi [sãʒɐpeːt͡set͡s eːɣoɪ̯], sųjăpēzez ēğoi [sõʒɐpeːt͡set͡s eːɣoɪ̯]) to prajęzyk używany w zachodniej części kotliny zongepajckiej w latach 650 PG - 1500 PG, wywodzący się z starozongepajckiego. Jest on też znany jako dialekty zachodniozongepajckie w opozycji do dialektów wschodniozongepajckich (mających powiązania z językiem liturgicznym).

Ponieważ wschód i zachód były pod nieco innym substratem językowym doszło do bardzo wczesnego podzielenia zongepajszczyzny. Dla zachodu stały się charakterystyczne cechy takie jak rozwój /jː/ /wː/ > /d/ /g/, wczesna monoftongizacja /ei/ /oi/ /ou/ oraz przetrwanie celownika. Niemniej nadal je łączy przesuwka spółgłoskowa, slotacyzm oraz podwyższenie pgm. *aa do *á.

Fonologia

Samogłoski

Ogólnie rzecz biorąc, w języku występowało sześć samogłosek ustnych /a/ /e/ /ø/ /o/ /i/ /u/, trzy nosowe /ã/ /ẽ/ /õ/ i dwie zredukowane /ɐ/ /ɪ/. Dwu pierwszym grupom mógł towarzyszyć iloczas.

	Przednie niezaokrąglone	Przednie zaokrąglone	Tylne
Wysokie	i iː (i ī)		u uː (u ū)
Średnie ustne	e eː (e ē)	ø øː (ø ø̄)	o oː (o ō)
Średnie nosowe	ẽ ẽː (ę ẽ)		õ õː (ų ũ)
Niskie ustne	a aː (a ā)
Niskie nosowe	ã ãː (ą ã)

Samogłoski zredukowane

Wysoka	ɪ (ĭ)
Niska	ɐ (ă)

Najczęstszą samogłoską było krótkie /a/, najrzadszą - krótkie /ø/.

Samogłoski zredukowane mogły się pojawić tylko w pierwszej sylabie po akcencie i w części końcówek fleksyjnych.

Mory

Bezsprzecznie uważa się, że samogłoski ustne krótkie trwały 1 morę, długie 2 mory a zredukowane 1/2 mory. Tradycyjnie uważa się też, że krótkie i długie nosówki też trwały odpowiednio 1 i 2 mory. Coraz częściej uważa się jednak, że krótkie nosówki trwały 2 lub półtora mory, zaś długie nosówki aż 3 mory. Wynika to z ich rozwoju w wysokozongepajckim - krótkie nosówki stają się długimi samogłoskami ustnymi, a długie nosówki długą samogłoską ustną + spógłoska nosowa. Oznacza to, że ą ę ų ã ẽ ũ w rzeczywistości mogły brzmieć [ãː ẽː õː ãːː ẽːː õːː] Stara interpretacja mór w nosówkach nadal jest korzystna dla starochwadeńskiego.

Dyftongi

W języku występowała też ogromna liczba dyftongów zakończonych na -i -u -a. Jedynymi niedozwolonymi kombinacjami były aa, āa, ăa, ii, īi, ĭi, uu oraz ūu. Rzadkie były też krótkie kombinacje øi øu øa, co jest związane z specyficznym warunkiem powstawania głoski /ø/. Wszystkie dyftongi były ustne. Dyftongi te nie były fonemiczne, są analizowane jako samogłoska + /j/, /w/ i /h/ - chociaż nigdy nie powstawały z tej ostatniej głoski.

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Zadziąsłowe	Welarne	Krtaniowe
Nosowe		m (m)	n (n)
Zwarte	bezdźwięczne	p (p)	t (t)			k (k)
	dźwięczne	b (b)	d (d)			g (g)
Afrykaty		p͡f (pf)	t͡θ (ƶ)	t͡s (z)	t͡ʃ (ž)	k͡x (x)
Szczelinowe	bezdźwięczne	f (f)	θ (þ)	s (s)	ʃ (š)	x (ch)	ɦ (h)
	dźwięczne	v (v)	ð (ð)		j~ʒ (j)	ɣ (ğ)
Półsamogłoski						w (w)
Sonoraty				r (r)	l (l)	ʟ (ł)

Spółgłoski inne niż /j/ oraz /w/ mogły być wydłużone i być gieminatami. W szczególności /ɦ/ w pozycji interwokalicznej mogło być tylko gieminatą.

Krótki dźwięk /f/ miał też drugą realizacje - [xv], która ostatecznie wyprze prostą głoskę.

Fonem /j/ po samogłoskach nosowych był wymawiany jako szczelinowe [ʒ].

Akcent

Akcent w prazachodniozongepajckim zazwyczaj padał na pierwszą sylabę, ale pojawiały się odstępstwa od tej reguły. Zazwyczaj było to w złożeniach, wtedy akcent padał na sylabę przed samogłoską zredukowaną jak w np. *xattaþăjē "dziadek". Czasem jednak są słowa zupełnie nieregularnie akcentowane, np. *losé "harmonia". Jeżeli akcent nie pada przed samogłoską zredukowaną dopuszczane, ale zazwyczaj nie wymagane, jest oznaczanie go akutem i tak też będzie w tym artykule. Jedyną sytuacją konieczności akutowania jest ta, gdy ten sam rdzeń jest różnie akcentowany i może to gigantycznie wpłynąć na gramatykę, jak np. *bisẽz "zaorać" - bezokolicznik - kontra *bisẽ́z "zaorał" - imiesłów przeszły.

