Język pradarkajski: Różnice pomiędzy wersjami
m (→Przez czasy) |
|||
Linia 391: | Linia 391: | ||
*Teraźniejszo-przyszły: '''-jā''' | *Teraźniejszo-przyszły: '''-jā''' | ||
*Przeszły: '''-wū''' | *Przeszły: '''-wū''' | ||
− | *Zaprzeszły: odmienione ''być'' z końcówką '''- | + | *Zaprzeszły: odmienione ''być'' z końcówką '''-wū''' + bezokolicznik |
− | *Zaprzyszły: odmienione ''być'' z końcówką '''- | + | *Zaprzyszły: odmienione ''być'' z końcówką '''-jā''' + bezokolicznik |
− | + | W przypadku czasu zaprzeszłego i zaprzeszłego czasownika ''być'' tworzy się je zamieniając w temacie samogłoskę '''a''' na '''i'''. | |
Wszystkie te sufiksy występują po sufiksie osoby. | Wszystkie te sufiksy występują po sufiksie osoby. |
Wersja z 17:29, 17 paź 2020
język pradarkajski ddākasasa gaca | |
---|---|
Utworzenie: | Emil (w 2020) |
Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu/konwerldu |
Klasyfikacja: | przodek j. darkajskich
|
Kody | |
Conlanger–1 | pdr. |
Lista conlangów |
Język pradarkajski (pdr. ddākasasa gaca [d̪äːˌkäsäˈsä gäˈgʷä]) – prajęzyk w świecie Gammaji, będący przodkiem j. darkajskich.
Język ten był szyku SOV i był aglutynacyjny. W odróżnieniu od sąsiedniego języka pragammajskiego posiadał rozbudowane zasady akcentu (który jednak był regularny), miał rodzaje gramatyczne (utrum i r. nijaki) i bogate stopniowanie przymiotników oraz przysłówków. Brakowało natomiast harmonji samogłosek.
Język ten (i jego potomkowie) mocno wpłynęły na niektóre języki gammajskie, chociażby na języki zongepajckie, języki chamskie i języki naumowskie.
Fonetyka
Samogłoski
Język ten miał dosyć nietypowy system samogłosek. Rozróżniał tylko trzy barwy, ale i też trzy długości. Dawało to dziewięć fonemicznych samogłosek. Ponadto występowało sześć dyftongów, wszystkie zstępujące. Samogłoski ultrakrótkie były bardziej centralne niż krótkie i długie.
Przednie | Tylne | |
---|---|---|
Przymknięte | ɪ̆ i iː | ʊ̆ u uː |
Otwarte | ɐ̆ ä äː |
Dyftongi: ai, au, ir, iu, ui, ur. Litera r oznacza w nich niezgłoskotwórcze a (MAF: [ɐ̯]).
Spółgłoski
System spółgłoskowy też miał swoją charakterystyczną cechę: odróżniał [t̪] od [t̻].
System spógłosek przed przesuwką międzyjerową:
Wargowe | Zębowe | Laminalne | Podniebienne | Welarne | Labjowelarne | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | |||||
Zwarte | bezdźwięczne | p | t̪ | t̻ | k | kʷ | |
dźwięczne | b | d̪ | d̻ | g | gʷ | ||
Szczelinowe | f | s | h | hʷ | |||
Drżące | r | ||||||
Boczne, Półsamogłoski | ɫ̪ | l | j | w |
Spółgłoski zapisane jako [h], [hʷ] pierwotnie mogły brzmieć [x], [xʷ].
Istniała ponadto niefonemiczna geminata ss występująca głównie w słowach złożonych.
Akcent
Istniały dwa rodzaje akcentu: główny i rdzeniowy (poboczny). Poboczny jest używany, gdy akcent główny pada na sufiks aglutynacyjny.
W obu przypadkach akcent pada na ostatnią sylabę, której rdzeniem nie była ultrakrótka samogłoska (w pobocznym ostatnia taka sylaba rdzenia). Jeśli jednak całe słowo było zbudowane z ultrakrótkich samogłosek, akcentuje się pierwszą sylabę. Dlatego akcent pradarkajski jest ruchomy, ale i regularny.
