Język pradarkajski: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
(Nie pokazano 17 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika)
Linia 15: Linia 15:
  
  
−
'''Język pradarkajski''' (pdr. ''ddākasasa gaca'' [{{IPA|d̪äːˌkäsäˈsä gäˈgʷä}}]) – prajęzyk w świecie [[Gammaja|Gammaji]], będący przodkiem j. darkajskich. Rodzina ta wpłynęła mocno na [[Język zongepajcki|zongepajszczyznę]].
+
'''Język pradarkajski''' (pdr. ''ddākasasa gaca'' [{{IPA|d̪äːˌkäsäˈsä gäˈgʷä}}]) – prajęzyk w świecie [[Gammaja|Gammaji]], będący przodkiem j. darkajskich.  
  
 
Język ten był szyku SOV i był aglutynacyjny. W odróżnieniu od sąsiedniego [[Język_protogamajski|języka pragammajskiego]] posiadał rozbudowane zasady akcentu (który jednak był regularny), miał rodzaje gramatyczne (utrum i r. nijaki) i bogate stopniowanie przymiotników oraz przysłówków. Brakowało natomiast harmonji samogłosek.
 
Język ten był szyku SOV i był aglutynacyjny. W odróżnieniu od sąsiedniego [[Język_protogamajski|języka pragammajskiego]] posiadał rozbudowane zasady akcentu (który jednak był regularny), miał rodzaje gramatyczne (utrum i r. nijaki) i bogate stopniowanie przymiotników oraz przysłówków. Brakowało natomiast harmonji samogłosek.
 +
 +
Język ten (i jego potomkowie) mocno wpłynęły na niektóre języki gammajskie, chociażby na [[języki zongepajckie]], [[języki chamskie]] i [[języki naumowskie]].
  
 
== Fonetyka ==
 
== Fonetyka ==
Linia 31: Linia 33:
 
|-align=center
 
|-align=center
 
!Przymknięte
 
!Przymknięte
−
|{{IPA|ɪ̆}} {{IPA|i}} {{IPA|iː}}||{{IPA|ʊ̆}} {{IPA|u}} {{IPA|uː}}
+
|{{IPA|ɪ̆}} {{IPA|i}} {{IPA|iː}} ('''ь i ī''')||{{IPA|ʊ̆}} {{IPA|u}} {{IPA|uː}} ('''ъ u ū''')
 
|-align=center
 
|-align=center
 
!Otwarte
 
!Otwarte
−
| colspan=2 align=center |{{IPA|ɐ̆}} {{IPA|ä}} {{IPA|äː}}
+
| colspan=2 align=center |{{IPA|ɐ̆}} {{IPA|ä}} {{IPA|äː}} ('''ə a ā''')
 
|}
 
|}
 
Dyftongi: '''ai, au, ir, iu, ui, ur'''. Litera '''r''' oznacza w nich niezgłoskotwórcze '''a''' (MAF: [{{IPA|ɐ̯}}]).
 
Dyftongi: '''ai, au, ir, iu, ui, ur'''. Litera '''r''' oznacza w nich niezgłoskotwórcze '''a''' (MAF: [{{IPA|ɐ̯}}]).
Linia 50: Linia 52:
 
!Welarne
 
!Welarne
 
!Labjowelarne
 
!Labjowelarne
−
!Krtaniowe
 
 
|- align="center"
 
|- align="center"
 
! colspan="2" | Nosowe
 
! colspan="2" | Nosowe
−
|{{IPA|m}}
+
|{{IPA|m}} ('''m''')
−
| colspan="2" |{{IPA|n}}  
+
| colspan="2" |{{IPA|n}} ('''n''')
−
|
 
 
|
 
|
 
|
 
|
Linia 62: Linia 62:
 
! rowspan="2" |Zwarte
 
! rowspan="2" |Zwarte
 
!<small>bezdźwięczne</small>
 
!<small>bezdźwięczne</small>
−
|{{IPA|p}}      
+
|{{IPA|p}} ('''p''')
−
||{{IPA|t̪}}
+
||{{IPA|t̪}} ('''tt''')
−
||{{IPA|t̻}}
+
||{{IPA|t̻}} ('''t''')
−
|
 
−
|{{IPA|k}} 
 
−
|{{IPA|kʷ}}
 
 
|
 
|
 +
|{{IPA|k}} ('''k''')
 +
|{{IPA|kʷ}} ('''q''')
 
|-
 
|-
 
!<small>dźwięczne</small>
 
!<small>dźwięczne</small>
−
|{{IPA|b}}
+
|{{IPA|b}} ('''b''')
−
|{{IPA|d̪}}
+
|{{IPA|d̪}} ('''dd''')
−
| {{IPA|d̻}}
+
| {{IPA|d̻}} ('''d''')
−
|
 
−
| {{IPA|g}}
 
−
| {{IPA|gʷ}}
 
 
|
 
|
 +
| {{IPA|g}} ('''g''')
 +
| {{IPA|gʷ}} ('''c''')
 
|- align="center"
 
|- align="center"
 
! colspan="2"|Szczelinowe  
 
! colspan="2"|Szczelinowe  
−
|{{IPA|f}}      
+
|{{IPA|f}} ('''f''')
−
| colspan="2" |{{IPA|s}}
+
| colspan="2" |{{IPA|s}} ('''s''')
−
|
 
−
|
 
 
|
 
|
−
|{{IPA|h}}
+
|{{IPA|h}} ('''h''')
 +
|{{IPA|hʷ}} ('''ƕ''')
 
|- align="center"
 
|- align="center"
 
