Język sorlijski

Języki Wschodu Starożytnego

Języki: ajniadzki klasyczny · cherynejski· kaldyjski · jerysecki · felindski · kitrzański · hatyjski · tarkajski · nefajski · starotarszyjski · szar · sorlijski · firaski · staroszyszeński · trycki
Leksykony: Słownik ajniadzkiego klasycznego · Słownik cherynejski · Słownik hatyjski · Słownik sorlijski · Słownik kitrzański ·
Rodziny językowe: Języki seframańskie · Języki oldyjskie · Języki ilaruzyjskie · Języki paleofenickie · Języki gaskarańskie

Język sorlijski Ranti šarlaphi

Typologia:	aglutynacyjny, absolutywno-ergatywny
Utworzenie:	Emil w 2024 r.
Cel utworzenia:	Kyon
Używany w :	Sorleria
Sposoby zapisu:	sylabariusz sorlijski (przed) linearne pismo ajniadzkie (po) łacinka
Klasyfikacja:	język izolowany
Kody
Conlanger–1	`srl.`
Lista conlangów

Język sorlijski (srl. ranti šarlaphi /ˈranti ˈʃarlapʰi/) – wymarły język Wschodu Starożytnego. Był to ergatywny język aglutynacyjny, posiadał jednak, mimo braku pokrewieństwa, wiele cech języków ościennych, takich jak język ajniadzki. Do tych cech można zaliczyć np. obwiatyw, ekskluzywność oraz duża liczba przypadków. Ze względu na to, że z żadnym językiem nie udało się ustalić jego pokrewieństwa, uważa się go za izolowany.

Język ten był używany w rejonie Sorlerii (srl. Šarleri, ajn. Ŝorlis) powszechnie do ok. 2870 roku kalendarza wspólnego. Później zaczęło się jego stopniowe wymieranie.

Nazwa

Określenie "sorlijski" pochodzi najpewniej od słowa šarla, dawniej šorla, czyli "krewny, nasz, tutejszy". Oznacza to tyle, że nazywano go tak, gdyż był rodzimym językiem Sorlijczyków, w odróżnieniu od innych ludów, których języki określano jako hazaphi, czyli "obcy".

Fonologia

Samogłoski

	Przednie	Tylne
Wysokie	i <i>	u <u>
Średnie	(e <ė>)	(o <o>)
Niskie	ɛ~æ <e>	ɑ <a>

Samogłoski średnie ė, o, mogące pojawić się wyłączenie pod akcentem, istniały na całym obszarze językowym tylko w najstarszych wystąpieniach, później połączyły się one z niskimi e, a na większym obszarze użytkowania sorlijskiego. Mimo to, pozostały odrębne na niektórych terenach. W tym artykule pomija się ich obecność, są zaś umieszczone w słowniku.

Samogłoska a ma wymowę rekonstruowaną [ɑ], niemniej dla wygody stosuje się symbol /a/. Taką też konwencję przyjęto w tym artykule.

W ostatnich latach powszechności języka powstały samogłoski długie, głównie z monoftongizacji Vj oraz zaniku wielu głosek g ḫ ŋ. Działo to się stopniowo, co pozwoliło na rozszczepienie wydłużonego a na ā oraz ō.

Spółgłoski

		Wargowe	Przedniojęzykowe	Podniebienne	Welarne	Labiowelarne	Gardłowe
Nosowe		m <m>	n <n>		ŋ <ŋ>	(ŋʷ <ŋ>)
Zwarte	przydechowe	pʰ <ph>	tʰ <th>	t͡sʲʰ <zh>	kʰ <kh>	kʷʰ <qh>
Zwarte	nieprzydechowe	p <p>	t <t>	t͡sʲ <z>	k <k>	kʷ <q>	ʡ <g>
Szczelinowe		(f <f>)	s <s>	ʃ <š>	x <h>	xʷ <hw>	ħ? <ḫ>
Sonanty			r l <r l>	j <j>

Spółgłoska [ŋʷ] była tylko allofonem ŋ przed innymi labiowelarnymi.

