Język prazachodniozongepajcki
Język prazachodniozongepajcki sąjăpēzez ēğoi sųjăpēzez ēğoi | |
---|---|
Typologia: | analityczno-aglutynacyjny z elementami fleksji, z szykiem SOV |
Utworzenie: | Emil (w 2021) |
Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu/konwerldu |
Sposoby zapisu: | łacińska transkrypcja |
Klasyfikacja: | Gamajskie
|
Kody | |
Conlanger–1 | pzz. |
Lista conlangów |
![]() |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język prazachodniozongepajcki (pzz. sąjăpēzez ēğoi [sãʒɐpeːt͡set͡s eːɣoɪ̯], sųjăpēzez ēğoi [sõʒɐpeːt͡set͡s eːɣoɪ̯]) to prajęzyk używany w zachodniej części kotliny zongepajckiej w latach 650 PG - 1500 PG, wywodzący się z starozongepajckiego. Jest on też znany jako dialekty zachodniozongepajckie w opozycji do dialektów wschodniozongepajckich (mających powiązania z językiem liturgicznym).
Ponieważ wschód i zachód były pod nieco innym substratem językowym doszło do bardzo wczesnego podzielenia zongepajszczyzny. Dla zachodu stały się charakterystyczne cechy takie jak rozwój /jː/ /wː/ > /d/ /g/, wczesna monoftongizacja /ei/ /oi/ /ou/ oraz przetrwanie celownika. Niemniej nadal je łączy przesuwka spółgłoskowa, slotacyzm oraz podwyższenie pgm. *aa do *á.
Fonologia
Samogłoski
Ogólnie rzecz biorąc, w języku występowało sześć samogłosek ustnych /a/ /e/ /ø/ /o/ /i/ /u/, trzy nosowe /ã/ /ẽ/ /õ/ i dwie zredukowane /ɐ/ /ɪ/. Dwu pierwszym grupom mógł towarzyszyć iloczas.
Przednie niezaokrąglone |
Przednie zaokrąglone |
Tylne | |
---|---|---|---|
Wysokie | i iː (i ī) | u uː (u ū) | |
Średnie ustne |
e eː (e ē) | ø øː (ø ø̄) | o oː (o ō) |
Średnie nosowe |
ẽ ẽː (ę ẽ) | õ õː (ų ũ) | |
Niskie ustne |
a aː (a ā) | ||
Niskie nosowe |
ã ãː (ą ã) |
Samogłoski zredukowane
Wysoka | ɪ (ĭ) |
---|---|
Niska | ɐ (ă) |
Najczęstszą samogłoską było krótkie /a/, najrzadszą - krótkie /ø/.
Samogłoski zredukowane mogły się pojawić tylko w pierwszej sylabie po akcencie i w części końcówek fleksyjnych.
Mory
Bezsprzecznie uważa się, że samogłoski ustne krótkie trwały 1 morę, długie 2 mory a zredukowane 1/2 mory. Tradycyjnie uważa się też, że krótkie i długie nosówki też trwały odpowiednio 1 i 2 mory. Coraz częściej uważa się jednak, że krótkie nosówki trwały 2 lub półtora mory, zaś długie nosówki aż 3 mory. Wynika to z ich rozwoju w wysokozongepajckim - krótkie nosówki stają się długimi samogłoskami ustnymi, a długie nosówki długą samogłoską ustną + spógłoska nosowa. Oznacza to, że ą ę ų ã ẽ ũ w rzeczywistości mogły brzmieć [ãː ẽː õː ãːː ẽːː õːː] Stara interpretacja mór w nosówkach nadal jest korzystna dla starochwadeńskiego.
Dyftongi
W języku występowała też ogromna liczba dyftongów zakończonych na -i -u -a. Jedynymi niedozwolonymi kombinacjami były aa, āa, ăa, ii, īi, ĭi, uu oraz ūu. Rzadkie były też krótkie kombinacje øi øu øa, co jest związane z specyficznym warunkiem powstawania głoski /ø/. Wszystkie dyftongi były ustne. Dyftongi te nie były fonemiczne, są analizowane jako samogłoska + /j/, /w/ i /h/ - chociaż nigdy nie powstawały z tej ostatniej głoski.
Spółgłoski
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Welarne | Krtaniowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m (m) | n (n) | |||||
Zwarte | bezdźwięczne | p (p) | t (t) | k (k) | |||
dźwięczne | b (b) | d (d) | g (g) | ||||
Afrykaty | p͡f (pf) | t͡θ (ƶ) | t͡s (z) | t͡ʃ (ž) | k͡x (x) | ||
Szczelinowe | bezdźwięczne | f (f) | θ (þ) | s (s) | ʃ (š) | x (ch) | ɦ (h) |
dźwięczne | v (v) | ð (ð) | j~ʒ (j) | ɣ (ğ) | |||
Półsamogłoski | w (w) | ||||||
Sonoraty | r (r) | l (l) | ʟ (ł) |
Spółgłoski inne niż /j/ oraz /w/ mogły być wydłużone i być gieminatami. W szczególności /ɦ/ w pozycji interwokalicznej mogło być tylko gieminatą.
Krótki dźwięk /f/ miał też drugą realizacje - [xv], która ostatecznie wyprze prostą głoskę.