! colspan="2" | Drżące  
 
! colspan="2" | Drżące  
 
|
 
|
−
| colspan="2" | {{IPA|r}}
+
| colspan="2" | {{IPA|r}} ('''r''')
−
|
 
 
|
 
|
 
|
 
|
Linia 97: Linia 93:
 
! colspan="2" | Boczne, Półsamogłoski
 
! colspan="2" | Boczne, Półsamogłoski
 
|
 
|
−
|{{IPA|ɫ̪}}
+
|{{IPA|ɫ̪}} ('''ł''')
−
|{{IPA|l}}
+
|{{IPA|l}} ('''l''')
−
|{{IPA|j}}
+
|{{IPA|j}} ('''j''')
−
|{{IPA|w}}
+
|{{IPA|w}} ('''w''')
−
|
 
 
|
 
|
 
|}
 
|}
 +
Spółgłoski zapisane jako [h], [hʷ] pierwotnie mogły brzmieć [x], [xʷ].
 +
 +
Istniała ponadto niefonemiczna geminata '''ss''' występująca głównie w słowach złożonych.
  
 
=== Akcent ===
 
=== Akcent ===
Linia 110: Linia 108:
 
W obu przypadkach akcent pada na ostatnią sylabę, której rdzeniem nie była ultrakrótka samogłoska (w pobocznym ostatnia taka sylaba rdzenia). Jeśli jednak całe słowo było zbudowane z ultrakrótkich samogłosek, akcentuje się pierwszą sylabę. Dlatego akcent pradarkajski jest ruchomy, ale i regularny.
 
W obu przypadkach akcent pada na ostatnią sylabę, której rdzeniem nie była ultrakrótka samogłoska (w pobocznym ostatnia taka sylaba rdzenia). Jeśli jednak całe słowo było zbudowane z ultrakrótkich samogłosek, akcentuje się pierwszą sylabę. Dlatego akcent pradarkajski jest ruchomy, ale i regularny.
  
−
=== Transkrypcja ===  
+
=== Budowa sylaby ===
−
{| cellspacing="5" style="text-align: center;"
+
W języku pradarkajskim istniała bardzo prosta struktura sylaby '''(C)V(s)''', gdzie C to dowolna spółgłoska, zaś V samogłoska/dyftong. Tylko '''s''' było dozwolone w wygłosie.
−
|- style="font-size: 2.0em;"
+
 
−
| a || ā || ai || au || ə || b || c || d || dd || f || g || h || i || ī || ir || iu || ь || j || k || l || ł || m || n || p || q || r || s || t || tt || u || ū || ui || ur || ъ || w
+
Sylaby '''V''' oraz '''Vs''' pojawiają się tylko w nagłosie, ponieważ samogłoski nie mogą występować obok siebie.
−
|-
 
−
| [{{IPA|ä}}] ||  [{{IPA|äː}}] ||  [{{IPA|äɪ̯}}]  ||  [{{IPA|äʊ̯}}]  ||  [{{IPA|ɐ̆}}]  ||  [{{IPA|b}}]  ||  [{{IPA|gʷ}}] ||  [{{IPA|d̻}}]  ||  [{{IPA|d̪}}]  ||  [{{IPA|f}}]  ||  [{{IPA|g}}]  ||  [{{IPA|h}}]  ||  [{{IPA|i}}]  ||  [{{IPA|iː}}]  ||  [{{IPA|iɐ̯}}]  ||  [{{IPA|iʊ̯}}]  ||  [{{IPA|ɪ̆}}]  ||  [{{IPA|j}}] ||  [{{IPA|k}}] ||  [{{IPA|l}}] ||  [{{IPA|ɫ̪}}] ||  [{{IPA|m}}] ||  [{{IPA|n}}] ||  [{{IPA|p}}] ||  [{{IPA|kʷ}}] ||  [{{IPA|r}}] ||  [{{IPA|s}}]||  [{{IPA|t̻}}]  ||  [{{IPA|t̪}}] ||  [{{IPA|u}}]  ||  [{{IPA|uː}}]  ||  [{{IPA|uɐ̯}}]  ||  [{{IPA|uɪ̯}}] ||  [{{IPA|ʊ̆}}]  ||  [{{IPA|w}}]
 
−
|}
 
  
 
== Gramatyka ==
 
== Gramatyka ==
 
===Rodzajnik ===
 
===Rodzajnik ===
 
Rodzajnik jest ważną częścią mowy w pradarkajskim. Istnieją rodzajniki określone, nieokreślone i przeczące. Tylko dzięki niemu można określić rodzaj w mianowniku (przypadki zależne mają różną formę).
 
Rodzajnik jest ważną częścią mowy w pradarkajskim. Istnieją rodzajniki określone, nieokreślone i przeczące. Tylko dzięki niemu można określić rodzaj w mianowniku (przypadki zależne mają różną formę).
−
*Określony utrum: '''a'''
+
*Określony utrum: '''a''' np. ''a sir'' "ta dusza"
−
*Określony r. nijaki: '''kъ'''
+
*Określony r. nijaki: '''ikъ''' np. ''ikъ karā'' "ta zdrada"
−
*Określona l. mnoga: '''ъddъ'''
+
*Określona l. mnoga: '''ъddъ''' np. ''ъddъ łъfətta'' "te dni"
−
*Nieokreślony utrum: '''ara'''
+
*Nieokreślony utrum: '''ara''' np. ''ara watta'' "(jakaś) góra"
−
*Nieokreślony r. nijaki: '''ila'''
+
*Nieokreślony r. nijaki: '''ila''' np. ''ila ddibilā'' "(jakaś) równina"
−
*Nieokreślona l. mnoga: '''ъłъ'''
+
*Nieokreślona l. mnoga: '''ъłъ''' np. ''ъłъ tarəkatta'' "(jakieś) brzegi"
  