Aspekt zazwyczaj pozostawał na swoim miejscu po dodaniu afiksu aglutynacyjnego. Wyjątkiem jest bezokolicznik i formy osobowe czasowników dokonanych (ale nie imiesłów).

Historia fonologii od pragammajskiego

Starozongepajcki

Początkowe zmiany

Pragammajskie *ai *au przeszły w *e *o, *ii *uu uległy dyftongizacji do *ei oraz *oi lub *ou, natomiast *aa się podwyższyło do *á [ɞ]. Zmiany te są typowe dla wielu języków gammajskich, jedynie poważnie się wyłamuje inny efekt dyftongizacji *uu przed wargowymi.

• *ai > *e
• *au > *o
• *ii > *ei
• *uu_W > *oi
• *uu_!W > *ou
• *aa > *á

Odbył się też bardzo charakterystyczny dla zongepajckich zanik nagłosowej joty. Proces zamiany wygłosowego *h na *ð w zachodniej zongepajszczyźnie miał swoje źródło i w efekcie zmiana ta objęła praktycznie wszystkie te wystąpienia. Kolejną wybitnie zongepajcką zmianą jest zamiana krótkiego *r na *łł /ɮ/, welaryzacja krótkiego *l do *ł /ɫ/ i skrócenie *rr *ll. Przed samogłoskami przednimi *h zostaje spalatalizowane do *ç.

• *j- > Ø
• *-h > *-ð
• *r > *łł
• *rr > r
• *l > *ł
• *ll > *l
• *h_E > *ç

I przesuwka zongepajcka

Zmiana wybitnie wyróżniająca zongepajcki od całej reszty języków gammajskich, w której pojawiły się pierwsze ślady odrębności zachodu.

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

• *f > *pf (pf)
• *θ > *tθ (ƶ)
• *s > *ts (z)
• *ħ > *x > *kx (x)

Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa. Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie afrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną afrykatą).

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

• *p > *f (f)
• *t > *þ (þ)
• *k > *x (ch)
• *q > *χ (kh)

Należy tu zwrócić uwagę na prawdopodobnie pierwszą różnice dialektalną - *t daje *þ na zachodzie, ale *s na wschodzie, np. pzz. *þaje i zon. sagai "ojciec".

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek

• *b > p
• *d > t
• *g > k
• *z > s

Spółgłoski zwarte po /r/ nie zostały poddane procesowi, ale szczelinowe /z/ już tak.

Brak dźwięku podobnego do /z/ trwał przez niemal cały okres prazachodniozongepajcki, dopiero pod koniec prajęzyka powstanie [ʒ] jako allofon /j/ po nosowej.

Wczesny prazachodniozongepajcki

Druga przesuwka zongepajcka

Druga przesuwka zongepajcka miała inny efekt dla półsamogłosek niż na wschodzie

• *mm > *b
• *nn *jj > *d
• *ww > *gʷ > *g

Zmiana musiała się odbyć wcześnie, przed powstaniem nowych gieminat. Głoska /gʷ/ potem ulegnie delabializacji, ale już po wzmocnieniu /ɞ/ > /ø/, podczas którego /gʷ/ zachowywało się jak spółgłoska wargowa - stąd przypuszczenia jej początkowej labializacji.

Zmiany w spółgłoskach

Bardzo wcześnie zaczęła zanikać spółgłoska *h. Po spółgłoskach pozostawiała jej wydłużenie (gieminacja), ale w absolutnym nagłosie i między samogłoskami zanikła całkowicie (w wygłosie już wcześniej stała się *ð). Powstanie szybko jednak nowe [h] z *kh, jednak i to w części pozycyj zaniknie - w wygłosie wydłuży samogłoskę, zaś w pozycji interwokalicznej identycznie jak oryginalne *h zniknie bez śladu. Spalatalizowana wersja - *ç - przejdzie zaś w *s.

Nagłosowe *m- przejdzie niemalże wszędzie w *b- - jest to wybitnie zachodniozongepajcka zmiana która odróżnia nie tylko od wschodu, ale i całej gamajszczyzny. Nowe *m- powstanie z kilku niedobitków, zapożyczeń oraz metatez jak np. *ahmad > *aðmat > *maðăt "południe".

• *Ch > *Cː
• *-h-, *-χ-, *h- > Ø
• *Vχ_[C #] > *Vː
• *χ- > *h-
• *ç > *s
• *m- > *b-

Zmiany w samogłoskach

Dyftongi *ei *oi *ou dosyć szybko uległy monoftongizacji do długich samogłosek *ē *ø̄ *ō. Ponadto doszło do charakterystycznego wzmocnienia labializacji *á do *ø pomiędzy dwiema wargowymi. Zamiast pierwszej wargowej mogła być też spółgłoska *łł.