Fonem /j/ po samogłoskach nosowych był wymawiany jako szczelinowe [ʒ].
Akcent
Akcent w prazachodniozongepajckim zazwyczaj padał na pierwszą sylabę, ale pojawiały się odstępstwa od tej reguły. Zazwyczaj było to w złożeniach, wtedy akcent padał na sylabę przed samogłoską zredukowaną jak w np. *xattaþăjē "dziadek". Czasem jednak są słowa zupełnie nieregularnie akcentowane, np. *losé "harmonia". Jeżeli akcent nie pada przed samogłoską zredukowaną dopuszczane, ale zazwyczaj nie wymagane, jest oznaczanie go akutem i tak też będzie w tym artykule. Jedyną sytuacją konieczności akutowania jest ta, gdy ten sam rdzeń jest różnie akcentowany i może to gigantycznie wpłynąć na gramatykę, jak np. *bisẽz "zaorać" - bezokolicznik - kontra *bisẽ́z "zaorał" - imiesłów przeszły.
Aspekt zazwyczaj pozostawał na swoim miejscu po dodaniu afiksu aglutynacyjnego. Wyjątkiem jest bezokolicznik i formy osobowe czasowników dokonanych (ale nie imiesłów).
Historia fonologii od pragammajskiego
Starozongepajcki
Początkowe zmiany
Pragammajskie *ai *au przeszły w *e *o, *ii *uu uległy dyftongizacji do *ei oraz *oi lub *ou, natomiast *aa się podwyższyło do *á [ɞ]. Zmiany te są typowe dla wielu języków gammajskich, jedynie poważnie się wyłamuje inny efekt dyftongizacji *uu przed wargowymi.
- *ai > *e
- *au > *o
- *ii > *ei
- *uu_W > *oi
- *uu_!W > *ou
- *aa > *á
Odbył się też bardzo charakterystyczny dla zongepajckich zanik nagłosowej joty. Proces zamiany wygłosowego *h na *ð w zachodniej zongepajszczyźnie miał swoje źródło i w efekcie zmiana ta objęła praktycznie wszystkie te wystąpienia[1]. Kolejną wybitnie zongepajcką zmianą jest zamiana krótkiego *r na *łł /ɮ/, welaryzacja krótkiego *l do *ł /ɫ/ i skrócenie *rr *ll. Przed samogłoskami przednimi *h zostaje spalatalizowane do *ç.
- *j- > Ø
- *-h > *-ð
- *r > *łł
- *rr > r
- *l > *ł
- *ll > *l
- *h_E > *ç
I przesuwka zongepajcka
Zmiana wybitnie wyróżniająca zongepajcki od całej reszty języków gammajskich, w której pojawiły się pierwsze ślady odrębności zachodu.
Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:
- *f > *pf (pf)
- *θ > *tθ (ƶ)
- *s > *ts (z)
- *ħ > *x > *kx (x)
Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa. Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie afrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną afrykatą).
Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:
- *p > *f (f)
- *t > *þ (þ)
- *k > *x (ch)
- *q > *χ (kh)
Należy tu zwrócić uwagę na prawdopodobnie pierwszą różnice dialektalną - *t daje *þ na zachodzie, ale *s na wschodzie, np. pzz. *þaje i zon. sagai "ojciec".
Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek
- *b > p
- *d > t
- *g > k
- *z > s
Spółgłoski zwarte po /r/ nie zostały poddane procesowi, ale szczelinowe /z/ już tak.
Brak dźwięku podobnego do /z/ trwał przez niemal cały okres prazachodniozongepajcki, dopiero pod koniec prajęzyka powstanie [ʒ] jako allofon /j/ po nosowej.
Wczesny prazachodniozongepajcki
Druga przesuwka zongepajcka
Druga przesuwka zongepajcka miała inny efekt dla półsamogłosek niż na wschodzie
- *mm > *b
- *nn *jj > *d
- *ww > *gʷ > *g
Zmiana musiała się odbyć wcześnie, przed powstaniem nowych gieminat. Głoska /gʷ/ potem ulegnie delabializacji, ale już po wzmocnieniu /ɞ/ > /ø/, podczas którego /gʷ/ zachowywało się jak spółgłoska wargowa - stąd przypuszczenia jej początkowej labializacji.
Zmiany w spółgłoskach
Bardzo wcześnie zaczęła zanikać spółgłoska *h. Po spółgłoskach pozostawiała jej wydłużenie (gieminacja), ale w absolutnym nagłosie i między samogłoskami zanikła całkowicie (w wygłosie już wcześniej stała się *ð). Powstanie szybko jednak nowe [h] z *kh, jednak i to w części pozycyj zaniknie - w wygłosie wydłuży samogłoskę, zaś w pozycji interwokalicznej identycznie jak oryginalne *h zniknie bez śladu. Spalatalizowana wersja - *ç - przejdzie zaś w *s.
Nagłosowe *m- przejdzie niemalże wszędzie w *b- - jest to wybitnie zachodniozongepajcka zmiana która odróżnia nie tylko od wschodu, ale i całej gamajszczyzny. Nowe *m- powstanie z kilku niedobitków, zapożyczeń oraz metatez jak np. *ahmad > *aðmat > *maðăt "południe".