 
====Przeczenie====
 
====Przeczenie====
−
Można stoworzyć przeczenie, dodając do rodzajnika nieokreślonego spółgłoskę ''q-'' dla utrum i ''t-'' dla r. nijakiego i l. mnogiej. Przeczenia takiego nie używa się w przypadku kiedy przeczy się z czasownikem ''mieć'' (on nigdy nie może być zaprzeczony – istnieją inne konstrukcje by to wyrazić).
+
Można stoworzyć przeczenie, dodając do rodzajnika nieokreślonego spółgłoskę ''q-'' dla utrum i ''t-'' dla r. nijakiego i l. mnogiej. Przeczenia takiego nie używa się w przypadku kiedy przeczy się z czasownikem ''mieć'' (on nigdy nie może być zaprzeczony – istnieją inne konstrukcje by wyrazić brak czegoś)
−
*Utrum: '''qara'''
+
*Utrum: '''qara''' np. ''qara janъ'' "żaden przywódca"
−
*R. nijaki: '''tila'''
+
*R. nijaki: '''tila''' np. ''tila sagā'' "żaden czas"
−
*L. mnoga: '''tъłъ'''
+
*L. mnoga: '''tъłъ''' np. ''tъłъ lъwъwъtta'' "żadnych szamanów"
  
 
=== Rzeczownik ===
 
=== Rzeczownik ===
−
Rzeczownik w pradarkajskim nosi ze sobą rodzaj ‒ utrum lub r. nijaki. Utrum jest zazwyczaj używane do dorosłych ludzi, świętych miejsc oraz postaci, niektórych narzędzi, a także mórz, jezior i rzek, dodatkowo słowa ''syn, córka, wnuk''. R. nijaki określa resztę rzeczy ‒ dzieci, zwierzęta, przyroda, pozostałe narzędzia itd. Jednak często te reguły nie zdają egzaminu, więc rodzaju trzeba się uczyć razem z słowem.
+
Rzeczownik w pradarkajskim nosi ze sobą rodzaj ‒ utrum lub r. nijaki. Utrum jest zazwyczaj używane do dorosłych ludzi, świętych miejsc oraz postaci, niektórych narzędzi, a także mórz, jezior i rzek, dodatkowo słowa ''syn, córka, wnuk''. R. nijaki określa resztę rzeczy ‒ dzieci, zwierzęta, przyroda, pozostałe narzędzia itd.. Jednak często te reguły nie zdają egzaminu, więc rodzaju trzeba się uczyć razem z słowem.
  
−
Rodzaj ma ważny wpływ na użyte przedimki i rodzaj deklinacji, nie występuje jednak w l. mnogiej.
+
Rodzaj ma ważny wpływ na użyte przedimki i rodzaj deklinacji.
  
 
Są tylko dwie liczby ‒ pojedyncza i mnoga.
 
Są tylko dwie liczby ‒ pojedyncza i mnoga.
  
 
==== Deklinacja ====
 
==== Deklinacja ====
−
Istnieje siedem przypadków: '''mianownik, dopełniacz, biernik, ablatyw, allatyw, narzędnik i instruktyw'''.
+
Istnieje sześć przypadków: '''mianownik, dopełniacz, biernik, ablatyw, allatyw''' oraz '''narzędnik'''.
  
 
{|
 
{|
Linia 184: Linia 179:
 
| baus
 
| baus
 
| wattas
 
| wattas
−
|-
 
−
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | 7. Instruktyw
 
−
| style="font-style:italic;" | -jī
 
−
| baujī
 
−
| wattajī
 
 
|}
 
|}
 
|
 
|
Linia 229: Linia 219:
 
| sagās
 
| sagās
 
| papais
 
| papais
−
|-
 
−
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | 7. Instruktyw
 
−
| style="font-style:italic;" | -pə
 
−
| sagāpə
 
−
| papaipə
 
 
|}
 
|}
 
|
 
|
Linia 242: Linia 227:
 
=== Przymiotnik ===
 
=== Przymiotnik ===
 
Nie odmienia się przez przypadki, liczbę, rodzaj, ale podlega stopniowaniu. Zawsze stoi przed rzeczownikem, który jest określany.
 
Nie odmienia się przez przypadki, liczbę, rodzaj, ale podlega stopniowaniu. Zawsze stoi przed rzeczownikem, który jest określany.
−
Stopień zwykły: '''-sasa'''
+
 
−
Stopień wyższy: '''-ras'''
+
W pradarkajskim istniały dwie formy przymiotnika: krótkie i długie.
−
Stopień najwyższy: '''-saras'''
+
 
−
Stopień niższy: '''-kas'''
+
==== Forma długa ====
−
Stopień najniższy: '''-sakas'''
+
Używana była głównie do opisu rzeczy wyjątkowych w swoim rodzaju, pojedynczych osób, wydarzeń historycznych, rutyny.
−
Stopień zerowy (brak cechy): '''-kiu'''
+
{| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;"
 +
|- style="font-weight:bold; text-align:center; background-color:rgb(255, 153, 0);"
 +
! colspan="5" | Przykład stopniowania
 +
|- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);"
 +
| Stopień
 +
| Sufiks
 +
| style="font-style:italic;" | bara (wiara)
 +
| tłumaczenie
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Najwyższy
 +
| style="font-style:italic;" | -sarara
 +
| barasarara
 +
| najwierniejszy
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Wyższy
 +
| style="font-style:italic;" | -rara
 +
| bararara
 +
| wierniejszy
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Zwykły
 +
| style="font-style:italic;" | -sasa
 +
| barasasa
 +
| wierny
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Niższy
 +
| style="font-style:italic;" | -kaka
 +
| barakaka
 +
| mniej wierny
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Najniższy
 +
| style="font-style:italic;" | -sakaka
 +
| barasakaka
 +
| najmniej wierny
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Zerowy (brak cechy)
 +
| style="font-style:italic;" | -kiu
 +
| barakiu
 +
| bez wiary/niewierny
 +
|}
 +
 