Podobnie, początkowo głoska f była tylko allofonem hw przed spółgłoskami (taksama jak zaobserwowane wymiany q qh → p ph). Z czasem zaczęła się pojawiać w zapożyczeniach, doprowadzając do fonemizacji tegoż dźwięku.

Wymowa dźwięków transkrybowanych jako zh oraz z zapewne zależała od lokalnego dialektu (które są bardzo słabo poświadczone). Można to wywnioskować po tym, że jak w piśmie linearnym przeważnie do ich oznaczenia używa się odpowiedników ajniadzkich Z oraz Ź, tak w zapisach z niektórych konkretnych miejsc preferuje się zapis przez odpowiedniki C oraz Ć (co sugerować może wymowę typu [t͡ʃ]).

Akcent

Akcent zawsze padał na pierwszą sylabę rdzenia.

Struktura sylaby

Maksymalna struktura sylaby to była CVC. Z tego powodu, dopuszczalne były zbitki spółgłosek w pozycji interwokalicznej, niemniej podlegały następującym ograniczeniom:

najczęściej występowały zbitki: sonant + spółgłoska, nosowa + spółgłoska oraz szczelinowa + spółgłoska;
akceptowane były też gieminaty, chociaż wydają się być trochę rzadsze. Liczyły się w fonotaktyce jako cała zbitka;
dużo rzadsze były zbitki spółgłoska + sonant, niemniej nie było to zakazane. Przykłady słów z takimi zbitkami są mephlaḫe "usta" oraz tiflam "stać";
inne zbitki były zakazane.

Sylaby V(C) były bardzo rzadkie.

Asymilacje fonetyczne

Istniało kilka żywych asymilacji fonetycznych:

k(h)_q(h) → q(h)_q(h)
q(h)_k(h) → k(h)_k(h)
ZhZ → ZZ (Z symbolizuje zwartą)
ZZh → ZhZh
sš → šš
šs → ss

Gramatyka

Redukcja wygłosowych i, u

Jeżeli nieakcentowane i, u na końcu wyrazów występowały po innych nieakcentowanych i, u to zanikały. Wracały jednak w innych formach.

Rzeczownik

Rzeczownik miał dwa rodzaje: ożywiony (zakończony –a) i nieożywiony (zakończony –i lub zerem). Podlegał odmianie przez trzy liczby: pojedynczą, paukalną (dla niektórych rzeczowników działająca jak podwójna) oraz mnogą oraz 13 przypadków.

Czasem możliwa była zmiana rodzaju, co powodowało zmianę znaczenia, np. ranta „język (część ciała)” oraz ranti „język (mowa)”.

Tworzenie liczb

Liczba paukalna, wyrażająca 2, 3 lub 4 jednostki, powstawała poprzez dodanie końcówki –ḫe do rzeczownika, np. thersaḫe „kilka synów”. Niektóre rzeczowniki nie mogły się pojawić w liczbie pojedynczej, wtedy główną formą była paukalna, a do jakiejkolwiek wielokrotności użyło się liczby mnogiej, np. mephlaḫe „usta” (ale mephlati „kilka ust”). Jeszcze niektóre pojawiały się tylko w tej liczbie.

Dla niektórych rzeczowników, głównie występujących w parach, liczba paukalna była liczbą podwójną tzn. pojawiała się tylko przy konkretnej ilości 2. Przykład to qazaḫe „oczy/dwoje oczów” od qaza „oko”.

Liczba mnoga była tworzona za pomocą końcówki –ti, np. hallati „ryby” oraz šarit „zęby”. Podobnie jak wyżej, istnieją plurale tantum, jak zipit „drewno”.

