Gażachski

język gażachski гажаха
Utworzenie:	Hapana Mtu w 2006?
Sposoby zapisu:	cyrylica
Lista conlangów

Język gażachski (nazwa własna Гажаха) - pół nooblang używany w świecie Odprysku przez Gażachów zamieszkujących obszar położony na wschodnim wybrzeżu Zatoki Brezji (gaż. Егулаш Ҫнекра), a więc północno-zachodnie krańce Pokosty. Wraz z językami sobeckim i honkiskim należy do języków śniekrickich. Język gażachski dzieli się na dwa zasadnicze dialekty: północy zwany też tarkijsko-tackim (gaż. Ћьрқь-ве-Тъћаш бахасшасал) lub śylyjskim (gaż. Ҫылысаш бахасшасал) oraz południowy zwany śpażadzkim (gaż. Ҫпьжьдаш бахасшасал). Artykuł opisuje przede wszystkim dialekt północny.

Alfabet

Litera w cyrylicy	Litera w łacince	Nazwa litery	Fonem	Przykładowe słowo	IPA	Znaczenie	Uwagi
Дд	Dd	дъ	d	двужув	dvuʐuʋ	krokus
Ее	Ee	е	ɛ	едив	ɛdiʋ	widzieć
Рр	Rr	ръ	r	ръ	rʌ	powietrze
Тт	Tt	тъ	t	тук	tuk	drewno
Зз	Zz	зъ	z	PN: зарәѕ PD: зараѕ	PN: zarəj PD: zaraj	smród
Ҙҙ	Ģģ	ҙъ	PN:ʝ PD:ʑ	ҙгва	PN: ʝgʷa PD: ʑgʷa	ja (uniżone)
Уу	Uu	у	u	удва	udva	domyślić się
Үү	Üü	ү	y	үґү	yɣy	nie
Шш	Şş	шъ	ʂ	шур	ʂur	głowa
Ии	İi	и	i	илкь	ilkæ	niebo
Пп	Pp	пъ	p	PN: палтуґ	PN: paltuɣ	widły	w dialekcie południowym nie występuje w nagłosie, w tej pozycji jego odpowiednikiem jest ө
Ыы	Iı	ы	PN: ɨ PD: ɯ	ық	PN: ɨq PD: ɯq	połowa
Ьь	Ââ	ь	æ	ьмир	æmir	los
Ъъ	Ăă	ъ	ʌ	ълбъ	ʌlbʌ	las
Әә	Əə	ә, шав	ə	PN: әкћ	PN: əkʈ	warga	tylko w dialekcie północnym, w południowym zastępowane przez а
Аа	Aa	а	a	аргвух	argʷux	zapasy
Сс	Ss	съ	s	сакҫа	sakça	woda
Ҫҫ	Ķķ	ҫъ	PN: ç PD: ɕ	ҫнекра	PN: çnεkra PD: ɕnεkra	morze
Гг	Gg	гъ	g	гараш	garaʂ	piękny
Гв гв	Gw gw	гву	gʷ	гвәлаҫ	gʷәlaç	dziesięć tysięcy, por. miriada, man (万)
Ґґ	Cc	ґъ	ɣ	PN: ґәть	ɣətæ	wiercić
Хх	Xx	хъ	x	хуҫ	xuҫ	ubranie
Хв хв	Xw xw	хву	xʷ	хва	xʷa	że
Кк	Kk	къ	k	PN: карвушук PD: карвучук	PN: karvuʂuk PD: karvuʧuk	gatunek ślimaka
Кв кв	Kw kw	кву	kʷ	PN: квән	PN: kʷәn	wiedzieć, znać
Ққ	Qq	қъ	q	қъҫ	PD: qʌɕ	ty (z zaufaniem)
Чч	Ŧŧ	чъ	ʧ	чун	PD: ʧun	północ	tylko w dialekcie południowym, w północnym zastępowane przez ш
Ћћ	Ţţ	ћъ	ʈ	ћрар	ʈrar	szczur
Ђђ	Ɗɖ	ђъ	ɖ	ђьшьх	ɖæʂæx	malina
Жж	Z̧z̧	жъ	ʐ	PN: жьд	PN: ʐæd	on, ona, ono
Ӝӝ	Đđ	ӝъ, хуспилакаш жъ	ʤ	PD: ӝьд	ʤæd	on, ona, ono	tylko w dialekcie południowym, w północnym zastępowane przez ж
Оо	Oo	o, иқаш у	ɔ	оракот	ɔrakɔt	dżentelmen	występuje tylko w zapożyczeniach
Ӧӧ	Öö	ӧ, иқаш ү	ɶ				występuje tylko w zapożyczeniach
Өө	Ff	өъ	f	PN: өалтуґ	PN: faltuɣ	widły	tylko w dialekcie południowym i w zapożyczeniach
Вв	Vv	въ	v, ʋ	вуду	vudu	kładka	wymowa [ʋ] w kodzie sylaby
Бб	Bb	бъ	b	PN: бирк	PN: birk	pisać	w dialekcie południowym nie występuje w nagłosie, w tej pozycji jego odpowiednikiem jest м
Лл	Ll	лъ	l	летуш	lɛtuʂ	krzesło
Нн	Nn	ән	n	натах	natax	zięć
Мм	Mm	әм	m	муҙув	PD: muʑuʋ	piorun
Ѕѕ	Jj	ьѕь	j	PN: ѕазәв PD: ѕазав	PN: jazəʋ PD: jazaʋ	tekst, praca pisemna	występuje tylko w zapożyczeniach