• *ei > eː
• *oi > øː
• *ou > oː
• *[W ɮ]_ɞ_W > ø

Następnie usunięto rozziewy w następujący sposób:

• VE > Vi̯
• VO > Vu̯
• V[a ɞ] > Vː
• Vː[a ɞ] > Vːa̯

W ten sposób zostały szybko przywrócone dyftongi, ale i jednocześnie poważnie naruszono harmonię wokaliczną (doprowadzi to w końcu do jej zaniku w sufiksach).

Zanik *łł, prawo assĭ oraz rozjaśnienie *ɞ

Głoska *ɮ zanikła, ale nie tak samo jak na wschodzie. O ile w większości pozycyj rozwija się w *sl, to w absolutnym nagłosie przejdzie w *h.

• *ɮ- > *h-
• *ɮ > *sl

Co ważnie, nie powstała charakterystyczna dla wschodu samogłoska ruchoma. Zamiast tego po powstaniu grupy *sl doszło do tzw. prawa assĭ. Nazwa pochodzi od liczebnika jeden, który właśnie doświadczył tej zmiany.

• *ssl > *sː
• *slC > *sːC
• *-Vsl > *Vːl

Mniej więcej w tym samym czasie *ɞ straci labializacje i przesunie się do *æ, gdzie przetrwa jeszcze jedną ważną zmianę. Nadal allofonicznie *ø pozostało bez zmian. Ponadto, jota po tej głosce ulegnie deasymilacji do *ń [ɲ] i koniec końców zleje się z *n. W ten sposób bezokolicznik *-áj stanie się *-æn i ostatecznie *-ą.

• *ɞ > *æ
• *æj > *æń > *æn

Palatalizacja

Przed samogłoskami przednimi spógłoski welarne uległy palatalizacji.

• *k > kʲ > t
• *g > gʲ > d
• *k͡x > k͡xʲ > t͡ʃ
• *x > xʲ > ʃ
• *ɣ > ɣʲ > j
• *w > wʲ > v

Czasem palatalizacja odbywała się też przed samogłoskami tylnymi, np. N. *ğo > *jo "ja".

Nowe dźwięki *t͡ʃ, *ʃ, *v wkrótce staną się fonemiczne. Ponadto przez tą zmianę do języka wróciło *j w pozycji nagłosowej.

Zanik *æ

Dźwięk *æ zlał się z *e przed welarnymi, stał się *ja w nagłosie i *a w innych pozycjach.

• *æ_K > *e
• *æ- > *ja-
• *æ > *a

W wyniku tego w miejsce dawnego fonemu *æ pojawiły się cztery nowe - *t͡ʃ, *ʃ, *v, *ø.

Pod wpływem nadal trwającej harmonii w afiksach *(j)a stało się *(j)ā w wariancie długim jako analogia do dźwięków *ē oraz *ō/*ø̄.

Przesunięcie akcentu

Akcent został przesunięty z afiksu aglutynacyjnego na swoje normalne miejsce w rdzeniu. Jest to rodzaj wyrównania.

Późny prazachodniozongepajcki

Preaspiracja

Dźwięki *u oraz *ū w nagłosie zostały poprzedzone przez *h. Zmiana ta jest też obecna w niektórych dialektach wschodniozongepajckich.

Asymilacja

Połączenia takie jak *mn, *nm zasymilowały się do *nn, *mm. Inne często asymilowane połączenia to między innymi *ðt > *tt czy *chz [xt͡s] > *zz. Tych asymilacji jest dużo więcej, ale prócz *mn *nm > *nn *mm wszystkie są nieregularne.

Nasalizacja

Spółgłoski *m, *n w wygłosie i przed spółgłoską (ale nie w gieminacie) zanikły, pozostawiając jednak nasalizacje poprzedniej samogłoski, przy czym ich ilość się zredukowała:

• *aN_[C #], *oN_[C #] > *ã (ą)
• *aːN_[C #], *oːN_[C #] > *ãː (ã)
• *eN_[C #], *iN_[C #] > *ẽ (ę)
• *eːN_[C #], *iːN_[C #] > *ẽː (ẽ)
• *øN_[C #], *uN_[C #] > *õ (ų)
• *øːN_[C #], *uːN_[C #] > *õː (ũ)

Jednak czasem połączenie *on wcześniej podniosło się do *un, przez co zamiast *ą efektem nasalizacji stało się *ų.

Redukcja po akcencie

Pierwsza samogłoska po akcencie została zredukowana.

• *a, *ø, *o > *ɐ (ă)
• *e. *i, *u > *ɪ (ĭ)
• *Vː > *V
• *Ṽː > *Ṽ

Krótkie samogłoski nosowe *ą, *ę, *ų nie uległy wogóle redukcji.

Redukcja wygłosów

W wygłosie spółgłoski *l *ɫ *r *ɣ *ð zostały zredukowane i utworzyły nowe dyftongi.

• *-l > *-i̯
• *-ɫ *-ɣ > *-u̯
• *-r *-ð > *-ɐ̯

Połączenia *ĭl, *il, *īl dały odpowiednio *i, *ī, *ī i analogicznie *ăr~ăð, *ar~að, *ār~āð dały *a, *ā, *ā oraz *uğ~uł, *ūğ~ūł - ū ū.