Odmiana przez przypadki

Nazwa przypadku	Końcówka	halla „ryba”	ranti „język”	lattaḫe „kilka koni”	julthati „ludzie”	rukit „włosy”
Absolutyw	–Ø	halla	ranti	lattaḫe	julthati	rukit
Ergatyw	–š(i)	hallaš(i)	rantiš	lattaḫeš(i)	julthatiš	rukitiš
Dopełniacz	–n	hallan	rantin	lattaḫen	julthatin	rukitin
Celownik	–ra	hallara	rantira	lattaḫera	julthatira	rukitira
Narzędnik	–li	hallali	rantil	lattaḫeli	julthatil	rukitil
Komitatyw	–se	hallase	rantise	lattaḫese	julthatise	rukitise
Ablatyw (od)	–mu	hallamu	rantimu	lattaḫemu	julthatimu	rukitimu
Adesyw (na)	–hu	hallahu	rantihu	lattaḫehu	julthatihu	rukitihu
Innesyw (w)	–zin	hallazin	rantizin	lattaḫezin	julthatizin	rukitizin
Subesyw (pod)	–ja	hallaja	rantija	lattaḫeja	julthatija	rukitija
Miejscownik (na, w, bez precyzji)	–ha	hallaha	rantiha	lattaḫeha	julthatiha	rukitiha
Allatyw (do)	–ke	hallake	rantike	lattaḫeke	julthatike	rukitike
Wołacz	–k	hallak	rantik	lattaḫek	julthatik	rukitik

Suffixaufnahme

Suffixaufnahme była szeroko wykorzystywana w sorlijskim:

dopełniacz, przed dodaniem właściwej końcówki, przyjmował wszystkie przypadki rzeczownika określanego, np. ŋarsatise maḫkasen „z synami ojca”, gdzie –se– to końcówka komitatywu, zaś –n – dopełniacza;
do określenia kierunku do/z konkretnej przestrzeni, wykorzystywało się połączenia odpowiedniego przypadku dla lokalizacji + ablatyw lub allatyw, np. maklihuke „na dom (dach)”, gdzie –hu– pochodzi od adesywu, zaś –ke od allatywu.

Rzeczowniki zbiorowe

Rzeczowniki zbiorowe powstawały za pomocą reduplikacji słowa w liczbie pojedynczej. Odmieniał się tylko drugi człon. Przykłady:

halla „ryba” → hallahalla „ławica”;
jalkhi „miedź” → jalkhijalkhi „złoże, ruda miedzi”;
ḫerkhi „wzgórze” → ḫerkhiḫerkhi „pasmo wzgórz”.

Oczywiście, niektóre miały już własny rdzeń, np. guŋkhi „las”.

Przymiotnik

Nietypowo jak na język aglutynacyjny, sorlijski posiadał odmienny przymiotnik. Tworzony osobnym rdzeniem lub za pomocą różnych morfemów, najczęściej –ph–, –ms–, –ḫ–, –lt–, utożsamiał się z rodzajem rzeczownika (halla gajta „duża ryba”, methi gajti „duża broń”), a następnie tak jak on odmieniał się przez liczbę i przypadki. Przymiotniki z reguły podaje się w formie nieożywionej.

Funkcje głównych morfemów przymiotnikotwórczych:

–ph– – wyrażenia dosłowne, ogólne, np. makliph „domowy (typowy dla domu)”;
–ms– – wyrażenia pochodne, mające pochodzenia w rdzeniu, np. maklimsi „pochodzący z domu”;
–ḫ– – oznacza wyrażenia niedosłowne, często abstrakcyjne, np. makliḫ „domowy (mogący powodować skojarzenia z domem)”;

Jest to jednak podział umowny i istnieje od niego wiele wyjątków. Wiele innych morfemów, np. –lt– nie ma ścisło określonej funkcji.

Stopniowanie

Przymiotnik podlegał stopniowaniu. Wyróżnia się stopień najniższy (ŋi– + reduplikacja), niższy (ŋi–), równy (brak przedrostka), wyższy (tha–) oraz najwyższy (tha– + reduplikacja).

Czasownik

Czasownik sorlijski to dość tajemnicza i rozbudowana część mowy. Istniało dużo kategorii, przez które się odmieniał, jednak nie wszystkie są jasne.

Sorlijski nie posiadał bezokolicznika. Do wyrażania konstrukcji modalnych służyły przede wszystkim przysłówki modalne, a do łączenia z innymi czasownikami używano cząstki zhe, po której pojawiał się taksama odmieniony czasownik:

Latta zhaŋek – koń idzie;
Latta zhaŋek maru – koń musi iść;
Latta zhaŋek zhe ḫantek – koń idzie spać.