Objaśnienia do nazw liter: шав 'cisza', хуспилакаш 'dwukropkowy', иқаш 'mały'.

Fonetyka

Dialekt północny

Samogłoski

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte	i y	ɨ	u
Średnie i półotwarte	ɛ (ɶ)	ə	ʌ (ɔ)
Prawie otwarte i otwarte	æ	a

Spółgłoski

	Wargowe	Przedniojęzykowe	Retrofleksyjne	Podniebienne	Welarne	Welarne labializowane	Języczkowe
Nosowe	m	n
Zwarte	p b	t d	ʈ ɖ		k g	kʷ gʷ	q
Szczelinowe	(f) v	s z	ʂ ʐ	ç ʝ	x ɣ	xʷ
Drżące		r
Półsamogłoski	(ʋ)			(j)
Boczne		l

Dialekt południowy

Samogłoski

	Przednie	Tylne
Przymknięte	i y	ɯ u
Średnie i półotwarte	ɛ (ɶ)	ʌ (ɔ)
Prawie otwarte i otwarte	æ	a

Spółgłoski

	Wargowe	Przedniojęzykowe	Retrofleksyjne	Podniebienne	Welarne	Welarne labializowane	Języczkowe
Nosowe	m	n
Zwarte	p b	t d	ʈ ɖ		k g	kʷ gʷ	q
Afrykaty		ʧ ʤ
Szczelinowe	f v	s z	ʂ ʐ	ɕ ʑ	x ɣ	xʷ
Drżące		r
Półsamogłoski	(ʋ)			(j)
Boczne		l

Gramatyka

Rzeczownik

Kolejność morfemów przy odmianie rzeczownika to liczba - posiadacz - przypadek dla przypadków innych niż biernik i liczba - przypadek - posiadacz w wypadku gdy przypadkiem jest biernik.

Posiadacz

Osoba	Końcówki	Przykład	Znaczenie
mój (neutralne)	-н, -на³	талшан	moja krew
mój (wywyższające się)	-ђу, -ћу	шезгађу	oczy mej dostojnej osoby
mój (uniżone)	-ҙ, -ҙа³, -ҫа³	ьмирҙь	los mojej skromnej i nic nie znaczącej osoby
nasz (inkluzywne)	-ђа³, -ћа³	азакађа	nasz a w tym i twój dom
nasz (ekskluzywne)	-ҙ, -ҙа³, -ҫа³	раткаҙ	nasza ale nie twoja ziemia
twój, wasz	-ҙгы, -ыҙгы	адамҙгы	wasz ziemniak
szanownego pana, pani itp.	-бүћ, -пүћ	гешубүћ	imię szanownego pana
wielce szanownego pana, pani itp.	-ба³н, -па³н	судбан	bóg wielce szanownego pana
twój, zaufana osobo	-ҫ, -иҫ	вургыдеҫ	twe słowo, o ty w którym pokładam nadzieje
jego, jej	-ж, -жү, -шү	хуҫшү	jego ubranie
ich	-ттыв, -дыв, -тыв	ҫилваттыв	ich wieś
swój	-л, -ли	палтуґасли	swoje widły

W dialekcie południowym końcówka o znaczeniu 'swój' nie występuje, zamiast niej używa się końcówki właściwej osoby.