- *Ch > *Cː
- *-h-, *-χ-, *h- > Ø
- *Vχ_[C #] > *Vː
- *χ- > *h-
- *ç > *s
- *m- > *b-
Zmiany w samogłoskach
Dyftongi *ei *oi *ou dosyć szybko uległy monoftongizacji do długich samogłosek *ē *ø̄ *ō. Ponadto doszło do charakterystycznego wzmocnienia labializacji *á do *ø pomiędzy dwiema wargowymi. Zamiast pierwszej wargowej mogła być też spółgłoska *łł.
- *ei > eː
- *oi > øː
- *ou > oː
- *[W ɮ]_ɞ_W > ø
Następnie usunięto rozziewy w następujący sposób:
- VE > Vi̯
- VO > Vu̯
- V[a ɞ] > Vː
- Vː[a ɞ] > Vːa̯
W ten sposób zostały szybko przywrócone dyftongi, ale i jednocześnie poważnie naruszono harmonię wokaliczną (doprowadzi to w końcu do jej zaniku w sufiksach).
Zanik *łł, prawo assĭ oraz rozjaśnienie *ɞ
Głoska *ɮ zanikła, ale nie tak samo jak na wschodzie. O ile w większości pozycyj rozwija się w *sl, to w absolutnym nagłosie przejdzie w *h.
- *ɮ- > *h-
- *ɮ > *sl
Co ważnie, nie powstała charakterystyczna dla wschodu samogłoska ruchoma. Zamiast tego po powstaniu grupy *sl doszło do tzw. prawa assĭ. Nazwa pochodzi od liczebnika jeden, który właśnie doświadczył tej zmiany.
- *ssl > *sː
- *slC > *sːC
- *-Vsl > *Vːl
Mniej więcej w tym samym czasie *ɞ straci labializacje i przesunie się do *æ, gdzie przetrwa jeszcze jedną ważną zmianę. Nadal allofonicznie *ø pozostało bez zmian. Ponadto, jota po tej głosce ulegnie deasymilacji do *ń [ɲ] i koniec końców zleje się z *n. W ten sposób bezokolicznik *-áj stanie się *-æn i ostatecznie *-ą.
- *ɞ > *æ
- *æj > *æń > *æn
Palatalizacja
Przed samogłoskami przednimi spógłoski welarne uległy palatalizacji.
- *k > kʲ > t
- *g > gʲ > d
- *k͡x > k͡xʲ > t͡ʃ
- *x > xʲ > ʃ
- *ɣ > ɣʲ > j
- *w > wʲ > v
Czasem palatalizacja odbywała się też przed samogłoskami tylnymi, np. N. *ğo > *jo "ja".
Nowe dźwięki *t͡ʃ, *ʃ, *v wkrótce staną się fonemiczne. Ponadto przez tą zmianę do języka wróciło *j w pozycji nagłosowej.
Zanik *æ
Dźwięk *æ zlał się z *e przed welarnymi, stał się *ja w nagłosie i *a w innych pozycjach.
- *æ_K > *e
- *æ- > *ja-
- *æ > *a
W wyniku tego w miejsce dawnego fonemu *æ pojawiły się cztery nowe - *t͡ʃ, *ʃ, *v, *ø.
Pod wpływem nadal trwającej harmonii w afiksach *(j)a stało się *(j)ā w wariancie długim jako analogia do dźwięków *ē oraz *ō/*ø̄.
Przesunięcie akcentu
Akcent został przesunięty z afiksu aglutynacyjnego na swoje normalne miejsce w rdzeniu. Jest to rodzaj wyrównania.
Późny prazachodniozongepajcki
Preaspiracja
Dźwięki *u oraz *ū w nagłosie zostały poprzedzone przez *h. Zmiana ta jest też obecna w niektórych dialektach wschodniozongepajckich.
Asymilacja
Połączenia takie jak *mn, *nm zasymilowały się do *nn, *mm. Inne często asymilowane połączenia to między innymi *ðt > *tt czy *chz [xt͡s] > *zz. Tych asymilacji jest dużo więcej, ale prócz *mn *nm > *nn *mm wszystkie są nieregularne.
Nasalizacja
Spółgłoski *m, *n w wygłosie i przed spółgłoską (ale nie w gieminacie) zanikły, pozostawiając jednak nasalizacje poprzedniej samogłoski, przy czym ich ilość się zredukowała:
- *aN_[C #], *oN_[C #] > *ã (ą)
- *aːN_[C #], *oːN_[C #] > *ãː (ã)
- *eN_[C #], *iN_[C #] > *ẽ (ę)
- *eːN_[C #], *iːN_[C #] > *ẽː (ẽ)
- *øN_[C #], *uN_[C #] > *õ (ų)
- *øːN_[C #], *uːN_[C #] > *õː (ũ)
Jednak czasem połączenie *on wcześniej podniosło się do *un, przez co zamiast *ą efektem nasalizacji stało się *ų.
Redukcja po akcencie
Pierwsza samogłoska po akcencie została zredukowana.
- *a, *ø, *o > *ɐ (ă)
- *e. *i, *u > *ɪ (ĭ)
- *Vː > *V
- *Ṽː > *Ṽ
Krótkie samogłoski nosowe *ą, *ę, *ų nie uległy wogóle redukcji.