Obwiatyw

To niejako dodatkowa, czwarta „osoba”, używana w kilku sytuacjach, głównie do oznaczenia mniej znaczącego podmiotu w 3 osobie (nie tylko pojedynczej!). Spotykany był też w zdaniach ogólnych, bez odniesienia się do konkretnego wykonawcy czynności.

Odmiana przez osoby

Odmiana przez osoby w sorlijskim została dobrze poświadczona. W I osobie rozróżniało się ekskluzowność i inkluzywność.

Poniżej przedstawiono wzór odmiany, wraz z przykładową odmianą lepham „widzieć”:

	I eks.	I in.	II	III	OBW.
SG.	–am		–it	–ek	–ezu
PAU.	–el	–amḫa	–itta	–is	–išu
PL.	–el	–are	–az	–el	–eju

	I eks.	I in.	II	III	OBW.
SG.	lepham		lephit	lephek	lephezu
PAU.	lephel	lephamḫa	lephitta	lephis	lephišu
PL.	lephel	lephare	lephaz	lephel	lepheju

Czasownik kam, kopulowe „być”, odmieniał się podobnie, ale z powodu krótkiego rdzenia może się wydawać to nieregularne:

	I eks.	I in.	II	III	OBW.
SG.	kam		kit	kek	kezu
PAU.	kel	kamḫa	kitta	kis	kišu
PL.	kel	kare	kaz	kel	keju

Odmiana przez czasy

Sorlijski posiadał bardzo rozbudowany system czasowy. Wyróżniał się on bardzo dużą liczbą czasów przyszłych. Morfemy czasów umieszcza się między rdzeniem a końcówką osobową.

Czas	Końcówka	Przykład na phartam „trzymać”	Opis zastosowania
Teraźniejszy	–Ø–	phartam „trzymam”	Używany do czynności tu i teraz, a także rutyn oraz czynności, które rozpoczęły się w przeszłości i za chwilę będą skończone.
Przeszły I	–eŋ–	pharteŋam „trzymałem”	Używany do czynności, które wydarzyły się niedawno, a ich efekt nadal jest odczuwalny.
Przeszły II	–ajt–	phartajtam „trzymałem”	Używany do czynności, które wydarzyły się dawno, ale ich efekt nadal jest odczuwalny w jakimś stopniu.
Aoryst	–urkh–	pharturkham „kiedyś trzymałem”	Używany do opisów historycznych, bez znacznego wpływu na teraźniejszość.
Przyszły I	–ig–	phartigam „chcę trzymać”	Używany do przyszłych czynności, których wykonanie zostało dopiero co zaplanowane i zrobi to się w najbliższym czasie.
Przyszły II	–isk–	phartiskam „będę trzymać”	Używany do przyszłych czynności, które od dawna miały być robione, ale zrobi to się dopiero teraz.
Przyszły III	–ul–	phartulam „będę trzymać”	Używany do przyszłych czynności, których wykonanie jest zaplanowane na dość odległy dystans czasowy, niemniej są niemal pewne.
Przyszły IV	–etr–	phartetram „planuje trzymać”	Używany do przyszłych czynności, które są na razie tylko wizją i nie ma pewności, że się odbędą.

Aspekt

Sorlijski posiadał też trzy aspekty, tworzone przedrostkami:

Czas	Końcówka	Przykład na phartam „trzymać”	Opis zastosowania
Niedokonany	Ø–	pharteŋam „trzymałem”	Używany do czynności, których stan nie jest zakończony i są regularne, lub ich status jest niejasny.
Dokonany	khal–	khalpharteŋam „potrzymałem”	Używany do czynności, których zakończenie jest już pewne.
Ciągły	reduplikacja nagłosu + is–	phispharteŋam „(akurat) trzymałem, byłem trzymający”	Używany do wszystkich wydarzeń, które dzieją się w konkretnym momencie.

Czasownik w sorlijskim mógł mieć więc 24 różnych form w zależności od czasu i aspektu.