 +
==== Forma krótka ====
 +
Używana była do innych określeń.
 +
{| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;"
 +
|- style="font-weight:bold; text-align:center; background-color:rgb(255, 153, 0);"
 +
! colspan="5" | Przykład stopniowania
 +
|- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);"
 +
| Stopień
 +
| Sufiks
 +
| style="font-style:italic;" | huja (mięso)
 +
| tłumaczenie
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Najwyższy
 +
| style="font-style:italic;" | -sara
 +
| hujasara
 +
| najbardziej mięsny
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Wyższy
 +
| style="font-style:italic;" | -ra
 +
|hujara
 +
| bardziej mięsny
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Zwykły
 +
| style="font-style:italic;" | -sa
 +
| hujasa
 +
| mięsny
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Niższy
 +
| style="font-style:italic;" | -ka
 +
| hujaka
 +
| mniej mięsny
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Najniższy
 +
| style="font-style:italic;" | -saka
 +
| hujasaka
 +
| najmniej mięsny
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Zerowy (brak cechy)
 +
| style="font-style:italic;" | -ƕa
 +
|hujaƕa
 +
| bezmięsny
 +
|}
  
 
=== Przysłówek ===
 
=== Przysłówek ===
 
Określa sposób wykonania czynności. Zawsze znajduje się przed czasownikem. Jeżeli jest użyty czasownik posiłkowy, stoi pomiędzy czasownikem posiłkowym a właściwym.
 
Określa sposób wykonania czynności. Zawsze znajduje się przed czasownikem. Jeżeli jest użyty czasownik posiłkowy, stoi pomiędzy czasownikem posiłkowym a właściwym.
−
*Stopień zwykły: '''-rarъ'''
+
 
−
*Stopień wyższy: '''-rabъ'''
+
W odróżnieniu od przymiotnika, nie miał podziału na formę długą i krótką.
−
*Stopień najwyższy: '''-sarabъ'''
+
{| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;"
−
*Stopień niższy: '''-bahъ'''
+
|- style="font-weight:bold; text-align:center; background-color:rgb(255, 153, 0);"
−
*Stopień najniższy: '''-sabahъ'''
+
! colspan="5" | Przykład stopniowania
−
*Stopień zerowy (brak cechy): '''-gь'''
+
|- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);"
 +
| Stopień
 +
| Sufiks
 +
| style="font-style:italic;" | hъkъ (szybkość)
 +
| tłumaczenie
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Najwyższy
 +
| style="font-style:italic;" | -sarabъ
 +
| hъkъsarabъ
 +
| najszybciej
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Wyższy
 +
| style="font-style:italic;" | -rabъ
 +
| hъkъrabъ
 +
| szybciej
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Zwykły
 +
| style="font-style:italic;" | -rarъ
 +
| hъkъrarъ
 +
| szybko
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Niższy
 +
| style="font-style:italic;" | -bahъ
 +
| hъkъbahъ
 +
| mniej szybko
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Najniższy
 +
| style="font-style:italic;" | -sabahъ
 +
| hъkъsabahъ
 +
| najmniej szybko
 +
|-
 +
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Zerowy (brak cechy)
 +
| style="font-style:italic;" | -gь
 +
| hъkъgь
 +
| bez szybkości/nieszybko
 +
|}
  
 
=== Czasownik ===
 
=== Czasownik ===
Linia 273: Linia 373:
 
==== Odmiana czasownika ====
 
==== Odmiana czasownika ====
 
===== Przez rodzaje =====
 
===== Przez rodzaje =====
−
Są to pierwsze sufiksy czasownika doklejane do rdzenia.
+
Są to pierwsze sufiksy czasownika doklejane do rdzenia. Czasownik dopasowuje do podmiotu:
 
*Utrum: '''-hī'''
 
*Utrum: '''-hī'''
 
*R. nijaki: -'''mь'''
 
*R. nijaki: -'''mь'''
Linia 279: Linia 379:
  
 
===== Przez czasy =====
 
===== Przez czasy =====
 +
W języku pradarkajskim istniały cztery czasy. Odbiegały one nieco od czasów indoeuropejskich, nie występował bowiem żaden czas przyszły – czynności przyszłe wyrażało czasem teraźniejszym lub, po innej czynności w teraźniejszości lub przyszłości, czasem zaprzyszłym. Jednakże zarówno północnodarkajskie, jak i południowodarkajskie utworzyły nowy czas przyszły: na północy rozwinął się z czasu zaprzyszłego (dając system ''teraźniejszy-przyszły-przeszły-zaprzeszły''), na południu zaś został, tak jak wiele innych nowych czasów, utworzony jako czas złożony.
 +
 
*Teraźniejszo-przyszły: '''-jā'''
 
*Teraźniejszo-przyszły: '''-jā'''
 
*Przeszły: '''-wū'''
 
*Przeszły: '''-wū'''
−
*Zaprzeszły: odmienione ''być'' w czasie przeszłym + bezokolicznik
+
*Zaprzeszły: odmienione ''być'' z końcówką '''-wū''' + bezokolicznik
−
*Zaprzeszły dla być: '''-aus'''
+
*Zaprzyszły: odmienione ''być'' z końcówką '''-jā''' + bezokolicznik
−
*Zaprzyszły: odmienione ''być'' w czasie teraźniejszo-przyszłym + bezokolicznik
+
 
−
*Zaprzyszły dla być: '''-sai'''
+
W przypadku czasu zaprzeszłego i zaprzeszłego czasownika ''być''  tworzy się je zamieniając w temacie samogłoskę '''a''' na '''i'''.
  