Rozwój *j

Spółgłoska *j po nosowych przeszła w dźwięk [ʒ].

Niepełna wokalizacja

Spółgłoska *ł przed zredukowanymi doprowadziła do tzw. niepełnej wokalizacji.

• *Vłĭ > *Vi̯
• *Vłă > *Vu̯

Podobnie jak w redukcji wygłosów, *iłĭ, *īłĭ dały *ī, zaś *ułă, *ūłă dały *ū.

Proces się ten nie odbył po nosówkach.

Synkopa

Samogłoski zredukowane *ă *ĭ zostały utracone pomiędzy długą samogłoską a ostatnią. Złamało to dotychczasową strukturę sylaby CVC. Synkopie oparło się jedynie połączenie *ĭj.

Chwakanie

Pod koniec istnienia prajęzyka niepodwojona głoska *f zaczęła powoli przechodzić w połączenie [xv], jednak zakończyło to się daleko po zakończeniu wspólnoty. Najszybciej ta zmiana zaszła w nagłosie, np. *a fahhą > a chvahhą "spać" - jest to jednolite dla wszystkich dialektów i czasem to się oddaje w rekonstrukcji prazachodniozongepajckiego. Jednak w innych pozycjach dochodziło do różnic dialektalnych - na zachodzie wcześniej interwokaliczne *-f- się udźwięczniło się do *-v- (czyli bez [x]), zaś w wygłosie zazwyczaj utraciła całkowicie dźwięczność (forma *-chf, czasem zwana "niepełnym chwakaniem").

Podwójne *ff które zaczęło się pojawiać w prazachodniozongepajckim (głównie z pragammajskich zbitek *fp, *ph, a także w wyniku asymilacyj) nie ulegało procesowi chwakania, przez co fonem /f/ w potomkach został przynajmniej częściowo zachowany.

Refleksy fonemów starozongepajckich w prazachodniozongepajckim

Samogłoski

	Krótka	Długa	Krótka zredukowana	Długa zredukowana
*a	*a	*ā	*ă	*a
*á
*aN	*ą	*ã	*ą
*áN
*áK	*e	*ē	*ĭ	*e
*á (nagłosowe)	*ja	*jā	*jă	*ja
*áN (nagłosowe)	*ją	*jã	*ją
*á (zlabializowane)	*ø	*ø̄	*ă	*ø
*áN (zlabializowane)	*ų	*ũ	*ų
*e	*e	*ē	*ĭ	*e
*eN	*ę	*ẽ	*ę
*ei	*ē		*e
*eiN	*ẽ		*ę
*i	*i	*ī	*ĭ	*i
*iN	*ę	*ẽ	*ę
*o	*o	*ō	*ă	*o
*oN	*ą	*ã	*ą
*oi	*ø̄		*ø
*oiN	*ũ		*ų
*ou	*ō		*o
*ouN	*ã		*ą
*u	*u	*ū	*ĭ	*u
*uN	*ų	*ũ	*ų

Spółgłoski

	Nagłosowe	Palatalizacja	Śródgłosowe	Wygłosowe	Wygłosowe przed obstruentem
*p	*f~*chv		*f
*t	*þ				*t
*k	*ch	*š	*ch
*q	*h		Ø, *hh	*V̄
*b	p, b
*d	t, d
*ǧ	k, g	t, d	k, g
*f	*pf				*f
*þ	*ƶ				*þ
*s	*z				*s
*ç	*s
*ch	*x	*ž	*x		*ch
*h	*Cː		Ø	*V̄
*ð	*ð			*ɐ̯
*ż	*s
*g	*ğ	*j	*ğ	*ʊ̯
*m	*b		*m	*Ṽ
*mm	*b
*n	*n			*Ṽ
*nn	*d
*r	*r			*ɐ̯
*l	*l			*ɪ̯
*ł	*ł			*ʊ̯
*łł [ɮ]	*h		*sl	*V̄ɪ̯	*sː
*j	*j			*ɪ̯
*jj	*d
*w	*w	*v	*w	*ʊ̯
*ww	*g	*d	*g

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

Przez liczne procesy poakcentowych samogłosek w języku prazachodniozongepajckim zanikła harmonia w sufiksach. Niemniej jednak nadal się silnie utrzymuje w afiksach.

Pierwsza samogłoska słowa	Samogłoska afiksu
	krótka (_)	długa (_²)
i, ī, e, ē, ø̄, ę, ẽ	i~ę	ē~ẽ
u, ū, o, ō, ų, ũ	u~ų	ō~ũ
a, ā, ø, ą, ã	a~ą	ā~ã

Zaimki

Przypadek	ja	ty	on	my	wy	oni
Nominativus	jo	le	pe	sipf	ōs	ha
Genetivus	gabă	łēvĭ	pabă	sipfă	ōslă	ho
Dativus	ğou	łiv	pav	sia	ōi	hau
Accusativus	ğo	łē	padă	sipfĭ	ēs	hi
Locativus	ğoz	łēz	pauz	sipfăz	ōz	haz
Ablativus	ğoch	łēch	pauch	sipfăch	ōch	hach
Allativus	ğozzĭ	łēa	paizzi	sipfăzzi	ōzzu	hazzĭ
Vocativus	jō	lē	pē	sipfa	ōs	hā

Czasownik

Aspekt

Język prazachodniozongepajcki posiadał aspekt dokonany i niedokonany. Dokonany był tworzony od form niedokonanych dodając prefiks *b_- lub *b-. W przeciwieństwie do innych prefiksów (oraz imiesłowu przeszłego czasowników dokonanych!) akcentowany był przedrostek, a nie rdzeń.

