Język hatyjski

Język hatyjski Tuḥə Ḥattuys
Utworzenie:	Raceg w 2024
Używany w (Kyon):	Bism
Liczba użytkowników (Kyon)	brak (język wymarły)
Typologia:	głównie fleksyjno-aglutynacyjny z elementami izolacyjnymi szyk zdania SVO/OSV
Klasyfikacja:	Języki seframańskie (proponowane) Język prahatyjski Język hatyjski
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język hatyjski to język należący do hipotetycznej rodziny języków seframańskich, używany w Bismie, na Wschodzie Starożytnym Kyonu, w pobliżu miasta Ḥattuə (Hattu, Hatti). Jest on w dalekim pokrewieństwie z językiem ajniadzkim.

Fonetyka, fonologia i zapis

Spółgłoski

Język hatyjski posiada bogaty inwentarz 39 fonemów spółgłoskowych, a w tym:

• spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne
• spółgłoski przydechowe
• spółgłoski ejektywne
• trzy rzędy sybilantów
• spółgłoski nagłośniowe i krtaniowe
• afrykaty

Poniższa tabela przedstawia zestaw spółgłosek:

Spółgłoski		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Dziąsłowo-podniebienne	Podniebienne	Języczkowe	Krtaniowe-nagłośniowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k	q	ʔ
	dźwięczne	b	d			g
	ejektywne	pʼ	tʼ			kʼ	qʼ
	przydechowe	pʰ	tʰ			kʰ	qʀ̥
Afrykaty	bezdźwięczne		t͡s		t͡ɕ
	dźwięczne				d͡ʑ
	ejektywne		t͡sʼ		t͡ɕʼ
	przydechowe		t͡sʰ		t͡ɕʰ
Szczelinowe	bezdźwięczne		s	ʃ̠	ɕ
	dźwięczne		z	ʒ̠	ʑ
Drżące	bezdźwięczne					x~χ		ħ
	dźwięczne			r		(ɣ~ʁ)		ʕ
Aproksymanty		ʋ		ɫ		j

Samogłoski

W języku hatyjskim wyróżnia się 5 samogłosek podstawowych oraz trzy typy iloczasu: samogłoski krótkie, długie i przedłużone:

• Samogłoska otwarta zależna jest od długości: im dłuższa, tym bardziej wysunięta do przodu, a im krótsza, tym bardziej wysunęta do tyłu.
• Istnieje również kategoria samogłosek „twardych”, czyli występujących po spółgoskach uznanych za twarde, czyli: [x~χ], [ħ], [ʕ], [ɫ], [ʒ̠], [ʃ̠], [q], [qʼ], [qʀ̥]. Oznacza to, że samogłoski przednie ulegają wycofaniu, jeśli wysepują po tych spółgłoskach twardych lub jeśli występowały tam, zanim te spółgłoski zanikły, w czasie rozwoju języka, co skutkuje dodatkowymi fonemami w postaci samogłosek środkowych.

Połączenie obu powyższych zasad skutkuje liczbą fonemów samogłoskowych wynoszącą 22, co przedstawia poniższa tabela:

Samogłoski	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	i iː iːː	ɨ ɨː ɨːː	u uː uːː
Centralne	e̞ e̞ː e̞ːː	ə əː əːː	o̞ o̞ː o̞ːː
Otwarte	aːː	äː äːː	ɑ

Fonotaktyka

Występują zasady co do relacji między poszczególnymi głoskami w poniższej kolejności:

• spółgłoska zwarta bezdźwięczna nieejektywna lub afrykata bezdźwięczna nieejektywna + [ħ] lub [ʕ] > spółgłoska przydechowa
• spółgłoska + [ʕ] >>>> udźwięcznienie i geminacja spółgłoski
• spółgłoska + [ħ] >>>> geminacja spółgłoski
• samogłoska + [l] w sylabie środkowej >>>> [l] = ø, wydłużenie samogłoski
• ej + spółgłoska twarda >>>> é

Symbolami *ʕ i *ħ oznacza się w gramatyce miejsca, w którym odpowiednie głoski zanikły, jednak pozostały po nich przemiany fonetyczne.