Posiadacz i posiadany mogą tworzyć syntagmy wedle dwóch schematów:

1. Posiadacz pojawia się pierwszy, funkcję przypadka dzierżawczego pełni ablatyw, np. курсалув шезгаж 'oczy dziewczyny';
2. Posiadany pojawia się pierwszy, opcjonalnie między wyrazy może wskoczyć dodatkowa partykuła и lub с, np. шезгаж курса, шезгаж и курса 'oczy dziewczyny'; tej konstrukcji nie używa się, gdy posiadacz wyrażony jest zaimkiem osobowym, np. *талшан ун 'moja krew';

Posiadacz wyrażony zaimkiem zwykle jest pomijany, jego pojawienie się jest podkreśleniem osoby, np. талшан 'moja krew' obok нелув талшан 'właśnie moja krew'.

Przypadki

Przypadek	Końcówki	Przykład	Znaczenie
Mianownik	zero	курса	dziewczyna
Ablatyw	-лув	ҫилвалув	ze wsi
Miejscownik	-нив	летушнанив	na moim krześle
Biernik	-с, -а³с	теркештьс	tajemnicę
Narzędnik	-сү, -ү	дашлисү	swoją ręką

Przymiotnik

Przymiotnik posiada trzy formy. Spośród nich jedynie ostatnia odmienia się przez przypadki.

Końcówka	Użycie	Przykład	Znaczenie
-а¹ш	przydawka	бәҫлаш галахуҫ	wąskie spodnie
	orzeczenie teraźniejsze	ун иқаш	jestem mały
-үх	orzeczenie przeszłe	бүћ бурүх	szanowny pan był zły
	pytania, potwierdzenia i przeczenia w czasie przeszłym	жыт ъмыт лашүх?	czy oni byli wielcy?
-ик	samodzielne użycie przymiotnika	тулбик	ten niebieski
	pytania, potwierdzenia i przeczenia w czasie teraźniejszym	шезгаж гвиз апакик	tak, jego oczy są straszne

Liczebnik

Próg w systemie liczebników gażachskich umiejscowiony jest na wysokości 10000. Warto zauważyć, iż nazwy nastek tworzone są w sposób regularny, a dziestek nieregularny.

Liczebniki główne

• 0 ґыл
• 0,5 ық
• 1 нге
• 2 хус, хуста
• 3 дъҙъв
• 4 гуҙъв
• 5 тьв
• 6 зүргув
• 7 дълев
• 8 масә
• 9 сес
• 10 ырыҫ
• 11 ырыҫ нге
• 12 ырыҫ хус
• 20 хусхар
• 30 дъҙър
• 40 гуҙар
• 50 тьвьр
• 60 ҫар
• 70 дългүз
• 80 масәґүз
• 90 сескүз
• 100 зув
• 200 хус зув
• 1000 меґа
• 2000 хус меґа
• 10000 гвәлаҫ
• 10 0000 ырыҫ гвәлаҫ
• 100 0000 зув гвәлаҫ
• 1000 0000 меґа гвәлаҫ
• 10000 0000 сьльқ

Liczebniki porządkowe

Tworzone są od liczebników głównych za pomocą morfemów -к-, -г-, -ґ- i odpowiedniej końcówki przymiotnika, np. хўскаш мимбабна 'moje drugie dziecko', бан үґү нгеґүх 'wielce szanowny pan nie był pierwszy', тьвгик 'ten piąty'.

Zaimek

Zaimki osobowe

Osoba	Zaimek	Temat odmiany jeśli inny niż mianownik	Uwagi
ja (neutralne)	ун	не-
ja (wywyższające się)	әђу
ja (uniżone)	ҙгва
my (inkluzywne)	ђа
my (ekskluzywne)	гаҙ
ty, wy	ҙаг	ҙгы-
pan, pani, panie, państwo (z szacunkiem)	бүћ
pan, pani, panie, państwo (z wielkim szacunkiem)	бан
ty, wy (z zaufaniem)	қъҫ	еқъ-
on, ona, ono	жьд	жде-
oni, one	жыт	жы

Czasownik

Formą podstawową i słownikową czasownika jest postać drugiej (wg przyjętej w artykule numeracji - patrz niżej) osoby czasu przeszłego trybu oznajmiającego. Istnieje też grupa czasowników o innym schemacie odmiany - tzw. czasowniki wybiegające (w przód / w teraźniejszość) - dla nich formą podstawową jest forma drugiej osoby czasu teraźniejszego trybu , a słownikową - tej samej osoby czasu przeszłego tego samego trybu.