Bezokolicznik

Bezokolicznik może przyjąć jedną z dwu końcówek: *-(ă)z oraz *-ą.

Bezokolicznika *-(ă)z się używa:

• w jednosylabowych bezokolicznikach pragammajskich zakończonych spółgłoską, np. *tōslăz "modlić się";
• po samogłoskach nosowych, np. *sẽz "orać";
• po dyftongach i samogłoskach ustnych tam gdzie w pgm. czasownik był dwu- lub więcej sylabowy, np. *kaipfaz "wiedzieć";
• w bezokolicznikach w pragammajskim zakończonych na *-as lub *-aas, np. *chątăz "być".

Natomiast bezokolicznik *-ą jest używany:

• w bezokolicznikach w pragammajskim poprzedzonych *a-, np. *zipfą "oddychać"
• w jednosylabowcach zakończonych samogłoską ustną, np. *þoą "jeść"
• po spółgłoskach tam gdzie w pgm. czasownik był dwu- lub więcej sylabowy, np. *chanătą "prosić"
• w bezokolicznikach w pragammajskim zakończonych na *-aay, *-am, *-an, *-aam oraz *-aan jak np. *fahhą "spać".

Przed bezokolicznikiem *-ą dochodzi ponadto do alternacyj k g x ch ğ > t d ž š j.

Partykuła bezokolicznika

Prócz samej końcówki, bezokolicznik mógł otrzymywać partykułę *a - forma z nią jest znana jako pełny bezokolicznik. Jest ona używana w złożeniach kilku czasowników niemodalnych i nieposiłkowych oraz stronie biernej.

Imiesłów czasu przeszłego

Język prazachodniozongepajcki prócz bezokolicznika miał też drugą nieosobową formę czasownika - imiesłów czasu przeszłego.

W czasownikach niedokonanych tworzony był on prefiksem *p_- lub *p- do rdzenia (bez końcówki bezokolicznika), a w przypadku jednosylabowych zakończonych samogłoską dodając też przyrostek *-z. Natomiast w dokonanych nie przyjmował żadnego prefiksu, co najwyżej przyrostek *-z.

Akcent jest przesuwany z powrotem na rdzeń. W czasownikach dokonanych może być to jedyną cechą odróżniającą od bezokolicznika. Przykłady:

• *a chątăz "być" > *pachąt
• *a bachątăz "być" > *bachąt
• *a fahhą "spać" > *pafahh
• *a bafahhą "zasnąć" > *bafahh
• *a ųsulą "walczyć" > *pųsul
• *a bųsulą "zawalczyć" > *bųsul
• *a þoą "jeść" > *puþoz
• *a buþoą "zjeść" > *buþoz
• *a sẽz "orać" > *pisẽz
• *a bisẽz "zaorać" > *bisẽ́z

Odmiana przez osobę

W języku prazachodniozongepajckim czasownik odmieniał się przez trzy osoby i dwie liczby. Istniały w języku trzy koniguacje - I i III używane dla bezokolicznika *-(ă)z, zaś II dla *-ą. III była koniugacją charakterystyczną dla czasowników modalnych oraz niektórych innych.

Osoba	I	III	II
Bezokolicznik	-(ă)z		-ą
1 os. l. poj	-ăt, -t	-ă	-at
2 os. l. poj	-ăƶ, -ƶ	-ăpf	-aƶ
3 os. l. poj	-ăz, -z	-ĭ	-az
1 os. l. mn	-ă, -lă	-Ø	-ō, -lō
2 os. l. mn	-ău, -lău	-ăz	-ōu, -lōu
3 os. l. mn	-(ă)z	-ĭþ	-ōz, -lōz

Przykład odmiany

Osoba	I	III	II
Bezokolicznik	a tōslăz (modlić się)	a hōnăz (woleć)	a fahhą (spać)
1 os. l. poj	tōslăt	hōnă	fahhat
2 os. l. poj	tōslăƶ	hōnăpf	fahhaƶ
3 os. l. poj	tōslăz	hōnĭ	fahhaz
1 os. l. mn	tōslă	hã	fahhō
2 os. l. mn	tōslău	hōnăz	fahhōu
3 os. l. mn	tōslăz	hōnĭþ	fahhōz

Odmiana przez czasy

Ważną kategorią są czasy, których jest sześć - trzy proste (presens, preteritum, futurum prosty) i trzy złożone (pluskwamperfekt, perfekt, futurum złożony).