Transkrypcja łacińska

a

á

â

å

b

c

c'

ch

d

đ

e

é

ê

ə

ə́

[ɑ]

[äː]

[aːː]

[äːː]

[b]

[t͡s]

[t͡sʼ]

[t͡sʰ]

[d]

[d͡ʑ]

[e̞]

[e̞ː]

[e̞ːː]

[ə]

[əː]

ə̂

g

h

ḥ

i

í

î

j

k

k'

kh

l

m

n

ń

[əːː]

[g]

[x~χ]

[ħ]

[i]

[iː]

[iːː]

[j]

[k]

[kʼ]

[kʰ]

[ɫ]

[m]

[n]

[ɲ]

o

ó

ô

p

p'

ph

q

q'

qh

r

s

ṡ

ś

t

t'

[o̞]

[o̞ː]

[o̞ːː]

[p]

[pʼ]

[pʰ]

[q]

[qʼ]

[qʀ̥]

[r]

[s]

[ʃ̠]

[ɕ]

[t]

[tʼ]

th

ć

ć'

ćh

u

ú

û

v

y

ý

ŷ

z

ż

ź

'

[tʰ]

[t͡ɕ]

[t͡ɕʼ]

[t͡ɕʰ]

[u]

[uː]

[uːː]

[ʋ]

[ɨ]

[ɨː]

[ɨːː]

[z]

[ʒ̠]

[ʑ]

[ʔ]

Głoska [ʕ] występuje pomiędzy samogłoskami oraz w nagłosie, jeśli nie ma w nim żadnej innej spółgłoski. W transkrypcji łacińskiej jest niezapisywana.

Gramatyka

Rzeczownik

W języku hatyjskim rzeczownik odmienia się przez 8 przypadków oraz występuje w związkach morfosyntaktycznych ergatywno-absolutywnych. Występują:

• Absolutyw
• Ergatyw
• Dopełniacz
• Celownik
• Inessyw
• Allatyw
• Ablatyw
• Wołacz

Występują dwa rodzaje rzeczownika:

• ożywiony (zwykle zakończony na -ah) — opisuje wszystko, żyje i porusza się szybko lub posiada osobowość (ludzie, zwierzęta, duchy, bogowie, Absolut).
• nieozywiony (zwykle zakończony na -e) — opisuje wszystko inne, czyli to, co nie żyje lub widocznie nie porusza się w szybkim tempie (np. kamienie, rośliny, woda).

Z powodów religinych również niektóre części przyrody nieożywionej uważane są czasem za żywe.

Występują dwie deklinacje w zależności od rodzaju, różniące się przyrostkami nadającymi przypadek, zwykle przez allternację samogłoski.
Rzeczownik odmienia się przez cztery liczby:

• Pojedyńczą — dla opisania elementów pojedyńczych
• Podwójną — dla opisania elementów w liczbie dwóch
• Mnogą — dla opisania elementów, których jest więcej niż dwa
• Zbiorową — dla opisania elementów, których jest wiele, ale które zwykle łączy jakaś wspólna charakterystyka (liczba większa paukalna). Używane do opisu narodów, grup ludzi, zwierząt, roślin itd.

Tabele odmiany rzeczowników:

Rodzaj ożywiony	L.poj.	L.mn.	L.pd.	L.zb.
Absolutyw	–ah	–og	–ul	–ókṡ
Ergatyw	–at	–ogat	–əlat	–ogátṡ
Dopełniacz	–oc	–ogoc	–əloc	–ogótṡ
Celownik	–bold	–əbbold	–ə́bold	–əbbólṡ
Inessyw	–ís	–ogís	–əlýs	–ogîṡ
Allatyw	–ter	–ətter	–ə́ter	–ətérṡ
Ablatyw	–(*ʕ)as	–oas	–əllas	–oáṡ
Wołacz	–áh	–óg	–úl	–ogáṡ

Rodzaj nieożywiony	L.poj.	L.mn.	L.pd.	L.zb.
Absolutyw	–e	–ég	–él	–êkṡ
Ergatyw	–it	–ogit	–əlyt	–ogítṡ
Dopełniacz	–ec	–ogec	–əlec	–ogétṡ
Celownik	–beld	–əbbeld	–ə́beld	–əbbélṡ
Inessyw	–ús	–ogús	–əlús	–ogûṡ
Allatyw	–ćir	–əććir	–ə́ćir	–əććírṡ
Ablatyw	–(*ʕ)ys	–oys	–əllys	–oýṡ
Wołacz	–é	–ég	–él	–êkṡ

Tabele odmiany po spółgłoskach twardych wyglądają w ten sposób:

Rodzaj ożywiony	L.poj.	L.mn.	L.pd.	L.zb.
Absolutyw	–ah	–og	–ul	–ókṡ
Ergatyw	–at	–ogat	–əlat	–ogátṡ
Dopełniacz	–oc	–ogoc	–əloc	–ogótṡ
Celownik	–bold	–əbbold	–ə́bold	–əbbólṡ
Inessyw	–ýs	–ogís	–əlýs	–ogîṡ
Allatyw	–ter	–ətter	–ə́ter	–ətérṡ
Ablatyw	–(*ʕ)as	–oas	–əllas	–oáṡ
Wołacz	–áh	–óg	–úl	–ogáṡ

Rodzaj nieożywiony	L.poj.	L.mn.	L.pd.	L.zb.
Absolutyw	–ə	–ə́g	–ə́l	–ə̂kṡ
Ergatyw	–yt	–ogit	–əlyt	–ogítṡ
Dopełniacz	–əc	–ogec	–əlec	–ogétṡ
Celownik	–beld	–əbbeld	–ə́beld	–əbbélṡ
Inessyw	–ús	–ogús	–əlús	–ogûṡ
Allatyw	–ćir	–əććir	–ə́ćir	–əććírṡ
Ablatyw	–(*ʕ)ys	–oys	–əllys	–oýṡ
Wołacz	–ə́	–ə́g	–ə́l	–ə̂kṡ

Rzeczowniki intensywnie podlegają zjawisku łączenia przyrostków (suffixaufnahme).
Przy tym często dochodzi do nominalzacji form przypadkowych oraz przejścia semantycznego liczby mnogiej do pojedynczej. Przykład: ludələc — (dosł.: ręka-GEN.DUAL), w znaczeniu rękawica. W takich przypadkach rodzaj utrzymuje się bez końcówki rodzajowej (-e/-ah), a przypadki działają aglutynacyjnie.

Czasowniki

Odmiana

Czasowniki odmieniają się według klas, koniugacji, z których tylko jedna jest produktywna. Odmianiają się przez czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły. Przy tym występują aspekty: dokonany i niedokonany, tworzone poprzez modyfikację rdzenia czasownika. Czas przeszły posiada również aspekt narracyjny (używany do opowiadania historii), a czas teraźniejszy aspekt gnomiczny (uzywany do wyrażania ogólnych, czy nawet transcendentalnych prawd). Istnieją również tryby ewidencyjne oraz modalne, wyrażane partykułami i czasownikami pomocniczymi:

• partykuła taḥ przed zdaniem składowym wprowadza mowę zależną oraz przed czasownikiem tryb nieświadka

Klasy

Klas czasownika jest 4, a należą do nich:

• Klasa produktywna, zakończona na –al:

Czasowniki klasy produktywnej				Imiesłów przymiotnikowy czynny
Strona czynna	Tryb oznajmujący	Tryb pytajny	Tryb rozkazujący
Czas teraźniejszy	–	s–	–aqh	Niedokonany
Czas przeszły	–aj	s– –aj	—	Teraźniejszy	–ga
Czas przyszły	đi–	śći–	–aśaqh	Przeszły	–i'vi
Czas narracyjny	–vel	s– –vel	—	Dokonany
Czas gnomiczny	–mar	s– –mar	–maraqh	Teraźniejszy	–gé
Strona bierna	Tryb oznajmujący	Tryb pytajny	Tryb rozkazujący	Przeszły	–i'bi
Czas teraźniejszy	–(ə)b*	s– –(ə)b*	––(ə)baqh	Imiesłów przymiotnikowy bierny
Czas przeszły	–éb	s– –éb	—
Czas przyszły	đi– –(ə)b	śći– –(ə)b*	–áźbaqh	Niedokonany
Czas narracyjny	–vélb	s– –vélb	—	Teraźniejszy	–gab
Czas gnomiczny	–márb	s– –márb	–márbaqh	Przeszły	–i'vib
*pojawia się szwa, jeśli w wygłosie rdzenia występuje zbitka spółgłoskowa, która powodowałaby asymilację				Dokonany
				Teraźniejszy	–géb
				Przeszły	–i'bib
				Imiesłów przysłówkowy
				Teraźniejszy/gerundium	–al
				Przeszły	–alqa

• Klasa żu, zakończona na -żu, często odnosząca się do czynności bytów ożywionych:

Czasowniki klasy –żu				Imiesłów przymiotnikowy czynny
Strona czynna	Tryb oznajmujący	Tryb pytajny	Tryb rozkazujący
Czas teraźniejszy	–	s–	–aqh	Niedokonany
Czas przeszły	–er	s– –er	—	Teraźniejszy	–ga
Czas przyszły	đi–	śći–	–aśaqh	Przeszły	–i'vi
Czas narracyjny	–vel	s– –vel	—	Dokonany
Czas gnomiczny	–mar	s– –mar	–maraqh	Teraźniejszy	–gé
Strona bierna	Tryb oznajmujący	Tryb pytajny	Tryb rozkazujący	Przeszły	–i'bi
Czas teraźniejszy	–(ə)b*	s– –(ə)b*	–(ə)baqh*	Imiesłów przymiotnikowy bierny
Czas przeszły	–érb	s– –érb	—
Czas przyszły	–na	s– –na	–áźbaqh	Niedokonany
Czas narracyjny	–vélb	s– –vélb	—	Teraźniejszy	–gab
Czas gnomiczny	–márb	s– –márb	–márbaqh	Przeszły	–i'vib
*pojawia się szwa, jeśli w wygłosie rdzenia występuje zbitka spółgłoskowa, która powodowałaby asymilację kolory oznaczają różnice w koniugacjach względem produktywnej				Dokonany
				Teraźniejszy	–géb
				Przeszły	–i'bib
				Imiesłów przysłówkowy
				Teraźniejszy/gerundium	–żu
				Przeszły	–żuqa

• Klasa á1, zakończona na -á, często odnosząca się do czynności bytów ożywionych:

Czasowniki klasy 1–á				Imiesłów przymiotnikowy czynny
Strona czynna	Tryb oznajmujący	Tryb pytajny	Tryb rozkazujący
Czas teraźniejszy	–a	s–	–aqh	Niedokonany
Czas przeszły	–am	s– –am	—	Teraźniejszy	–ga
Czas przyszły	đi–	śći–	–aśaqh	Przeszły	–i'vi
Czas narracyjny	–vel	s– –vel	—	Dokonany
Czas gnomiczny	–mar	s– –mar	–maraqh	Teraźniejszy	–gé
Strona bierna	Tryb oznajmujący	Tryb pytajny	Tryb rozkazujący	Przeszły	–i'bi
Czas teraźniejszy	–áb	s– –áb	–ábaqh	Imiesłów przymiotnikowy bierny
Czas przeszły	–ámb	s– –ámb	—
Czas przyszły	–na	s– –na	–áźbaqh	Niedokonany
Czas narracyjny	–vélb	s– –vélb	—	Teraźniejszy	–gab
Czas gnomiczny	–márb	s– –márb	–márbaqh	Przeszły	–i'vib
kolory oznaczają różnice w koniugacjach względem produktywnej				Dokonany
				Teraźniejszy	–géb
				Przeszły	–i'bib
				Imiesłów przysłówkowy
				Teraźniejszy/gerundium	–á
				Przeszły	–áqa

• Klasa á2, zakończona na -á, często odnosząca się do czynności bytów nieożywionych:

Czasowniki klasy 2–á				Imiesłów przymiotnikowy czynny
Strona czynna	Tryb oznajmujący	Tryb pytajny	Tryb rozkazujący
Czas teraźniejszy	–a	s–	–aqh	Niedokonany
Czas przeszły	–am	s– –am	—	Teraźniejszy	–ga
Czas przyszły	đi–	śći–	–aśaqh	Przeszły	–i'vi
Czas narracyjny	–vel	s– –vel	—	Dokonany
Czas gnomiczny	–mar	s– –mar	–maraqh	Teraźniejszy	–gé
Strona bierna	Tryb oznajmujący	Tryb pytajny	Tryb rozkazujący	Przeszły	–i'bi
Czas teraźniejszy	–áb	s– –áb	–ábaqh	Imiesłów przymiotnikowy bierny
Czas przeszły	–ámb	s– –ámb	—
Czas przyszły	đi– –áb	śći– –áb	–áźbaqh	Niedokonany
Czas narracyjny	–vélb	s– –vélb	—	Teraźniejszy	–gab
Czas gnomiczny	–márb	s– –márb	–márbaqh	Przeszły	–i'vib
kolory oznaczają różnice w koniugacjach względem produktywne				Dokonany
				Teraźniejszy	–géb
				Przeszły	–i'bib
				Imiesłów przysłówkowy
				Teraźniejszy/gerundium	–á
				Przeszły	–áqa

Czasownik „nej” — „być”

Strona czynna	Tryb oznajmujący	Tryb pytajny	Tryb rozkazujący	Imiesłów przymiotnikowy czynny
Czas teraźniejszy	y	sy	yaqh	Niedokonany
Czas przeszły	nam	snam	—	Teraźniejszy	nega
Czas przyszły	đín	śćín	nyaqh	Przeszły	nej'vi
Czas narracyjny	nevel	snevel	—	Dokonany
Czas gnomiczny	nemar	snemar	némraqh	Teraźniejszy	negé
Imiesłów przysłówkowy				Przeszły	nej'bi
Teraźniejszy/gerundium		nej
Przeszły		néqa

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe odmieniają sie przez wyżej wymienione liczby (pojedynczą, podwójną, mnogą i zbiorową), wszystkie przypadki rzeczownika za wyjątkiem wołacza, trzy osoby plus obwiatyw oraz w trzecich osobach i w obwiatywie przez rodzaj ozywiony i nieozywiony.