Budowa sylaby
W języku pradarkajskim istniała bardzo prosta struktura sylaby (C)V(s), gdzie C to dowolna spółgłoska, zaś V samogłoska/dyftong. Tylko s było dozwolone w wygłosie.
Sylaby V oraz Vs pojawiają się tylko w nagłosie, ponieważ samogłoski nie mogą występować obok siebie.
Transkrypcja
a | ā | ai | au | ə | b | c | d | dd | f | g | h | ƕ | i | ī | ir | iu | ь | j | k | l | ł | m | n | p | q | r | s | t | tt | u | ū | ui | ur | ъ | w |
[ä] | [äː] | [äɪ̯] | [äʊ̯] | [ɐ̆] | [b] | [gʷ] | [d̻] | [d̪] | [f] | [g] | [h] | [hʷ] | [i] | [iː] | [iɐ̯] | [iʊ̯] | [ɪ̆] | [j] | [k] | [l] | [ɫ̪] | [m] | [n] | [p] | [kʷ] | [r] | [s] | [t̻] | [t̪] | [u] | [uː] | [uɐ̯] | [uɪ̯] | [ʊ̆] | [w] |
Gramatyka
Rodzajnik
Rodzajnik jest ważną częścią mowy w pradarkajskim. Istnieją rodzajniki określone, nieokreślone i przeczące. Tylko dzięki niemu można określić rodzaj w mianowniku (przypadki zależne mają różną formę).
- Określony utrum: a np. a sir "ta dusza"
- Określony r. nijaki: ikъ np. ikъ karā "ta zdrada"
- Określona l. mnoga: ъddъ np. ъddъ łъfətta "te dni"
- Nieokreślony utrum: ara np. ara watta "(jakaś) góra"
- Nieokreślony r. nijaki: ila np. ila ddibilā "(jakaś) równina"
- Nieokreślona l. mnoga: ъłъ np. ъłъ tarəkatta "(jakieś) brzegi"
Przeczenie
Można stoworzyć przeczenie, dodając do rodzajnika nieokreślonego spółgłoskę q- dla utrum i t- dla r. nijakiego i l. mnogiej. Przeczenia takiego nie używa się w przypadku kiedy przeczy się z czasownikem mieć (on nigdy nie może być zaprzeczony – istnieją inne konstrukcje by wyrazić brak czegoś)
- Utrum: qara np. qara janъ "żaden przywódca"
- R. nijaki: tila np. tila sagā "żaden czas"
- L. mnoga: tъłъ np. tъłъ lъwъwъtta "żadnych szamanów"
Rzeczownik
Rzeczownik w pradarkajskim nosi ze sobą rodzaj ‒ utrum lub r. nijaki. Utrum jest zazwyczaj używane do dorosłych ludzi, świętych miejsc oraz postaci, niektórych narzędzi, a także mórz, jezior i rzek, dodatkowo słowa syn, córka, wnuk. R. nijaki określa resztę rzeczy ‒ dzieci, zwierzęta, przyroda, pozostałe narzędzia itd.. Jednak często te reguły nie zdają egzaminu, więc rodzaju trzeba się uczyć razem z słowem.
Rodzaj ma ważny wpływ na użyte przedimki i rodzaj deklinacji.
Są tylko dwie liczby ‒ pojedyncza i mnoga.
Deklinacja
Istnieje sześć przypadków: mianownik, dopełniacz, biernik, ablatyw, allatyw oraz narzędnik.
|
|
Tworzenie liczby mnogiej
Liczbę mnogą tworzy się dodając sufiks -tta po sufiksie przypadku.
Przymiotnik
Nie odmienia się przez przypadki, liczbę, rodzaj, ale podlega stopniowaniu. Zawsze stoi przed rzeczownikem, który jest określany.
W pradarkajskim istniały dwie formy przymiotnika: krótkie i długie.