−
Oddzielne końcówki '''aus, sai''' dla czasownika ''być'' są prawdopodobnie archaizmami. Wszystkie te sufiksy występują po sufiksie osoby.
+
Wszystkie te sufiksy występują po sufiksie osoby.
  
 
===== Przez aspekt =====
 
===== Przez aspekt =====
Linia 302: Linia 404:
  
 
====Forma życząca====
 
====Forma życząca====
−
Używamy jej jak komuś życzymy powodzenia czynności. Budowa: odmienione ''woleć'' + bezokolicznik
+
Używamy jej jak komuś życzymy powodzenia czynności. Używana jest także jako próśba. Budowa: odmienione ''woleć'' + bezokolicznik
  
 
====Tryb przypuszczający====
 
====Tryb przypuszczający====
−
Używamy go, gdy nie mamy pewności, czy to się stało. Budowa: Odmienione ''słuchać'' + bezokolicznik
+
Używamy go, gdy nie mamy pewności, czy to się stało, a także jako oskarżenie bez dowodów. Budowa: Odmienione ''słuchać'' + bezokolicznik.
  
 
==== Tworzenie strony zwrotnej ====
 
==== Tworzenie strony zwrotnej ====
Linia 312: Linia 414:
 
====Gerundium====
 
====Gerundium====
 
Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -əjь na -ъjь. Jest on rodzaju nijakiego, odmienia się przez przypadki i otrzymuje rodzajnik.
 
Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -əjь na -ъjь. Jest on rodzaju nijakiego, odmienia się przez przypadki i otrzymuje rodzajnik.
−
 
−
Przykłady:
 
−
*'''ikъ tərihъjь''' - kłamanie
 
  
 
==== Tworzenie pytań ====
 
==== Tworzenie pytań ====
Linia 329: Linia 428:
 
*'''ddā''' - wy
 
*'''ddā''' - wy
 
*'''ddir''' - oni
 
*'''ddir''' - oni
 +
Te zaimki podlegają regularnej odmianie przez przypadki.
 +
 +
=== Zaprzeczanie czasownika ''mieć'' ===
 +
Bardzo charakterystyczną cechy pradarkajszczyzny jest niemożność zaprzeczenia czasownika ''mieć'' przedimkem przeczącym lub słowem ''nie''. Aby przekazać informacje o braku posiadania danej rzeczy, cechy wykorzystuje się specjalne konstrukcje:
 +
* używa się czasownika ''być'' i przysłówka/przymiotnika w stopniu zerowym (np. ''była bezwełniana'' zamiast ''nie miała wełny'')
 +
* mówi się o obecności innej cechy, która jest przeciwieństem (np. ''miał wolnego konia'' zamiast ''nie miał szybkiego konia'')
 +
 +
== Wpływy gammajsko-darkajskie ==
 +
===Wpływy darkajskie w językach gammajskich ===
 +
==== Języki zongepajckie ====
 +
Najbardziej są widoczne wpływy w językach zongepajckich. Objęły one tam wszystkie płaszczyzny języka.
 +
 +
Starozongepajcki przestawił się z pragammajskiego szyku zdania '''SVO''' na darkajski '''SOV'''. Jest to obecne w wszystkich potomkach, ale niektóre córki stworzyły pewne konstrukcje w których są inne szyki niż '''SOV'''. Ta przesuwka dała zongepajckiemu charakterystyczne, "poetyckie" brzmienie.
 +
 +
W pradarkajskim obecne były czasowniki posiłkowe, które były obce pragammajskiemu. Zongepajcki w czasie mocnych wpływów darkajskich zapożyczył ich część funkcji i utworzył nowe: ''być'' w trybie życzącym (darkajskie ''woleć'' + bezoklicznik) i przy tworzeniu czasu zaprzeszłego oraz ''woleć'' jako częściowy odpowiednik nieistniejącego czasownika ''chcieć'' w określonych konstrukcjach. ''Woleć'' występuje też jako czasownik modalny. Za wpływ darkajskich uważa się też pełne zachowanie pragammajskich przypadków miejsca (''biernik, ablatyw, allatyw, innesyw, miejscownik <ref>dwa ostatnie nieobecne w pradarkajskim, jednak były stabilne ich konstrukcje</ref>'') i zlanie się narzędnika z miejscownikem.
 +
 +
Późnopradarkajska przesuwka międzyjerowa mogła wywołać [[Język zongepajcki/Pierwsza_przesuwka_zongepajcka|pierwszą przesuwkę spółgłosek]] w języku zongepajckim, jednakże [[Język pragammajski/Teoria afrykatowa|w teorii afrykatowej]] zongepajcki odziedziczył afrykaty z pragammajskiego i ich obecność nie jest żadnym wpływem darkajskim (co najwyżej wpływem było ich zachowanie).
 +
 +
Istnieją też bardzo liczne zapożyczenia. Jednymi z nich są np. '''osluch''' "l*d, tutejszy" z pdr. ''*aurukъ'', '''ziroz''' "bruk" z pdr. ''*dirъs'' czy późniejsze '''ðěkė''' "ofiara" z pdr. ''*ddāki'' (to słowo zostało odziedziczone już po pierwszej przesuwce).
 +
==== Języki chamskie ====
 +
==== Języki naumowskie ====
 +
 +
===Wpływy gammajskie w językach darkajskich ===
 +
==== Języki północnodarkajskie ====
 +
==== Języki południowodarkajskie ====
 +
 
== Przypisy ==
 
== Przypisy ==
 +
[[Kategoria:Języki sztuczne a priori]]
 +
[[Kategoria:Języki darkajskie]]
 +
[[Kategoria:Użytkownik:Emil]]

Wersja z 14:35, 4 lis 2020

język pradarkajski
ddākasasa gaca
Utworzenie: Emil (w 2020)
Cel utworzenia: Na potrzeby projektu/konwerldu
Klasyfikacja: przodek j. darkajskich
  • Pradarkajski (†)
Kody
Conlanger–1 pdr.
Lista conlangów

        


Język pradarkajski (pdr. ddākasasa gaca [d̪äːˌkäsäˈsä gäˈgʷä]) – prajęzyk w świecie Gammaji, będący przodkiem j. darkajskich.