Redukcja wygłosów
W wygłosie spółgłoski *l *ɫ *r *ɣ *ð zostały zredukowane i utworzyły nowe dyftongi.
- *-l > *-i̯
- *-ɫ *-ɣ > *-u̯
- *-r *-ð > *-ɐ̯
Połączenia *ĭl, *il, *īl dały odpowiednio *i, *ī, *ī i analogicznie *ăr~ăð, *ar~að, *ār~āð dały *a, *ā, *ā oraz *uğ~uł, *ūğ~ūł - ū ū.
Rozwój *j
Spółgłoska *j po nosowych przeszła w dźwięk [ʒ].
Niepełna wokalizacja
Spółgłoska *ł przed zredukowanymi doprowadziła do tzw. niepełnej wokalizacji.
- *Vłĭ > *Vi̯
- *Vłă > *Vu̯
Podobnie jak w redukcji wygłosów, *iłĭ, *īłĭ dały *ī, zaś *ułă, *ūłă dały *ū.
Proces się ten nie odbył po nosówkach.
Synkopa
Samogłoski zredukowane *ă *ĭ zostały utracone pomiędzy długą samogłoską a ostatnią. Złamało to dotychczasową strukturę sylaby CVC. Synkopie oparło się jedynie połączenie *ĭj.
Chwakanie
Pod koniec istnienia prajęzyka niepodwojona głoska *f zaczęła powoli przechodzić w połączenie [xv], jednak zakończyło to się daleko po zakończeniu wspólnoty. Najszybciej ta zmiana zaszła w nagłosie, np. *a fahhą > a chvahhą "spać" - jest to jednolite dla wszystkich dialektów i czasem to się oddaje w rekonstrukcji prazachodniozongepajckiego. Jednak w innych pozycjach dochodziło do różnic dialektalnych - na zachodzie wcześniej interwokaliczne *-f- się udźwięczniło się do *-v- (czyli bez [x]), zaś w wygłosie zazwyczaj utraciła całkowicie dźwięczność (forma *-chf, czasem zwana "niepełnym chwakaniem").
Podwójne *ff które zaczęło się pojawiać w prazachodniozongepajckim (głównie z pragammajskich zbitek *fp, *ph, a także w wyniku asymilacyj) nie ulegało procesowi chwakania, przez co fonem /f/ w potomkach został przynajmniej częściowo zachowany.
Refleksy fonemów starozongepajckich w prazachodniozongepajckim
Samogłoski
Krótka | Długa | Krótka zredukowana |
Długa zredukowana | |
---|---|---|---|---|
*a | *a | *ā | *ă | *a |
*á | ||||
*aN | *ą | *ã | *ą | |
*áN | ||||
*áK | *e | *ē | *ĭ | *e |
*á (nagłosowe) | *ja | *jā | *jă | *ja |
*áN (nagłosowe) | *ją | *jã | *ją | |
*á (zlabializowane) | *ø | *ø̄ | *ă | *ø |
*áN (zlabializowane) | *ų | *ũ | *ų | |
*e | *e | *ē | *ĭ | *e |
*eN | *ę | *ẽ | *ę | |
*ei | *ē | *e | ||
*eiN | *ẽ | *ę | ||
*i | *i | *ī | *ĭ | *i |
*iN | *ę | *ẽ | *ę | |
*o | *o | *ō | *ă | *o |
*oN | *ą | *ã | *ą | |
*oi | *ø̄ | *ø | ||
*oiN | *ũ | *ų | ||
*ou | *ō | *o | ||
*ouN | *ã | *ą | ||
*u | *u | *ū | *ĭ | *u |
*uN | *ų | *ũ | *ų |
Spółgłoski
Nagłosowe | Palatalizacja | Śródgłosowe | Wygłosowe | Wygłosowe przed obstruentem | |
---|---|---|---|---|---|
*p | *f~*chv | *f | |||
*t | *þ | *t[2] | |||
*k | *ch | *š | *ch | ||
*q | *h | Ø, *hh[3] | *V̄ | ||
*b | p, b[4] | ||||
*d | t, d [4] | ||||
*ǧ | k, g[4] | t, d[4] | k, g[4] | ||
*f | *pf | *f | |||
*þ | *ƶ | *þ | |||
*s | *z | *s | |||
*ç | *s | ||||
*ch | *x | *ž | *x | *ch | |
*h | *Cː | Ø | *V̄ | ||
*ð | *ð | *ɐ̯ | |||
*ż | *s | ||||
*g | *ğ | *j | *ğ | *ʊ̯ | |
*m | *b | *m | *Ṽ | ||
*mm | *b | ||||
*n | *n | *Ṽ | |||
*nn | *d | ||||
*r | *r | *ɐ̯ | |||
*l | *l | *ɪ̯ | |||
*ł | *ł | *ʊ̯ | |||
*łł [ɮ] | *h | *sl | *V̄ɪ̯ | *sː | |
*j | *j[5] | *ɪ̯ | |||
*jj | *d | ||||
*w | *w | *v | *w | *ʊ̯ | |
*ww | *g | *d | *g |
Gramatyka
Harmonia samogłoskowa
Przez liczne procesy poakcentowych samogłosek w języku prazachodniozongepajckim zanikła harmonia w sufiksach. Niemniej jednak nadal się silnie utrzymuje w afiksach.