Czas	Sufiks/forma czasownika	Czasownik posiłkowy
Pluskwamperfekt	imiesłów przeszły	chątăz w preteritum
Perfekt	imiesłów przeszły	chątăz
Preteritum	-þę, -ę	n.d
Presens	-Ø	n.d
Futur prosty	-u, -ēu/-ōu/-āu	n.d
Futur złożony	bezokolicznik	chątăz

Użycie i szyk czasów:

• Presens - czynności teraźniejsze oraz zaplanowana przyszłość, np. jo þokăjiz þo'at "jem jabłko"
• Preteritum - czynności przeszłe, które były regularne albo już nie mają wpływu na teraz, np. jo þokăjiz þo'atę "jadłem jabłko"
• Perfekt - czynności przeszłe, których efekt jest widoczny do teraz, np. jo puþoz þokăjiz chątă "jadłem jabłko - jestem np. teraz najedzony"
• Pluskwamperfekt - czynności przeszłe przed innymi, np. jo puþoz þokăjiz chątăþę "byłem jadł jabłko"
• Futurum prosty - wyraża takie czynności przyszłe, których rozpoczęcie nie jest jeszcze pewne, ale stanie to się w najbliższym czasie z powodu jakiś wskazówek, np. jo þokăjiz þo'atōu "będę jeść jabłko"
• Futurum złożony - czynności przyszłe, których rozpoczęcie w najbliższym czasie nie jest planowane, np. jo þoą þokăjiz chątă "będę jeść jabłko".

Strona bierna

Czasownik woleć (*hōnăz) z imiesłowem przeszłym tworzy stronę bierną w języku prazachodniozongepajckim. W przypadku czasów złożonych występuje jako bezokolicznik z partykułą zaraz po imiesłowie. Ten rodzaj konstrukcji występuje w pięciu czasach:

• Presens - jo piłichăb hōnă "jestem bity"
• Preteritum - jo piłichăb hōnăþę "byłem bity"
• Perfekt - jo piłichăb a hōnăz chątă "byłem bity - mam np. siniaki"
• Pluskwamperfekt - jo piłichăb a hōnăz chątăþę "byłem był bity"
• Futur prosty - jo piłichăb hōnătāu "będę bity"

W futurze złożonym strona bierna jest tworzona bezokolicznikiem zamiast imiesłowu, tak jak w stronie czynnej.

• Futur złożony - jo łichăbą a hōnăz chątă "będę bity"

Posiłkowego *hōnăz w stronie biernej nie da się pomylić z tym w funkcji modalnej. Wynika to z tego, że wtedy czynność właściwa jest po czasowniku modalnym, a nie po podmiocie, pomija się też partykułę.

Konstrukcja jest ta bardzo specyficzna nie tylko w Gammaji, ale i ogólnie wśród języków. Przykładowo, wyżej podane zdanie "jestem bity" - jo piłichăb hōnă - dosłownie na polski się przetłumaczy jako "wolę bitego". Ta anomalia językowa zostanie rozwiązana w wysokozongepajckim poprzez rozszczepienie *hōnăz na dwa czasowniki - modalny *fōn i posiłkowy *fān.

Strona zwrotna

Strona zwrotna w prazachodniozongepajckim powstawała używając jako dopełnienie specjalnego zaimka zwrotnego:

	l. poj.	l. mn.
1. os.	ğoþę	siffę
2. os.	łēþę	ōssę
3. os.	peþę	haþę

Tryb rozkazujący

W języku prazachodniozongepajckim tryb rozkazujący powstawał dodając zależnie od harmonii prefiks *si-/*a-/*hu-/*l-. Ta różnorodność jest związana z różnorakim rozwojem *h w nagłosie oraz preaspiracją.

• *huþo'aƶ - jedz
• *afahhaƶ - śpij
• *siłichăbaƶ - bij
• *lųsulaƶ - walcz

Tryb ten wyraża najróżniejsze rozkazy i próśby. Ważna jest akcentuacja. Mocniejsze rozkazy akcentują przedrostek, słabsze i próśby - rdzeń.

Tryb życzący

Aby zażyczyć komuś sukces danej czynności, można użyć formy życzącej, tworzonej afiksem *(j)_²- (prejotacja występuje przed *ā).

• *ōþo'aƶ - obyś jadł
• *jāfahhaƶ - obyś spał
• *ēłichăbaƶ - bij
• *ōųsulaƶ - walcz

Tryb pytający

Służy do budowy pytań. Przenosząc orzeczenie na początek zadania, dodaje sie do niego przedrostek *k_N-, *t_N- lub *m-.

• *kųþo'aƶ - jadłeś?
• *kąfahhaƶ - spałeś
• *tęłichăbaƶ - biłeś
• *mųsulaƶ - walczyłeś?

Rzeczownik

W prazachodniozongepajckim odmiana rzeczownika była bardziej skomplikowana od czasownika. Wyłoniły się w niej cztery deklinacje. Towarzyszy w niej temat - w większości deklinacyj jest rozróżnienie tematu na mocny i słaby, ale w deklinacji I zamiast tego występują a-, e- oraz o-temat.