Język ten był szyku SOV i był aglutynacyjny. W odróżnieniu od sąsiedniego języka pragammajskiego posiadał rozbudowane zasady akcentu (który jednak był regularny), miał rodzaje gramatyczne (utrum i r. nijaki) i bogate stopniowanie przymiotników oraz przysłówków. Brakowało natomiast harmonji samogłosek.

Język ten (i jego potomkowie) mocno wpłynęły na niektóre języki gammajskie, chociażby na języki zongepajckie, języki chamskie i języki naumowskie.

Fonetyka

Samogłoski

Język ten miał dosyć nietypowy system samogłosek. Rozróżniał tylko trzy barwy, ale i też trzy długości. Dawało to dziewięć fonemicznych samogłosek. Ponadto występowało sześć dyftongów, wszystkie zstępujące. Samogłoski ultrakrótkie były bardziej centralne niż krótkie i długie.

Przednie Tylne
Przymknięte ɪ̆ i iː (ь i ī) ʊ̆ u uː (ъ u ū)
Otwarte ɐ̆ ä äː (ə a ā)

Dyftongi: ai, au, ir, iu, ui, ur. Litera r oznacza w nich niezgłoskotwórcze a (MAF: [ɐ̯]).

Spółgłoski

System spółgłoskowy też miał swoją charakterystyczną cechę: odróżniał [t̪] od [t̻].

System spógłosek przed przesuwką międzyjerową:

Wargowe Zębowe Laminalne Podniebienne Welarne Labjowelarne
Nosowe m (m) n (n)
Zwarte bezdźwięczne p (p) t̪ (tt) t̻ (t) k (k) kʷ (q)
dźwięczne b (b) d̪ (dd) d̻ (d) g (g) gʷ (c)
Szczelinowe f (f) s (s) h (h) hʷ (ƕ)
Drżące r (r)
Boczne, Półsamogłoski ɫ̪ (ł) l (l) j (j) w (w)

Spółgłoski zapisane jako [h], [hʷ] pierwotnie mogły brzmieć [x], [xʷ].

Istniała ponadto niefonemiczna geminata ss występująca głównie w słowach złożonych.

Akcent

Istniały dwa rodzaje akcentu: główny i rdzeniowy (poboczny). Poboczny jest używany, gdy akcent główny pada na sufiks aglutynacyjny.

W obu przypadkach akcent pada na ostatnią sylabę, której rdzeniem nie była ultrakrótka samogłoska (w pobocznym ostatnia taka sylaba rdzenia). Jeśli jednak całe słowo było zbudowane z ultrakrótkich samogłosek, akcentuje się pierwszą sylabę. Dlatego akcent pradarkajski jest ruchomy, ale i regularny.

Budowa sylaby

W języku pradarkajskim istniała bardzo prosta struktura sylaby (C)V(s), gdzie C to dowolna spółgłoska, zaś V samogłoska/dyftong. Tylko s było dozwolone w wygłosie.

Sylaby V oraz Vs pojawiają się tylko w nagłosie, ponieważ samogłoski nie mogą występować obok siebie.

Gramatyka

Rodzajnik

Rodzajnik jest ważną częścią mowy w pradarkajskim. Istnieją rodzajniki określone, nieokreślone i przeczące. Tylko dzięki niemu można określić rodzaj w mianowniku (przypadki zależne mają różną formę).

  • Określony utrum: a np. a sir "ta dusza"
  • Określony r. nijaki: ikъ np. ikъ karā "ta zdrada"
  • Określona l. mnoga: ъddъ np. ъddъ łъfətta "te dni"
  • Nieokreślony utrum: ara np. ara watta "(jakaś) góra"
  • Nieokreślony r. nijaki: ila np. ila ddibilā "(jakaś) równina"
  • Nieokreślona l. mnoga: ъłъ np. ъłъ tarəkatta "(jakieś) brzegi"

Przeczenie

Można stoworzyć przeczenie, dodając do rodzajnika nieokreślonego spółgłoskę q- dla utrum i t- dla r. nijakiego i l. mnogiej. Przeczenia takiego nie używa się w przypadku kiedy przeczy się z czasownikem mieć (on nigdy nie może być zaprzeczony – istnieją inne konstrukcje by wyrazić brak czegoś)

  • Utrum: qara np. qara janъ "żaden przywódca"
  • R. nijaki: tila np. tila sagā "żaden czas"
  • L. mnoga: tъłъ np. tъłъ lъwъwъtta "żadnych szamanów"

Rzeczownik

Rzeczownik w pradarkajskim nosi ze sobą rodzaj ‒ utrum lub r. nijaki. Utrum jest zazwyczaj używane do dorosłych ludzi, świętych miejsc oraz postaci, niektórych narzędzi, a także mórz, jezior i rzek, dodatkowo słowa syn, córka, wnuk. R. nijaki określa resztę rzeczy ‒ dzieci, zwierzęta, przyroda, pozostałe narzędzia itd.. Jednak często te reguły nie zdają egzaminu, więc rodzaju trzeba się uczyć razem z słowem.