Pierwsza samogłoska słowa |
Samogłoska afiksu | |
---|---|---|
krótka (_) | długa (_²) | |
i, ī, e, ē, ø̄, ę, ẽ | i~ę | ē~ẽ |
u, ū, o, ō, ų, ũ | u~ų | ō~ũ |
a, ā, ø, ą, ã | a~ą | ā~ã |
Zaimki
Przypadek | ja | ty | on | my | wy | oni |
---|---|---|---|---|---|---|
Nominativus | jo | le | pe | sipf | ōs | ha |
Genetivus | gabă | łēvĭ | pabă | sipfă | ōslă | ho |
Dativus | ğou | łiv | pav | sia | ōi | hau |
Accusativus | ğo | łē | padă | sipfĭ | ēs | hi |
Locativus | ğoz | łēz | pauz | sipfăz | ōz | haz |
Ablativus | ğoch | łēch | pauch | sipfăch | ōch | hach |
Allativus | ğozzĭ | łēa | paizzi | sipfăzzi | ōzzu | hazzĭ |
Vocativus | jō | lē | pē | sipfa | ōs | hā |
Czasownik
Aspekt
Język prazachodniozongepajcki posiadał aspekt dokonany i niedokonany. Dokonany był tworzony od form niedokonanych dodając prefiks *b_- lub *b-. W przeciwieństwie do innych prefiksów (oraz imiesłowu przeszłego czasowników dokonanych!) akcentowany był przedrostek, a nie rdzeń.
Bezokolicznik
Bezokolicznik może przyjąć jedną z dwu końcówek: *-(ă)z oraz *-ą.
Bezokolicznika *-(ă)z się używa:
- w jednosylabowych bezokolicznikach pragammajskich zakończonych spółgłoską, np. *tōslăz "modlić się";
- po samogłoskach nosowych, np. *sẽz "orać";
- po dyftongach i samogłoskach ustnych tam gdzie w pgm. czasownik był dwu- lub więcej sylabowy, np. *kaipfaz "wiedzieć";
- w bezokolicznikach w pragammajskim zakończonych na *-as lub *-aas, np. *chątăz "być".
Natomiast bezokolicznik *-ą jest używany:
- w bezokolicznikach w pragammajskim poprzedzonych *a-, np. *zipfą "oddychać"
- w jednosylabowcach zakończonych samogłoską ustną, np. *þoą "jeść"
- po spółgłoskach tam gdzie w pgm. czasownik był dwu- lub więcej sylabowy, np. *chanătą "prosić"
- w bezokolicznikach w pragammajskim zakończonych na *-aay, *-am, *-an, *-aam oraz *-aan jak np. *fahhą "spać".
Przed bezokolicznikiem *-ą dochodzi ponadto do alternacyj k g x ch ğ > t d ž š j.
Partykuła bezokolicznika
Prócz samej końcówki, bezokolicznik mógł otrzymywać partykułę *a - forma z nią jest znana jako pełny bezokolicznik. Jest ona używana w złożeniach kilku czasowników niemodalnych i nieposiłkowych oraz stronie biernej.
Imiesłów czasu przeszłego
Język prazachodniozongepajcki prócz bezokolicznika miał też drugą nieosobową formę czasownika - imiesłów czasu przeszłego.
W czasownikach niedokonanych tworzony był on prefiksem *p_- lub *p- do rdzenia (bez końcówki bezokolicznika), a w przypadku jednosylabowych zakończonych samogłoską dodając też przyrostek *-z. Natomiast w dokonanych nie przyjmował żadnego prefiksu, co najwyżej przyrostek *-z.
Akcent jest przesuwany z powrotem na rdzeń. W czasownikach dokonanych może być to jedyną cechą odróżniającą od bezokolicznika. Przykłady:
- *a chątăz "być" > *pachąt
- *a bachątăz "być" > *bachąt
- *a fahhą "spać" > *pafahh
- *a bafahhą "zasnąć" > *bafahh
- *a ųsulą "walczyć" > *pųsul
- *a bųsulą "zawalczyć" > *bųsul
- *a þoą "jeść" > *puþoz
- *a buþoą "zjeść" > *buþoz
- *a sẽz "orać" > *pisẽz
- *a bisẽz "zaorać" > *bisẽ́z[6]
Odmiana przez osobę
W języku prazachodniozongepajckim czasownik odmieniał się przez trzy osoby i dwie liczby. Istniały w języku trzy koniguacje - I i III używane dla bezokolicznika *-(ă)z, zaś II dla *-ą. III była koniugacją charakterystyczną dla czasowników modalnych oraz niektórych innych.