Forma długa
Używana była głównie do opisu rzeczy wyjątkowych w swoim rodzaju, pojedynczych osób, wydarzeń historycznych.
Przykład stopniowania | ||||
---|---|---|---|---|
Stopień | Sufiks | bara (wiara) | tłumaczenie | |
Najwyższy | -saras | barasaras | najwierniejszy | |
Wyższy | -ras | bararas | wierniejszy | |
Zwykły | -sasa | barasasa | wierny | |
Niższy | -kas | barakas | mniej wierny | |
Najniższy | -sakas | barasakas | najmniej wierny | |
Zerowy (brak cechy) | -kiu | barakiu | bez wiary/niewierny |
Forma krótka
Używana była do innych określeń.
Przykład stopniowania | ||||
---|---|---|---|---|
Stopień | Sufiks | huja (mięso) | tłumaczenie | |
Najwyższy | -sū | hujasū | najbardziej mięsny | |
Wyższy | -kū | hujakū | bardziej mięsny | |
Zwykły | -sa | hujasa | mięsny | |
Niższy | -ƕə | hujaƕə | mniej mięsny | |
Najniższy | -sə | hujasə | najmniej mięsny | |
Zerowy (brak cechy) | -ƕa | hujaƕa | bezmięsny |
Przysłówek
Określa sposób wykonania czynności. Zawsze znajduje się przed czasownikem. Jeżeli jest użyty czasownik posiłkowy, stoi pomiędzy czasownikem posiłkowym a właściwym.
W odróżnieniu od przymiotnika, nie miał podziału na formę długą i krótką.
Przykład stopniowania | ||||
---|---|---|---|---|
Stopień | Sufiks | hъkъ (szybkość) | tłumaczenie | |
Najwyższy | -sarabъ | hъkъsarabъ | najszybciej | |
Wyższy | -rabъ | hъkъrabъ | szybciej | |
Zwykły | -rarъ | hъkъrarъ | szybko | |
Niższy | -bahъ | hъkъbahъ | mniej szybko | |
Najniższy | -sabahъ | hъkъsabahъ | najmniej szybko | |
Zerowy (brak cechy) | -gь | hъkъgь | bez szybkości/nieszybko |
Czasownik
Czasownik jest bogatą częścią mowy pradarkajskiej. Odmienia się przez cztery czasy i rodzaje. Ponadto, dużą część operacji wykonuje się na czasownikach posiłkowych: być, woleć, słuchać. Część z ich zastosowań dostała się do j. zongepajckiego.
Istnieją także dwie formy rozkazujące, forma życząca i trzy aspekty.
Bezokolicznik
Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Jego końcówka to -həjь (h jest pomijane, gdy rdzeń kończy się na s). Odpowiada na ogół polskiemu bezokolicznikowi, formom -no, -to, a także łączy się z czasownikami w funkcji posiłkowej.
Przykładowe bezokoliczniki:
- fadahəjь – pić
- barābarahəjь – kochać
- gacahəjь – mówić
- sūmakъhəjь – widzieć
Odmiana czasownika
Przez rodzaje
Są to pierwsze sufiksy czasownika doklejane do rdzenia. Czasownik dopasowuje do podmiotu:
- Utrum: -hī
- R. nijaki: -mь
- L. mnoga: -canъ
Przez czasy
W języku pradarkajskim istniały cztery czasy. Odbiegały one nieco od czasów indoeuropejskich, nie występował bowiem żaden czas przyszły – czynności przyszłe wyrażało czasem teraźniejszym lub, po innej czynności w teraźniejszości lub przyszłości, czasem zaprzyszłym. Jednakże zarówno północnodarkajskie, jak i południowodarkajskie utworzyły nowy czas przyszły: na północy rozwinął się z czasu zaprzyszłego (dając system teraźniejszy-przyszły-przeszły-zaprzeszły), na południu zaś został, tak jak wiele innych nowych czasów, utworzony jako czas złożony.