Imperatyw

Tryb rozkazujący był tworzony tylko dla form 2. osoby:

w 2 osobie l. pojedynczej usuwano końcówkę –it (zhaŋit → zhaŋ „chodź”), chyba że by powstała zbitka spółgłoskowa, wtedy redukuje się do –i (tiflit → tifli „śpij”);
dla 2 osoby l. paukalnej i mnogiej dodawano dodatkową końcówkę –(a)s (zhaŋitta → zhaŋittas „chodźta”, tiflaz → tiflazas „śpijcie”).

Imiesłowy i gerundium

Imiesłowy sorlijskie były w zasadzie tylko dwa: czynny i bierny. Mogły jednak nosić aspekt, tak jak formy osobowe, więc można wyróżnić do sześciu imiesłowów. W zachowaniu wszystkie przypominały przymiotniki, mogły nawet przyjmować rodzaj ożywiony w funkcji przydawkowej (chociaż na ogół pojawiały się w rodzaju nieożywionym).

Imiesłów czynny kończył się na –ungi i wyrażał on czynności wykonywane przez obiekt. Służył też do budowy antypasywu.

Z kolei imiesłów bierny kończył się na –alti i wyrażał czynności wykonywane na obiekcie.

Gerundia (rzeczowniki odczasownikowe) były zaś budowane za pomocą morfemu –essi i wszystkie były rodzaju nieożywionego.

Antypasyw

Antypasyw był obecny w języku sorlijskim.

Jego budowa polegała na użyciu czasownika posiłkowego kam oraz imiesłowu czynnego:

Hallati thersaš majel "Syn je ryby" → Thersa kek majungi „Syn je”;
Makli julthaš tistasek "Człowiek buduje dom" → Jultha kek tistasungi „Człowiek buduje”;
Hwatthi qazaḫeš lephurkhek "Oczy widziały wełnę" → Qazaḫe kurkhis lephungi „Oczy widziały”.

Przysłówek

Przysłówki były związane z przymiotnikami, charakteryzowały się jednak zakończeniem –u. Oprócz zwykłych przysłówków, istniała też pewna kategoria tzw. przysłówków modalnych, mających podobne funkcje co polskie czasowniki modalne:

maru – musieć (przymusowo)
qhamaru – nie móc (przymusowo)
jaqu – musieć (z potrzeby)
qhajaqu – nie móc (z potrzeby)
lejsu – móc (potrafić)
qhalejsu – nie musieć (potrafić)
kellu – móc (mieć pozwolenie)
khakellu – nie musieć (mieć pozwolenie)
lassu – chcieć
qhalassu – nie chcieć