Osoba | I | III | II |
---|---|---|---|
Bezokolicznik | -(ă)z | -ą | |
1 os. l. poj | -ăt, -t | -ă | -at |
2 os. l. poj | -ăƶ, -ƶ | -ăpf | -aƶ |
3 os. l. poj | -ăz, -z | -ĭ[7] | -az |
1 os. l. mn | -ă, -lă | -Ø | -ō, -lō |
2 os. l. mn | -ău, -lău | -ăz | -ōu, -lōu |
3 os. l. mn | -(ă)z | -ĭþ[7] | -ōz, -lōz |
Przykład odmiany
Osoba | I | III | II |
---|---|---|---|
Bezokolicznik | a tōslăz (modlić się) | a hōnăz (woleć) | a fahhą (spać) |
1 os. l. poj | tōslăt | hōnă | fahhat |
2 os. l. poj | tōslăƶ | hōnăpf | fahhaƶ |
3 os. l. poj | tōslăz | hōnĭ | fahhaz |
1 os. l. mn | tōslă | hã[8] | fahhō |
2 os. l. mn | tōslău | hōnăz | fahhōu |
3 os. l. mn | tōslăz | hōnĭþ | fahhōz |
Odmiana przez czasy
Ważną kategorią są czasy, których jest sześć - trzy proste (presens, preteritum, futurum prosty) i trzy złożone (pluskwamperfekt, perfekt, futurum złożony).
Czas | Sufiks/forma czasownika | Czasownik posiłkowy |
---|---|---|
Pluskwamperfekt | imiesłów przeszły | chątăz w preteritum |
Perfekt | imiesłów przeszły | chątăz |
Preteritum | -þę, -ę | n.d |
Presens | -Ø | n.d |
Futur prosty | -u[9], -ēu[7]/-ōu/-āu[7][10] | n.d |
Futur złożony | bezokolicznik | chątăz |
Użycie i szyk czasów:
- Presens - czynności teraźniejsze oraz zaplanowana przyszłość, np. jo þokăjiz þo'at "jem jabłko"
- Preteritum - czynności przeszłe, które były regularne albo już nie mają wpływu na teraz, np. jo þokăjiz þo'atę "jadłem jabłko"
- Perfekt - czynności przeszłe, których efekt jest widoczny do teraz, np. jo puþoz þokăjiz chątă "jadłem jabłko - jestem np. teraz najedzony"
- Pluskwamperfekt - czynności przeszłe przed innymi, np. jo puþoz þokăjiz chątăþę "byłem jadł jabłko"
- Futurum prosty - wyraża takie czynności przyszłe, których rozpoczęcie nie jest jeszcze pewne, ale stanie to się w najbliższym czasie z powodu jakiś wskazówek, np. jo þokăjiz þo'atōu "będę jeść jabłko"
- Futurum złożony - czynności przyszłe, których rozpoczęcie w najbliższym czasie nie jest planowane, np. jo þoą þokăjiz chątă "będę jeść jabłko".
Strona bierna
Czasownik woleć (*hōnăz) z imiesłowem przeszłym tworzy stronę bierną w języku prazachodniozongepajckim. W przypadku czasów złożonych występuje jako bezokolicznik z partykułą zaraz po imiesłowie. Ten rodzaj konstrukcji występuje w pięciu czasach:
- Presens - jo piłichăb hōnă "jestem bity"
- Preteritum - jo piłichăb hōnăþę "byłem bity"
- Perfekt - jo piłichăb a hōnăz chątă "byłem bity - mam np. siniaki"
- Pluskwamperfekt - jo piłichăb a hōnăz chątăþę "byłem był bity"
- Futur prosty - jo piłichăb hōnătāu "będę bity"
W futurze złożonym strona bierna jest tworzona bezokolicznikiem zamiast imiesłowu, tak jak w stronie czynnej.
- Futur złożony - jo łichăbą a hōnăz chątă "będę bity"
Posiłkowego *hōnăz w stronie biernej nie da się pomylić z tym w funkcji modalnej. Wynika to z tego, że wtedy czynność właściwa jest po czasowniku modalnym, a nie po podmiocie, pomija się też partykułę.
Konstrukcja jest ta bardzo specyficzna nie tylko w Gammaji, ale i ogólnie wśród języków. Przykładowo, wyżej podane zdanie "jestem bity" - jo piłichăb hōnă - dosłownie na polski się przetłumaczy jako "wolę bitego". Ta anomalia językowa zostanie rozwiązana w wysokozongepajckim poprzez rozszczepienie *hōnăz na dwa czasowniki - modalny *fōn i posiłkowy *fān.
Strona zwrotna
Strona zwrotna w prazachodniozongepajckim powstawała używając jako dopełnienie specjalnego zaimka zwrotnego:
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1. os. | ğoþę | siffę |
2. os. | łēþę | ōssę |
3. os. | peþę | haþę |
Tryb rozkazujący
W języku prazachodniozongepajckim tryb rozkazujący powstawał dodając zależnie od harmonii prefiks *si-/*a-/*hu-/*l-. Ta różnorodność jest związana z różnorakim rozwojem *h w nagłosie oraz preaspiracją.
- *huþo'aƶ - jedz
- *afahhaƶ - śpij
- *siłichăbaƶ - bij
- *lųsulaƶ - walcz
Tryb ten wyraża najróżniejsze rozkazy i próśby. Ważna jest akcentuacja. Mocniejsze rozkazy akcentują przedrostek, słabsze i próśby - rdzeń.
Tryb życzący
Aby zażyczyć komuś sukces danej czynności, można użyć formy życzącej, tworzonej afiksem *(j)_²- (prejotacja występuje przed *ā).