Rodzaj ma ważny wpływ na użyte przedimki i rodzaj deklinacji.

Są tylko dwie liczby ‒ pojedyncza i mnoga.

Deklinacja

Istnieje sześć przypadków: mianownik, dopełniacz, biernik, ablatyw, allatyw oraz narzędnik.

Rodzaj utrum
Przypadek Sufiks bau (syn) watta (góra)
1. Mianownik –ø bau watta
2. Dopełniacz -lā baulā wattalā
3. Biernik -pъ baupъ wattapъ
4. Ablatyw -kā baukā wattakā
5. Allatyw -kъ baukъ wattakъ
6. Narzędnik -(ъ)s [1] baus wattas
Rodzaj nijaki
Przypadek Sufiks sagā (czas) papai (las)
1. Mianownik –ø sagā papai
2. Dopełniacz -lə sagālə papailə
3. Biernik -(h)ur [2] sagāhur papaihur
4. Ablatyw -sā sagāsā papaisā
5. Allatyw -kā sagākā papaikā
6. Narzędnik -(ъ)s [3] sagās papais

Tworzenie liczby mnogiej

Liczbę mnogą tworzy się dodając sufiks -tta po sufiksie przypadku.

Przymiotnik

Nie odmienia się przez przypadki, liczbę, rodzaj, ale podlega stopniowaniu. Zawsze stoi przed rzeczownikem, który jest określany.

W pradarkajskim istniały dwie formy przymiotnika: krótkie i długie.

Forma długa

Używana była głównie do opisu rzeczy wyjątkowych w swoim rodzaju, pojedynczych osób, wydarzeń historycznych, rutyny.

Przykład stopniowania
Stopień Sufiks bara (wiara) tłumaczenie
Najwyższy -sarara barasarara najwierniejszy
Wyższy -rara bararara wierniejszy
Zwykły -sasa barasasa wierny
Niższy -kaka barakaka mniej wierny
Najniższy -sakaka barasakaka najmniej wierny
Zerowy (brak cechy) -kiu barakiu bez wiary/niewierny

Forma krótka

Używana była do innych określeń.

Przykład stopniowania
Stopień Sufiks huja (mięso) tłumaczenie
Najwyższy -sara hujasara najbardziej mięsny
Wyższy -ra hujara bardziej mięsny
Zwykły -sa hujasa mięsny
Niższy -ka hujaka mniej mięsny
Najniższy -saka hujasaka najmniej mięsny
Zerowy (brak cechy) -ƕa hujaƕa bezmięsny

Przysłówek

Określa sposób wykonania czynności. Zawsze znajduje się przed czasownikem. Jeżeli jest użyty czasownik posiłkowy, stoi pomiędzy czasownikem posiłkowym a właściwym.

W odróżnieniu od przymiotnika, nie miał podziału na formę długą i krótką.

Przykład stopniowania
Stopień Sufiks hъkъ (szybkość) tłumaczenie
Najwyższy -sarabъ hъkъsarabъ najszybciej
Wyższy -rabъ hъkъrabъ szybciej
Zwykły -rarъ hъkъrarъ szybko
Niższy -bahъ hъkъbahъ mniej szybko
Najniższy -sabahъ hъkъsabahъ najmniej szybko
Zerowy (brak cechy) -gь hъkъgь bez szybkości/nieszybko

Czasownik

Czasownik jest bogatą częścią mowy pradarkajskiej. Odmienia się przez cztery czasy i rodzaje. Ponadto, dużą część operacji wykonuje się na czasownikach posiłkowych: być, woleć, słuchać. Część z ich zastosowań dostała się do j. zongepajckiego.

Istnieją także dwie formy rozkazujące, forma życząca i trzy aspekty.

Bezokolicznik

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Jego końcówka to -həjь (h jest pomijane, gdy rdzeń kończy się na s). Odpowiada na ogół polskiemu bezokolicznikowi, formom -no, -to, a także łączy się z czasownikami w funkcji posiłkowej.

Przykładowe bezokoliczniki:

  • fadahəjь – pić
  • barābarahəjь – kochać
  • gacahəjь – mówić
  • sūmakъhəjь – widzieć

Odmiana czasownika

Przez rodzaje

Są to pierwsze sufiksy czasownika doklejane do rdzenia. Czasownik dopasowuje do podmiotu:

  • Utrum: -hī
  • R. nijaki: -mь
  • L. mnoga: -canъ
Przez czasy

W języku pradarkajskim istniały cztery czasy. Odbiegały one nieco od czasów indoeuropejskich, nie występował bowiem żaden czas przyszły – czynności przyszłe wyrażało czasem teraźniejszym lub, po innej czynności w teraźniejszości lub przyszłości, czasem zaprzyszłym. Jednakże zarówno północnodarkajskie, jak i południowodarkajskie utworzyły nowy czas przyszły: na północy rozwinął się z czasu zaprzyszłego (dając system teraźniejszy-przyszły-przeszły-zaprzeszły), na południu zaś został, tak jak wiele innych nowych czasów, utworzony jako czas złożony.

  • Teraźniejszo-przyszły: -jā
  • Przeszły: -wū
  • Zaprzeszły: odmienione być z końcówką -wū + bezokolicznik
  • Zaprzyszły: odmienione być z końcówką -jā + bezokolicznik

W przypadku czasu zaprzeszłego i zaprzeszłego czasownika być tworzy się je zamieniając w temacie samogłoskę a na i.

Wszystkie te sufiksy występują po sufiksie osoby.