Zaimki

Zaimki osobowe i wskazujące

Nazwa przypadku	lu „ja”	ger „ty”	gajger „Ty”	zha „on, ona (oż.)”	mi „ono (noż.)”	saj „my (eks.), PAU&PL”	ŋas „my (in.), PAU”	kher „my (in.), PL”	pi „wy, PAU”	gajpi „Wy, PAU”	šel „wy, PL”	gajšel „Wy, PL”	khu „oni, one, PAU”	tha „oni, one, PL”	ḫa „ten, ta” (oż.)	qhi „to” (noż.)	qhiḫa „te, PAU”	qhiti „te, PL”
Absolutyw	lu	ger	gajger	zha	mi	saj	ŋas	kher	pi	gajpi	šel	gajšel	khu	tha	ḫa	qhi	qhiḫa	qhiti
Ergatyw	luši	gerši	gajgerši	zhaši	miši	sajši	ŋašši	kherši	piši	gajpiši	šelši	gajšelši	khuši	thaši	ḫaši	qhiši	qhiḫaš(i)	qhitiš
Dopełniacz	lun	gerun	gajgerun	zhan	min	sajun	ŋasun	kherun	pin	gajpin	šelun	gajšelun	khun	than	ḫan	qhin	qhiḫan	qhitin
Celownik	lura	gerra	gajgerra	zhara	mira	sajra	ŋasra	kherra	pira	gajpira	šelra	gajšelra	khura	thara	ḫara	qhira	qhiḫara	qhitira
Narzędnik	luli	gerli	gajgerli	zhali	mili	sajli	ŋasli	kherli	pili	gajpili	šelli	gajšelli	khuli	thali	ḫali	qhili	qhiḫala	qhitil
Komitatyw	luse	gerse	gajgerse	zhase	mise	sajse	ŋasse	kherse	pise	gajpise	šelse	gajšelse	khuse	thase	ḫase	qhise	qhiḫase	qhitise
Ablatyw (od)	lumu	germu	gajgermu	zhamu	mimu	sajmu	ŋasmu	khermu	pimu	gajpimu	šelmu	gajšelmu	khumu	thamu	ḫamu	qhimu	qhiḫamu	qhitimu
Adesyw (na)	luhu	gerhu	gajgerhu	zhahu	mihu	sajhu	ŋashu	kherhu	pihu	gajpihu	šelhu	gajšelhu	khuhu	thahu	ḫahu	qhihu	qhiḫahu	qhitihu
Innesyw (w)	luzin	gerzin	gajgerzin	zhazin	mizin	sajzin	ŋaszin	kherzin	pizin	gajpizin	šelzin	gajšelzin	khuzin	thazin	ḫazin	qhizin	qhiḫazin	qhitizin
Subesyw (pod)	luja	geša	gajgeša	zhaja	mija	sajja	ŋaša	kheša	pija	gajpija	šeja	gajšeja	khuja	thaja	ḫaja	qhija	qhiḫaja	qhitija
Miejscownik (na, w, bez precyzji)	luha	gerha	gajgerha	zhaha	miha	sajha	ŋasha	kherha	piha	gajpiha	šelha	gajšelha	khuha	thaha	ḫaha	qhiha	qhiḫaha	qhitiha
Allatyw (do)	luke	gerke	gajgerke	zhake	mike	sajke	ŋaske	kherke	pike	gajpike	šelke	gajšelke	khuke	thake	ḫake	khike	qhiḫake	qhitike
Wołacz	luk	ger	gajger	zhak	mik	saj	ŋas	kher	pik	gajpik	šel	gajšel	khuk	thak	ḫak	khik	qhiḫak	qhitik

Zapis

Sorlijski sylabariusz

Początkowo sorlijski mógł być zapisywany znakami praajniadzkimi, niemniej ze względu na ich ideograficzny charakter nie jest możliwe jasne potwierdzenie tego faktu.

Później z ich uproszczenia wyłania się rodzimy system pisma, będący sylabariuszem. Był o tyle nietypowy, że jeden znak mógł reprezentować sylabę CVC, co sprawiało, że składało się łącznie z 1632 znaków. Nie odróżniano głosek przydechowych i nieprzydechowych, Ḫ–G oraz S–Š. Także nie odróżniano L od J, ale tylko w wygłosie. Z drugiej strony, starannie odróżniono wszystkie sześć samogłosek ówczesnego języka oraz R od L. Pismo te pozostało w użytku przez spory okres czasu, niemniej jego dostępność była bardzo ograniczona z powodu jego rozbudowania, co w końcu doprowadziło do wyparcia go przez pismo ajniadzkie. Mimo to, przez pewien czas oba pisma funkcjonowały równoległe.

Linearne pismo ajniadzkie

Wraz z coraz większymi wpływu kultury ajniadzkiej, na tereny sorlijskie przybyło pismo ajniadzkie. Początkowo było używane tylko zapewne przez osoby mniej wykształcone, podczas gdy elita nadal używała starego sylabariusza. Niemniej prostsza konstrukcja pisma Ajniadów sprawiła, że pismo sorlijskie całkowicie zostało wyparte.

Modyfikacja polegała na dodaniu szeregów Q, Ŋ, L z pisma sorlijskiego, by wyrazić dźwięki nieodróżniane lub nieistniejące w ajniadzkim. Jednocześnie do zapisu głosek przydechowych użytko szeregów na spółgłoski płucne z ajniadzkiego, i podobnie do nieprzydechowych wykorzystano szeregi ejektywne. Samogłoskę –Â– wykorzystano do A, –A– do E, zaś –E– do Ė. Niedługo później Ė i O wypadają na większości obszaru ze względu na zanik odpowiadających im samogłosek (aczkolwiek pod koniec szereg O wrócił do oddania samogłoski ō). Szereg –Ə– nigdy nie został wykorzystany na pełną skalę. Kilka innych sylab też przeniesiono z poprzedniego pisma.