Odmiana:

Zaimki osobowe		Absolutyw	Ergatyw	Dopełniacz	Celownik	Inessyw	Allatyw	Ablatyw
L.poj.	I	ṡə́	ṡə́t	ṡə́c	ṡə́bold	ṡə́mís	ṡə́ter	ṡə́as
	II	má	mát	mác	mábold	mámis	máter	máas
	III.ANIM	ḥur	ḥúrt	ḥurc	ḥurbold	ḥurmís	ḥurter	ḥurras
	III.INAN	qə	qət	qəc	qəbeld	qəmús	qəćir	qəys
	OBV.ANIM	ńí	ńít	ńíc	ńíbold	ńîs	ńíter	ńías
	OBV.INAN	nú	nút	núc	ńíbeld	nûs	níćir	ńíys
L.mn.	I	p'úć	p'út	p'úc	p'úđbold	p'úćís	p'ûtter	p'úćhas
	II	qu	qut	quc	qubold	quýs	quter	quas
	III.ANIM	ḥúrz	ḥúrst	ḥúrc	ḥúrzbold	ḥúrźís	ḥúrster	ḥúrzas
	III.INAN	qýz	qýst	qýsc	qýzbeld	qýzús	qýśćir	qýźźis
	OBV.ANIM	ńíz	ńíst	ńísc	ńízbold	ńíźís	ńíster	ńízzas
	OBV.INAN	núz	núst	núsc	ńízbeld	ńízús	ńíśćir	ńíźźis
L.pd.	I	p'úćul	p'úćult	p'úćulc	p'úđbold	p'úćulýs	p'úćúter	p'úćullas
	II	qul	qult	qulc	qúbold	qulýs	qúter	qullas
	III.ANIM	ḥúrzul	ḥúrzult	ḥúrzulc	ḥúrzúbold	ḥúrzulýs	ḥúrzúter	ḥúrzullas
	III.INAN	qýzul	qýzult	qýzulc	qýzúbeld	qýzulús	qýzúćir	qýzullys
	OBV.ANIM	ńízul	ńízult	ńízulc	ńízúbold	ńízulýs	ńízúter	ńízullas
	OBV.INAN	núzul	núzult	núzulc	ńízúbeld	ńízulús	ńízúćir	ńízullys
L.zb.	I	p'úćaṡ	p'úćaṡt	p'úćaṡc	p'úćażbold	p'úćaṡýs	p'úćaṡter	p'úćażżas
	II	qu'aṡ	qu'aṡt	qu'aṡc	qu'ażbold	qu'aṡýs	qu'aṡter	qu'ażżas
	III.ANIM	ḥúrzaṡ	ḥúrzaṡt	ḥúrzaṡc	ḥúrzażbold	ḥúrzaṡýs	ḥúrzaṡter	ḥúrzażżas
	III.INAN	qýzaṡ	qýzaṡt	qýzaṡc	qýzażbeld	qýzaṡýs	qýzaṡćir	qýzażżas
	OBV.ANIM	ńízaṡ	ńízaṡt	ńízaṡc	ńízażbold	ńízaṡýs	ńízaṡter	nízażżas
	OBV.INAN	núzaṡ	núzaṡt	núzaṡc	ńízażbeld	ńízaṡús	ńízaṡćir	núzażżas

Zaimki dzierżawcze

Zaimki dzierżawcze tworzy się przez dodanie przedrostka 'ə– do zaimka osobowego. Zaimki dzierżawcze są również odmienne wedle tego samego schematu, jak saimki osobowe, jednak zachowują się ja przymiotniki.

Przymiotniki

Istnieją trzy podstawowe rodzaje przymiotników regularnych oznaczane wrostkami pomiędzy rdzeniem, a końcówką rodzaju:

• Przymiotniki oznaczające właściwość, zakończone na –en (lub –ən — patrz: Fonetyka)
• Przymiotniki oznaczające pochodzenie, zakończone na –aḥs
• Przymiotniki oznaczające przyneleżność, zakończone na –goj