- *ōþo'aƶ - obyś jadł
- *jāfahhaƶ - obyś spał
- *ēłichăbaƶ - bij
- *ōųsulaƶ - walcz
Tryb pytający
Służy do budowy pytań. Przenosząc orzeczenie na początek zadania, dodaje sie do niego przedrostek *k_N-, *t_N- lub *m-.
- *kųþo'aƶ - jadłeś?
- *kąfahhaƶ - spałeś
- *tęłichăbaƶ - biłeś
- *mųsulaƶ - walczyłeś?
Rzeczownik
W prazachodniozongepajckim odmiana rzeczownika była bardziej skomplikowana od czasownika. Wyłoniły się w niej cztery deklinacje. Towarzyszy w niej temat - w większości deklinacyj jest rozróżnienie tematu na mocny i słaby, ale w deklinacji I zamiast tego występują a-, e- oraz o-temat.
Deklinacja
Deklinacja I
Deklinacja ta była używana dla wszystkich imion zakończonych nosówkami (czyli *ą *ã *ę *ẽ *ų *ũ). Istniały trzy tematy odmiany, będące prawdopodobnie pozostałością harmonii.
|
|
|
Słowa zakończone długą nosówką (które są dużo rzadsze od zakończonych krótką nosówką) zachowują ją w miejscu krótkiej. Oznacza to, że w ich przypadku mianownik i wołacz l. poj są identyczne. Długość pozostaje też w bierniku l. mnogiej mimo utraty nosowości - *-āidaz *-ēidaz *-ōidaz.
Deklinacja II
Ten rodzaj deklinacji był używany dla słów zakończonych samogłoskami ustnymi oraz większością dyftongów. Dzielił się na temat mocny z pełnymi samogłoskami i temat słaby, który w końcówkach otrzymywał samogłoski zredukowane.
|
|
Deklinacja III
Używana dla większości dyftongów -i̯ w liczbie pojedynczej podoba do poprzedniej, zaś mająca zupełnie inną forme w liczbie mnogiej.
|
|
Deklinacja IV
Dla pozostałych słów, które kończą się spółgłoskami.
|
|
Przedimek określony
Język prazachodniozongepajcki posiadał przedimek określony *hax, wspólny dla obu liczb. Jest odziedziczony z starozongepajckiego (i dalej pragammajskiego), co kontrastuje go z większością dialektów wschodniozongepajckich (prócz ołłucha - łłach), gdzie na ogół pochodził z zaimka pe "on", oraz z klasycznym zongepajckim, któremu całkowicie brakuje przedimka. Używa się go do rzeczy wyjątkowych oraz już znanych podmiotowi. Podobnie jak w ołłuchu, nie stosuje się go przed nazwami własnymi oraz np. językami. Ponadto, gdy rzeczownik jest opisywany przez przymiotnik przedimek jest pomijany na rzecz formy długiej przymiotnika.
Przymiotnik
W języku prazachodniozongepajckim przymiotnik nie był odmieniany przez osobę, ale był za to przez liczbę i określoność (tzw. długi przymiotnik).
nieokreślony (krótki) |
określony (długi) | |
---|---|---|
l. poj | -zez | -zezĭz |
l. mnoga | -zoz | -zozĭz |
Przysłówek
Przysłówek odziedziczony z starozongepajckiego po zaniku harmonii rozszerzył swoją odmianę na liczbę, jednak nie zawsze jest stosowana
sufiks | |
---|---|
l. poj | -zā |
l. mnoga | -zøa |
Stopniowanie
Zarówno przymiotnik, jak i przysłówek mogły się stopniować przez cztery stopnie, z czego jeden stopień był opisowy:
Morfem | |
---|---|
najwyższy | tă + -as, -s |
wyższy | -as, -s |
zwykły | Ø |
zerowy | -lu |
Liczebniki
liczba | liczebnik główny | liczebnik porządkowy |
---|---|---|
1 | assǐ | assų |
2 | ƶaslĭ | ƶaslų |
3 | ðidĭ | ðidų |
4 | jază | jazą |
5 | chassğă | chassğą |
6 | nēră | nērą |
7 | zou | zoğą |
8 | vēi | vēslą |
9 | pală | palą |
10 | apĭu | apĭğą |
100 | ƶapfjai | ƶapfją |
1000 | ðąchă | ðąchą |
Szyk
Mimo sporej fleksyjności prazachodniozongepajckiego, ten miał bardzo silnie ustalony szyk zdania.
S (podmiot lub zdanie podrzędne) – | Vw (czasownik właściwy w orzeczeniach złożonych) – | O (dopełnienie) – | V (czasownik - zwykły, posiłkowy lub modalny) – | Vw (czasownik właściwy po modalnych) |
Pamiętać należy, że bezokoliczniki łączone partykułą a są traktowane jako całość z czasownikiem właściwym (podczas gdy łączenie spójnikiem pfi zachowuje ich odrębność i może się przesuwać w różnych miejscach zdania). Można to szczególnie zauważyć w połączeniu czasów złożonych i strony biernej.
Przymiotniki i przysłówki określające rzeczownik/czasownik zawsze stoją przed nim.
Rozpad wspólnoty
Około 1500-1600 PG wspólnota prazachodniozongepajcka rozpadła się na wysokozongepajcki i starochwadeński, w których doszło do kilku drastycznych różnic.