Przez aspekt

Są trzy aspekty - niedokonany wieczny, niedokonany chwilowy i dokonany. Niedokonany wieczny służy do wyrażenia czynności, które zawsze trwają, nie przestaną trwać lub przestaną po bardzo długim okresie czasu. Inny aspekt, niedokonany chwilowy służy do wyrażenia czynności, która trwa i wkrótce zostanie zakończona. Natomiast dokonany służy do wyrażenia ukończonej czynności.

  • Niedokonany wieczny: ła(h)-[4]
  • Niedokonany chwilowy: brak
  • Dokonany: ttu(h)-[5]

Formy rozkazujące

  • Forma rozkazująca "lekka": odmienione być z przyrostkiem -lur (+ bezokolicznik)
  • Forma rozkazująca "ciężka": odmienione woleć z przyrostkiem -lur (+ bezokolicznik)

Użycie obu form jest zależne od własnego widzimisię i emocji, dlatego nie ma określonych zasad ich stosowania. Jednak dla bóstw, szamaniw oraz gór zawsze z powodu szacunku używa się formy lekkej.

Forma życząca

Używamy jej jak komuś życzymy powodzenia czynności. Używana jest także jako próśba. Budowa: odmienione woleć + bezokolicznik

Tryb przypuszczający

Używamy go, gdy nie mamy pewności, czy to się stało, a także jako oskarżenie bez dowodów. Budowa: Odmienione słuchać + bezokolicznik.

Tworzenie strony zwrotnej

Stronę zwrotną tworzy się dodając jako ostatni sufiks cząstkę -ja.

Gerundium

Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -əjь na -ъjь. Jest on rodzaju nijakiego, odmienia się przez przypadki i otrzymuje rodzajnik.

Tworzenie pytań

Pytania tworzymy zmieniając szyk z SOV na VSO (czasownik idzie na początek zdania). Jeżeli użyty jest czasownik posiłkowy, tylko ten przechodzi na początek, zaś bezokolicznik oznaczający właściwą czynność zostaje na końcu. Przysłówki się przesuwają razem z czasownikem właściwym.

Nie zachodzą poza tym żadne zmiany poza tym, że w transkrypcji zamiast kropki stawiamy znak zapytania.

Zaimki osobowe

  • rъ - ja
  • rə - ty
  • rь - on/ona (utrum)
  • ъrь - ono
  • ddur - my
  • ddā - wy
  • ddir - oni

Te zaimki podlegają regularnej odmianie przez przypadki.

Zaprzeczanie czasownika mieć

Bardzo charakterystyczną cechy pradarkajszczyzny jest niemożność zaprzeczenia czasownika mieć przedimkem przeczącym lub słowem nie. Aby przekazać informacje o braku posiadania danej rzeczy, cechy wykorzystuje się specjalne konstrukcje:

  • używa się czasownika być i przysłówka/przymiotnika w stopniu zerowym (np. była bezwełniana zamiast nie miała wełny)
  • mówi się o obecności innej cechy, która jest przeciwieństem (np. miał wolnego konia zamiast nie miał szybkiego konia)

Wpływy gammajsko-darkajskie

Wpływy darkajskie w językach gammajskich

Języki zongepajckie

Najbardziej są widoczne wpływy w językach zongepajckich. Objęły one tam wszystkie płaszczyzny języka.

Starozongepajcki przestawił się z pragammajskiego szyku zdania SVO na darkajski SOV. Jest to obecne w wszystkich potomkach, ale niektóre córki stworzyły pewne konstrukcje w których są inne szyki niż SOV. Ta przesuwka dała zongepajckiemu charakterystyczne, "poetyckie" brzmienie.

W pradarkajskim obecne były czasowniki posiłkowe, które były obce pragammajskiemu. Zongepajcki w czasie mocnych wpływów darkajskich zapożyczył ich część funkcji i utworzył nowe: być w trybie życzącym (darkajskie woleć + bezoklicznik) i przy tworzeniu czasu zaprzeszłego oraz woleć jako częściowy odpowiednik nieistniejącego czasownika chcieć w określonych konstrukcjach. Woleć występuje też jako czasownik modalny. Za wpływ darkajskich uważa się też pełne zachowanie pragammajskich przypadków miejsca (biernik, ablatyw, allatyw, innesyw, miejscownik [6]) i zlanie się narzędnika z miejscownikem.

Późnopradarkajska przesuwka międzyjerowa mogła wywołać pierwszą przesuwkę spółgłosek w języku zongepajckim, jednakże w teorii afrykatowej zongepajcki odziedziczył afrykaty z pragammajskiego i ich obecność nie jest żadnym wpływem darkajskim (co najwyżej wpływem było ich zachowanie).

Istnieją też bardzo liczne zapożyczenia. Jednymi z nich są np. osluch "l*d, tutejszy" z pdr. *aurukъ, ziroz "bruk" z pdr. *dirъs czy późniejsze ðěkė "ofiara" z pdr. *ddāki (to słowo zostało odziedziczone już po pierwszej przesuwce).

Języki chamskie

Języki naumowskie

Wpływy gammajskie w językach darkajskich

Języki północnodarkajskie

Języki południowodarkajskie

Przypisy

  1. ↑ samogłoska ultrakrótka występuje przy słowach kończących się na s
  2. ↑ h jest pomijane przy słowach kończących się na s
  3. ↑ samogłoska ultrakrótka występuje przy słowach kończących się na s
  4. ↑ protetyczne h pojawia się przy słowach zaczynających się na samogłoskę
  5. ↑ protetyczne h pojawia się przy słowach zaczynających się na samogłoskę
  6. ↑ dwa ostatnie nieobecne w pradarkajskim, jednak były stabilne ich konstrukcje
Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_pradarkajski&oldid=39562”