- Teraźniejszo-przyszły: -jā
- Przeszły: -wū
- Zaprzeszły: odmienione być z końcówką -wū + bezokolicznik
- Zaprzyszły: odmienione być z końcówką -jā + bezokolicznik
W przypadku czasu zaprzeszłego i zaprzeszłego czasownika być tworzy się je zamieniając w temacie samogłoskę a na i.
Wszystkie te sufiksy występują po sufiksie osoby.
Przez aspekt
Są trzy aspekty - niedokonany wieczny, niedokonany chwilowy i dokonany. Niedokonany wieczny służy do wyrażenia czynności, które zawsze trwają, nie przestaną trwać lub przestaną po bardzo długim okresie czasu. Inny aspekt, niedokonany chwilowy służy do wyrażenia czynności, która trwa i wkrótce zostanie zakończona. Natomiast dokonany służy do wyrażenia ukończonej czynności.
Formy rozkazujące
- Forma rozkazująca "lekka": odmienione być z przyrostkiem -lur (+ bezokolicznik)
- Forma rozkazująca "ciężka": odmienione woleć z przyrostkiem -lur (+ bezokolicznik)
Użycie obu form jest zależne od własnego widzimisię i emocji, dlatego nie ma określonych zasad ich stosowania. Jednak dla bóstw, szamaniw oraz gór zawsze z powodu szacunku używa się formy lekkej.
Forma życząca
Używamy jej jak komuś życzymy powodzenia czynności. Używana jest także jako próśba. Budowa: odmienione woleć + bezokolicznik
Tryb przypuszczający
Używamy go, gdy nie mamy pewności, czy to się stało, a także jako oskarżenie bez dowodów. Budowa: Odmienione słuchać + bezokolicznik.
Tworzenie strony zwrotnej
Stronę zwrotną tworzy się dodając jako ostatni sufiks cząstkę -ja.
Gerundium
Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -əjь na -ъjь. Jest on rodzaju nijakiego, odmienia się przez przypadki i otrzymuje rodzajnik.
Tworzenie pytań
Pytania tworzymy zmieniając szyk z SOV na VSO (czasownik idzie na początek zdania). Jeżeli użyty jest czasownik posiłkowy, tylko ten przechodzi na początek, zaś bezokolicznik oznaczający właściwą czynność zostaje na końcu. Przysłówki się przesuwają razem z czasownikem właściwym.
Nie zachodzą poza tym żadne zmiany poza tym, że w transkrypcji zamiast kropki stawiamy znak zapytania.
Zaimki osobowe
- rъ - ja
- rə - ty
- rь - on/ona (utrum)
- ъrь - ono
- ddur - my
- ddā - wy
- ddir - oni
Te zaimki podlegają regularnej odmianie przez przypadki.
Zaprzeczanie czasownika mieć
Bardzo charakterystyczną cechy pradarkajszczyzny jest niemożność zaprzeczenia czasownika mieć przedimkem przeczącym lub słowem nie. Aby przekazać informacje o braku posiadania danej rzeczy, cechy wykorzystuje się specjalne konstrukcje:
- używa się czasownika być i przysłówka/przymiotnika w stopniu zerowym (np. była bezwełniana zamiast nie miała wełny)
- mówi się o obecności innej cechy, która jest przeciwieństem (np. miał wolnego konia zamiast nie miał szybkiego konia)
Wpływy gammajsko-darkajskie
Wpływy darkajskie w językach gammajskich
Języki zongepajckie
Języki chamskie
Języki naumowskie
Wpływy gammajskie w językach darkajskich
Języki północnodarkajskie
Języki południowodarkajskie
Przypisy
- ↑ samogłoska ultrakrótka występuje przy słowach kończących się na s
- ↑ h jest pomijane przy słowach kończących się na s
- ↑ samogłoska ultrakrótka występuje przy słowach kończących się na s
- ↑ protetyczne h pojawia się przy słowach zaczynających się na samogłoskę
- ↑ protetyczne h pojawia się przy słowach zaczynających się na samogłoskę