Cechy wysokozongepajckiego
Fonologiczne
- utrata końcowego *-z ([t͡s]);
- trzecia przesuwka zongepajcka;
- silny rozwój i-mutacji (występuje i w starochwadeńskim, ale rozpoczęła się później i jest rzadsza);
- rozwój krótkiego nieakcentowanego *o do *a;
- całkowita utrata samogłosek zredukowanych lub połączenie ich do *o w niektórych zbitkach (wyjątek to zredukowane dyftongi);
- asychroniczna wymowa długich nosówek i całkowita denasalizacja krótkich (przeszły w długie samogłoski ustne).
Gramatyczne
- utrata prostego czasu przyszłego prócz czasowników posiłkowych i modalnych;
- rozszczepienie prazachodniozongepajckiego czasownika *hōnăz na *fōn (modalny) oraz *fān (posiłkowy i czasem zwykły);
- tendencja do łączenia się przypadków biernika i miejscownika (związane to jest z utratą końcowego *-z, które w tych przypadkach odgrywało dużą role);
- łączenie w wielu przypadkach I oraz II koniugacji.
Cechy starochwadeńskiego
Krótkie porównanie
Prazachodniozongepajcki | Wysokozongepajcki (dialekt północny) |
Starochwadeński |
---|---|---|
assĭ ['asːɪ] "jeden" |
æss ['æsː] "jeden" |
|
ƶaslĭ ['t͡θaslɪ] "dwa" |
ƶæsl ['t͡θæsl] "dwa" |
|
ðidĭ ['ðidɪ] "trzy" |
ðidh ['ðid͡ð] "trzy" |
|
jază ['jat͡sɐ] "cztery" |
jaz ['jat͡s] "cztery" |
|
chassğă ['xasːɣɐ] "pięć" |
chażż ['xazː] "pięć" |
|
apĭu ['apɪʊ̯] "dziesięć" |
æbju ['æbju] "dziesięć" |
|
ƶapfjai ['t͡θap͡fjaɪ̯] "sto" |
ƶaffja ['t͡θafːja] "sto" |
|
ðąchă ['ðãxɐ] "tysiąc" |
dāch ['daːx] "tysiąc" |
|
jo ['jo] "ja" |
jo, ja[11] ['jo], ['ja] "ja" |
|
le ['le] "ty" |
le ['le] "ty" |
|
pe ['pe] "on" |
pe ['pe] "on" |
|
sipf ['sip͡f] "my" |
siff ['sifː] "my" |
|
ōs ['oːs] "wy" |
aus ['aʊ̯s] "wy" |
|
ha ['ha] "oni" |
ha ['ha] "oni" |
|
pau ['paʊ̯] "mężczyzna" |
pau ['paʊ̯] "mężczyzna" |
|
ipfo ['ip͡fo] "kobieta" |
iffu ['ifːu] "kobieta" |
|
þaje ['θaje] "ojciec" |
þaji ['θaji] "ojciec" |
|
ðaslăx ['ðaslɐk͡x] "matka" |
ðālch ['ðaːlx] "matka" |
|
łoğău ['ʟoɣɐʊ̯] "mąż" |
loğau ['loɣaʊ̯] "mąż" |
|
libĭ ['libɪ] "żona" |
libh ['lib͡v] "żona" |
|
ğã ['ɣãː] "syn" |
gāñ ['gaːŋ] "syn" |
|
ēisu ['eːɪ̯su] "córka" |
eisu ['eɪ̯su] "córka" |
|
þēal ['θeːɐ̯l] "brat" |
þjāl ['θjaːl] "brat" |
|
šeux ['ʃeʊ̯k͡x] "siostra" |
šeuçh ['ʃeʊ̯xː] "siostra" |
|
husepf ['husep͡f] "wuj" |
huseff ['husefː] "wuj" |
|
vēnă ['veːnɐ] "ciotka" |
bēn ['beːn] "ciotka" |
Przypisy
- ↑ To by się zgadzało z ogólną częstością tej zmiany - im wschodniejszy dialekt, tym jest rzadsza. Przykładowo, jak zachodniozongepajcki ma bardzo często tą zmianę, to jukch równie często przeprowadza ją, jak i jej nie ma, zaś w ołłuchu praktycznie nie występuje.
- ↑ odnosi to się do szo. kombinacji *ðt
- ↑ jako geminata
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 w kombinacjach *rb *rd *rg
- ↑ Pragammajskie [j] w nagłosowej pozycji zostało zlikwidowane w wczesnym starozongepajckim. Jednakże po tej zmianie pojawiły się zapożyczenia zawierające nagłosowe j-, a te w prazachodniozongepajckim przetrwało bez zmian.
- ↑ w tym miejscu oznaczenie akcentu jest wymagane, gdyż jest jedyną cechą odróżniającą
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 plus wymiana k g x ch ğ > t d ž š j
- ↑ samogłoska nosowa zazwyczaj nie była wyrównywana do V + N
- ↑ tworzenie dyftongu
- ↑ Jest to w prazachodniozongepajckim jedyny sufiks, który utrzymuje harmonię samogłoskową. Ponieważ jest jednak bardzo silnie w tej pozycji naruszona, należy sufiks zapamiętać z czasownikiem
- ↑ wariant nieakcentowany