Deklinacja

Deklinacja I

Deklinacja ta była używana dla wszystkich imion zakończonych nosówkami (czyli *ą *ã *ę *ẽ *ų *ũ). Istniały trzy tematy odmiany, będące prawdopodobnie pozostałością harmonii.

a-temat Przypadek L. poj. L. mn. Nominativ -ą -ąda Genetiv -ąwa -ądwa Dativ -ąvau -ądvau Akkusativ -ąjaz -aidaz Lokativ -ąza -ązda Ablativ -ąchu -ądda Allativ -ąkuch -ąkka Vokativ -ã -ãd

e-temat Przypadek L. poj. L. mn. Nominativ -ę -ęde Genetiv -ęve -ędve Dativ -ęveu -ędveu Akkusativ -ęjaz -eidaz Lokativ -ęze -ęzde Ablativ -ęchu -ędda Allativ -ękuch -ękka Vokativ -ẽ -ẽd

o-temat Przypadek L. poj. L. mn. Nominativ -ų -ųdo Genetiv -ųwo -ųdwo Dativ -ųvou -ųdvou Akkusativ -ųjoz -oidoz Lokativ -ųzo -ųzdo Ablativ -ųchu -ųdda Allativ -ųkuch -ųkka Vokativ -ũ -ũd

Słowa zakończone długą nosówką (które są dużo rzadsze od zakończonych krótką nosówką) zachowują ją w miejscu krótkiej. Oznacza to, że w ich przypadku mianownik i wołacz l. poj są identyczne. Długość pozostaje też w bierniku l. mnogiej mimo utraty nosowości - *-āidaz *-ēidaz *-ōidaz.

Deklinacja II

Ten rodzaj deklinacji był używany dla słów zakończonych samogłoskami ustnymi oraz większością dyftongów. Dzielił się na temat mocny z pełnymi samogłoskami i temat słaby, który w końcówkach otrzymywał samogłoski zredukowane.

temat mocny Przypadek L. poj. L. mn. Nominativ -Ø -sla Genetiv -va -slav Dativ -vø -slavø Akkusativ -juz -sljuz Lokativ -zu -sluzu Ablativ -chu -slach Allativ -kuch -slak Vokativ -ː -slā

temat słaby Przypadek L. poj. L. mn. Nominativ -Ø -slă Genetiv -vă -slăv Dativ -vău -slĭv Akkusativ -jĭz -slĭjuz Lokativ -zĭ -slĭzu Ablativ -chĭ -slăch Allativ -kĭch -slăk Vokativ -ː -sla

Deklinacja III

Używana dla większości dyftongów -i̯ w liczbie pojedynczej podoba do poprzedniej, zaś mająca zupełnie inną forme w liczbie mnogiej.

temat mocny Przypadek L. poj. L. mn. Nominativ -i̯ -ra Genetiv -i̯va -rav Dativ -i̯vø -ravø Akkusativ -i̯juz -rjuz Lokativ -i̯zu -ruzu Ablativ -i̯chu -rach Allativ -i̯kuch -rak Vokativ -ːi̯ -rā

temat słaby Przypadek L. poj. L. mn. Nominativ -i̯ -ră Genetiv -i̯vă -răv Dativ -i̯vău -rĭv Akkusativ -i̯jĭz -rĭjuz Lokativ -i̯zĭ -rĭzu Ablativ -i̯chĭ -răch Allativ -i̯kĭch -răk Vokativ -ːi̯ -ra

Deklinacja IV

Dla pozostałych słów, które kończą się spółgłoskami.

temat mocny Przypadek L. poj. L. mn. Nominativ -Ø -ada Genetiv -a -adav Dativ -au -adau Akkusativ -iz -idiz Lokativ -zu -uduz Ablativ -uch -uduch Allativ -uk -uduk Vokativ -ho -ad

temat słaby Przypadek L. poj. L. mn. Nominativ -Ø -ăda Genetiv -ă -ădav Dativ -ău -ădau Akkusativ -ĭz -ĭjuz Lokativ -zĭ -ĭduz Ablativ -ĭch -ĭduch Allativ -ĭk -ĭduk Vokativ -hă -ăd

Przedimek określony

Język prazachodniozongepajcki posiadał przedimek określony *hax, wspólny dla obu liczb. Jest odziedziczony z starozongepajckiego (i dalej pragammajskiego), co kontrastuje go z większością dialektów wschodniozongepajckich (prócz ołłucha - łłach), gdzie na ogół pochodził z zaimka pe "on", oraz z klasycznym zongepajckim, któremu całkowicie brakuje przedimka. Używa się go do rzeczy wyjątkowych oraz już znanych podmiotowi. Podobnie jak w ołłuchu, nie stosuje się go przed nazwami własnymi oraz np. językami. Ponadto, gdy rzeczownik jest opisywany przez przymiotnik przedimek jest pomijany na rzecz formy długiej przymiotnika.