Osoba

Odmiana czasownika przez osoby jest dość zredukowana - własne charakterystyczne końcówki przyjmują tylko osoby "ja" i "oni". Istnieje też stosunkowo nowa tendencja, by rozszerzać końcówkę osoby "oni" także na inne osoby mnogie, a więc "my", "wy" i "państwo". W artykule przyjmuje się następującą numerację osób:

1. "ja" (odpowiada zaimkom ун, әђу, ҙгва);
2. "nie ja i nie oni" (ђа, гаҙ, ҙаг, бүћ, бан, қъҫ, жьд);
3. "oni" (жыт); czasem też "my, wy, państwo" (ђа, гаҙ oraz honoryfikatywne ҙаг, бүћ, бан, қъҫ, o ile zwrot pada do więcej niż jednej osoby).

Czas

Czas przeszły

Jest to najprostszy czas pod względem morfologicznym. Odmiana w czasie tym wygląda następująco:

Osoba	Po samogłosce	Po spółgłosce nienosowej	Po spółgłosce nosowej
1	-ҫ	-а, -ь, -ъ
2	-
3	-ҙат, -ҙьт, -ҙът	-ат, -ьт, -ът	-ыт

Czasowniki wybiegające tworzą czas przeszły poprzez umieszczenie po formach odmienionych zgodnie z powyższym schematem pomocniczego czasownika шут 'być' w 2. osobie czasu przeszłego, np. нђәка шут 'umiałem' (por. czas szeroki dla czasowników wybiegających).

Czas szeroki

Zwany również czasem teraźniejszo-przyszłym, dotyczy wydarzeń przyszłych lub zwyczajów i stanów stałych lub powtarzalnych.
Orzeczenie w tym czasie ma postać imiesłowu teraźniejszego i nie podlega odmianie przez osoby, np. ун ьмирлипъђ әсънпъръ 'narzekam na swój los'.
Dla czasowników wybiegających w przód ma postać taką jak dla niewybiegających czas przeszły, np. нђәка 'umiem'.
Czasownik 'być' ma w tym czasie postać zerową, a w odniesieniu do przyszłości zastępuje go гвүхва 'stać się', np. ун ҫилвел 'jestem wieśniakiem, dosł. ja wieśniak', ун ҫилвел әзгвүхва 'będę wieśniakiem'.

Czas chwili obecnej

Opisuje zdarzenia mające miejsce w danej chwili.
Formalnie orzeczeniem jest zredukowany do zera czasownik 'być', przed którym pojawia się lokatyw od gerundium na -ка. Gerundium takie, jeśli utworzone jest od czasownika przechodniego, łączy się z obiektem wyrażonej w nim czynności na zasadzie związku dzierżawczego, jeśli zaś powstało od czasownika nieprzechodniego, to przyjmuje podmiot swojej czynności za posiadacza. Przykład: ун ьмирлипъђ ънпъръґанив 'w tej chwili narzekam na swój los, dosł. ja [jestem] w narzekaniu swojego losu'.

Czas chwili ówczesnej

Opisuje zdarzenia zaszedłsze w danej chwili w przeszłości.
Wygląda tak jak czas chwili obecnej, z tym że posiłkowy czasownik 'być' jest w czasie przeszłym, np. ун ьмирлипъђ ънпъръґанив шута 'w owej chwili narzekałem na swój los'.

Czas odległej przeszłości

Opisuje zdarzenia mające miejsce bardzo dawno. Posiada następujące końcówki.

Osoba	Po samogłosce	Po spółgłosce
1	-ва, -вь, -въ	-ус
2	-в	-у
3	-ват, -вьт, -вът	-уст

Czas przeszły nieświadka

Opisuje zdarzenia mające miejsce w przeszłości, których mówiący nie jest pewny, nie widział ich, a zna je ze słyszenia lub wnioskuje o nich. Tworzy się go od form czasu odległej przeszłości przez przedrostek ҫа lub ҫ pisany łącznie, np. ҫатомалуст 'podobno liczyli'.

Czas szeroki nieświadka

Opisuje zdarzenia mające miejsce w teraźniejszości, spodziewanej przyszłości lub mające charakter ogólny, których mówiący nie jest pewny, nie widział ich, a zna je ze słyszenia lub wnioskuje o nich. Tworzy się go od form czasu przeszłego (w przypadku czasowników wybiegających od czasu teraźniejszego) przez przedrostek ҫа (przed samogłoską może skrócić się do ҫ) pisany łącznie, np. ҫатомалат 'podobno liczą'.