Przymiotnik

W języku prazachodniozongepajckim przymiotnik nie był odmieniany przez osobę, ale był za to przez liczbę i określoność (tzw. długi przymiotnik).

	nieokreślony (krótki)	określony (długi)
l. poj	-zez	-zezĭz
l. mnoga	-zoz	-zozĭz

Przysłówek

Przysłówek odziedziczony z starozongepajckiego po zaniku harmonii rozszerzył swoją odmianę na liczbę, jednak nie zawsze jest stosowana

	sufiks
l. poj	-zā
l. mnoga	-zøa

Stopniowanie

Zarówno przymiotnik, jak i przysłówek mogły się stopniować przez cztery stopnie, z czego jeden stopień był opisowy:

	Morfem
najwyższy	tă + -as, -s
wyższy	-as, -s
zwykły	Ø
zerowy	-lu

Liczebniki

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	assǐ	assų
2	ƶaslĭ	ƶaslų
3	ðidĭ	ðidų
4	jază	jazą
5	chassğă	chassğą
6	nēră	nērą
7	zou	zoğą
8	vēi	vēslą
9	pală	palą
10	apĭu	apĭğą
100	ƶapfjai	ƶapfją
1000	ðąchă	ðąchą

Szyk

Mimo sporej fleksyjności prazachodniozongepajckiego, ten miał bardzo silnie ustalony szyk zdania.

S (podmiot lub zdanie podrzędne) –

Vw (czasownik właściwy w orzeczeniach złożonych) –

O (dopełnienie) –

V (czasownik - zwykły, posiłkowy lub modalny) –

Vw (czasownik właściwy po modalnych)

Pamiętać należy, że bezokoliczniki łączone partykułą a są traktowane jako całość z czasownikiem właściwym (podczas gdy łączenie spójnikiem pfi zachowuje ich odrębność i może się przesuwać w różnych miejscach zdania). Można to szczególnie zauważyć w połączeniu czasów złożonych i strony biernej.

Przymiotniki i przysłówki określające rzeczownik/czasownik zawsze stoją przed nim.

Rozpad wspólnoty

Około 1500-1600 PG wspólnota prazachodniozongepajcka rozpadła się na wysokozongepajcki i starochwadeński, w których doszło do kilku drastycznych różnic.

Cechy wysokozongepajckiego

Fonologiczne

• utrata końcowego *-z ([t͡s]);
• trzecia przesuwka zongepajcka;
• silny rozwój i-mutacji (występuje i w starochwadeńskim, ale rozpoczęła się później i jest rzadsza);
• rozwój krótkiego nieakcentowanego *o do *a;
• całkowita utrata samogłosek zredukowanych lub połączenie ich do *o w niektórych zbitkach (wyjątek to zredukowane dyftongi);
• asychroniczna wymowa długich nosówek i całkowita denasalizacja krótkich (przeszły w długie samogłoski ustne).

Gramatyczne

• utrata prostego czasu przyszłego prócz czasowników posiłkowych i modalnych;
• rozszczepienie prazachodniozongepajckiego czasownika *hōnăz na *fōn (modalny) oraz *fān (posiłkowy i czasem zwykły);
• tendencja do łączenia się przypadków biernika i miejscownika (związane to jest z utratą końcowego *-z, które w tych przypadkach odgrywało dużą role);
• łączenie w wielu przypadkach I oraz II koniugacji.

Krótkie porównanie

Prazachodniozongepajcki	Wysokozongepajcki (dialekt północny)	Starochwadeński
assĭ ['asːɪ] "jeden"	æss ['æsː] "jeden"
ƶaslĭ ['t͡θaslɪ] "dwa"	ƶæsl ['t͡θæsl] "dwa"
ðidĭ ['ðidɪ] "trzy"	ðidh ['ðid͡ð] "trzy"
jază ['jat͡sɐ] "cztery"	jaz ['jat͡s] "cztery"
chassğă ['xasːɣɐ] "pięć"	chażż ['xazː] "pięć"
apĭu ['apɪʊ̯] "dziesięć"	æbju ['æbju] "dziesięć"
ƶapfjai ['t͡θap͡fjaɪ̯] "sto"	ƶaffja ['t͡θafːja] "sto"
ðąchă ['ðãxɐ] "tysiąc"	dāch ['daːx] "tysiąc"
jo ['jo] "ja"	jo, ja ['jo], ['ja] "ja"
le ['le] "ty"	le ['le] "ty"
pe ['pe] "on"	pe ['pe] "on"
sipf ['sip͡f] "my"	siff ['sifː] "my"
ōs ['oːs] "wy"	aus ['aʊ̯s] "wy"
ha ['ha] "oni"	ha ['ha] "oni"
pau ['paʊ̯] "mężczyzna"	pau ['paʊ̯] "mężczyzna"
ipfo ['ip͡fo] "kobieta"	iffu ['ifːu] "kobieta"
þaje ['θaje] "ojciec"	þaji ['θaji] "ojciec"
ðaslăx ['ðaslɐk͡x] "matka"	ðālch ['ðaːlx] "matka"
łoğău ['ʟoɣɐʊ̯] "mąż"	loğau ['loɣaʊ̯] "mąż"
libĭ ['libɪ] "żona"	libh ['lib͡v] "żona"
ğã ['ɣãː] "syn"	gāñ ['gaːŋ] "syn"
ēisu ['eːɪ̯su] "córka"	eisu ['eɪ̯su] "córka"
þēal ['θeːɐ̯l] "brat"	þjāl ['θjaːl] "brat"
šeux ['ʃeʊ̯k͡x] "siostra"	šeuçh ['ʃeʊ̯xː] "siostra"
husepf ['husep͡f] "wuj"	huseff ['husefː] "wuj"
vēnă ['veːnɐ] "ciotka"	bēn ['beːn] "ciotka"