Czas zaprzeszły

Nazywa czynność uprzednią względem jakiejś innej czynności przeszłej. Obecnie jest czasem archaicznym i bywa używany dla celów stylistycznych. Tworzy go pomocniczy czasownik шут 'być' we właściwej osobie czasu przeszłego wraz z imiesłowem przeszłym -(ы)н, np. шута утрухын 'ugryzłem byłem'.

Pytanie, potwierdzenie i negacja

Formy pytania rozstrzygającego, odpowiedzi twierdzącej oraz negacji (zarówno użytej w odpowiedzi na pytanie, jak i nie) tworzy się z pomocą posiłkowych czasowników ъм 'czy', гвиз 'tak', үґү 'nie', które

• w czasie przeszłym odmieniają się przez osoby jak inne czasowniki i łączą się z czasownikiem głównym w formie imiesłowu przeszłego -(ы)н, np. үґүҫ ънпърын 'nie narzekałem'. Czasowniki wybiegające wymagają dodatkowo posiłkowego шут, np. ъмъ нђәкын шут? 'czy umiałem?';
• w czasie szerokim odmieniają się przez osoby tak samo jak w przeszłym, ale łączą się z czasownikiem głównym w formie imiesłowu teraźniejszego, np. қъҫ Шептыс ъм әседив? 'czy widujesz Szepty?'. Czasowniki wybiegające mogą używać zarówno imiesłowów przeszłych jak i teraźniejszych (w tym drugim przypadku odnoszą się do przyszłości), np. ъмъ нђәкын? 'czy umiem?', ъмъ әнђәк? 'czy będę umiał?'. Czasownik 'być' ma formę әшшә, np. үґүҫ ҫилвел әшшә 'nie jestem wieśniakiem';
• w czasie chwili obecnej łączą się z czasownikiem 'być' w formie imiesłowu teraźniejszego: әшшә, np. қъҫ, Шепты едивгажнив ъм әшшә? 'czy w tej chwili widzisz Szepty?';
• w czasie chwili obecnej łączą się z czasownikiem 'być' w formie imiesłowu przeszłego na -(ы)н: шутын, np. қъҫ, Шепты едивгажнив ъм шутын? 'czy w owej chwili widziałaś Szepty?';
• w czasie odległej przeszłości odmieniają się przez osoby jak inne czasowniki i łączą się z czasownikiem głównym w formie imiesłowu przeszłego -(ы)н, np. үґүва ънпърын 'dawno dawno temu nie narzekałem';
• w czasach nieświadka przyłączają partykułę ҫ(а), a dalej zachowują się odpowiednio jak w czasie przeszłym (bez posiłkowego 'być' dla czasowników wybiegających) i jak w czasie odległej przeszłości, np. ҫүґүҫ ънпърын 'podobno nie narzekam', ҫъмъ нђәкын шут? 'czy okazuje się, że umiem?', ҫүґүва ънпърын 'podobno nie narzekałem'.

Czas zaprzeszły nie tworzy własnych form pytania, potwierdzenia i negacji, zamiast tego używa się form właściwych dla czasu przeszłego.

Teksty

Ѕудыта - Judyta

Ҙи гараш курса Ѕудыта әзгешуда. Гараш, тулбаш шезгаж лашаш теркештьс әзбәднә, кык апакаш теркештьс, хва трувы рендутшүс әсаланд. Ѕудыта рыкьж бураш, жьд судас үґү әсәгвил.

Zobacz też

• Słownik języka gażachskiego

Języki świata Odprysku

Pokostańskie
Kuńskie: krakirski † • karski • mrojski • korsaryjski¹ • koźmiński • klintoński • herbercki • widacki • kaszlucki • hossycki • bessański • lański • natuski • ksatuski • chuachijski²
Hiundajskie: starohiundajski† • średniohiundajski† • hiundajski¹ • tojocki • audijski
Zaimkowe: tamteński† • oński† • ówski
Pratyckie: tarykański • jasyrski • niwski • koszylijski • hojski • lureński • karański • kargielski • aerieński
Śniekrickie: gażachski • snobecki • honkiski

---

Gluristańskie
Ngasańskie: tauchtyjski† • kaibirski† • kihkucki† • lachatyjski • tuwlicki† • mallicki • lupijski • wajtulski³ • kilumski • hichaski • czachulski
Hauckie: juchifacki • iliwaski • ulacki • harwarski • liski • szynkarajski • titiakucki
Nuckie: htański • olbiski • nalski
Izolowane: ailicki • nuawalski

---

Keristańskie
Południowe: bailski • buacki²

---

Aristackie
Wschodnie: retszycki

¹ używany w Pokoście i Gluriście ² używany w Gluriście ³ używany w Pokoście