Język pradarkajski: Różnice pomiędzy wersjami
| Linia 1: | Linia 1: | ||
| + | |||
{{Język | {{Język | ||
|kolor=#33CC33 | |kolor=#33CC33 | ||
| Linia 17: | Linia 18: | ||
'''Język pradarkajski''' (pdr. ''ddākasasa gaca'' [{{IPA|d̪äːˌkäsäˈsä gäˈgʷä}}]) – prajęzyk w świecie [[Gammaja|Gammaji]], będący przodkiem j. darkajskich. | '''Język pradarkajski''' (pdr. ''ddākasasa gaca'' [{{IPA|d̪äːˌkäsäˈsä gäˈgʷä}}]) – prajęzyk w świecie [[Gammaja|Gammaji]], będący przodkiem j. darkajskich. | ||
| − | Język ten był szyku SOV i był aglutynacyjny. W odróżnieniu od sąsiedniego [[Język_protogamajski|języka pragammajskiego]] posiadał rozbudowane zasady akcentu (który jednak był regularny | + | Język ten był szyku SOV i był aglutynacyjny. W odróżnieniu od sąsiedniego [[Język_protogamajski|języka pragammajskiego]] posiadał rozbudowane zasady akcentu (który jednak był regularny) i bogate stopniowanie przymiotników oraz przysłówków. Brakowało natomiast harmonji samogłosek. |
Język ten (i jego potomkowie) mocno wpłynęły na niektóre języki gammajskie, chociażby na [[języki zongepajckie]], [[języki chamskie]] i [[języki naumowskie]]. | Język ten (i jego potomkowie) mocno wpłynęły na niektóre języki gammajskie, chociażby na [[języki zongepajckie]], [[języki chamskie]] i [[języki naumowskie]]. | ||
| Linia 23: | Linia 24: | ||
== Fonetyka == | == Fonetyka == | ||
===Samogłoski === | ===Samogłoski === | ||
| − | Język ten miał dosyć nietypowy system samogłosek. Rozróżniał tylko trzy barwy, ale i też trzy długości. Dawało to dziewięć fonemicznych samogłosek. Ponadto występowało sześć dyftongów, wszystkie | + | Język ten miał dosyć nietypowy system samogłosek. Rozróżniał tylko trzy barwy, ale i też trzy długości. Dawało to dziewięć fonemicznych samogłosek. Ponadto występowało sześć dyftongów, wszystkie opadające. Samogłoski ultrakrótkie były bardziej centralne niż krótkie i długie. |
{| class=wikitable | {| class=wikitable | ||
| Linia 115: | Linia 116: | ||
== Gramatyka == | == Gramatyka == | ||
===Rodzajnik === | ===Rodzajnik === | ||
| − | Rodzajnik jest ważną częścią mowy w pradarkajskim. Istnieją rodzajniki określone, nieokreślone i przeczące. | + | Rodzajnik jest ważną częścią mowy w pradarkajskim. Istnieją rodzajniki określone, nieokreślone i przeczące. |
| − | + | *Określony l. pojedyncza: '''ikъ''' np. ''ikъ karā'' "ta zdrada" | |
| − | *Określony | ||
*Określona l. mnoga: '''ъddъ''' np. ''ъddъ łъfətta'' "te dni" | *Określona l. mnoga: '''ъddъ''' np. ''ъddъ łъfətta'' "te dni" | ||
| − | *Nieokreślony | + | *Nieokreślony l. pojedyncza: '''ila''' np. ''ila ddibilā'' "(jakaś) równina" |
| − | |||
*Nieokreślona l. mnoga: '''ъłъ''' np. ''ъłъ tarəkatta'' "(jakieś) brzegi" | *Nieokreślona l. mnoga: '''ъłъ''' np. ''ъłъ tarəkatta'' "(jakieś) brzegi" | ||
====Przeczenie==== | ====Przeczenie==== | ||
| − | Można stoworzyć przeczenie, dodając do rodzajnika nieokreślonego spółgłoskę | + | Można stoworzyć przeczenie, dodając do rodzajnika nieokreślonego spółgłoskę ''t-''. Przeczenia takiego nie używa się w przypadku kiedy przeczy się z czasownikem ''mieć'' (on nigdy nie może być zaprzeczony – istnieją inne konstrukcje by wyrazić brak czegoś) |
| − | * | + | *L. pojedyncza : '''tila''' np. ''tila sagā'' "żaden czas" |
| − | |||
*L. mnoga: '''tъłъ''' np. ''tъłъ lъwъwъtta'' "żadnych szamanów" | *L. mnoga: '''tъłъ''' np. ''tъłъ lъwъwъtta'' "żadnych szamanów" | ||
=== Rzeczownik === | === Rzeczownik === | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
Są tylko dwie liczby ‒ pojedyncza i mnoga. | Są tylko dwie liczby ‒ pojedyncza i mnoga. | ||
| Linia 139: | Linia 134: | ||
Istnieje sześć przypadków: '''mianownik, dopełniacz, biernik, ablatyw, allatyw''' oraz '''narzędnik'''. | Istnieje sześć przypadków: '''mianownik, dopełniacz, biernik, ablatyw, allatyw''' oraz '''narzędnik'''. | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==== Tworzenie liczby mnogiej ==== | ==== Tworzenie liczby mnogiej ==== | ||
Liczbę mnogą tworzy się dodając sufiks '''-tta''' po sufiksie przypadku. | Liczbę mnogą tworzy się dodając sufiks '''-tta''' po sufiksie przypadku. | ||
=== Przymiotnik === | === Przymiotnik === | ||
| − | Nie odmienia się przez przypadki, liczbę | + | Nie odmienia się przez przypadki, liczbę, ale podlega stopniowaniu. Zawsze stoi przed rzeczownikem, który jest określany. |
W pradarkajskim istniały dwie formy przymiotnika: krótkie i długie. | W pradarkajskim istniały dwie formy przymiotnika: krótkie i długie. | ||
| Linia 233: | Linia 145: | ||
Używana była głównie do opisu rzeczy wyjątkowych w swoim rodzaju, pojedynczych osób, wydarzeń historycznych, rutyny. | Używana była głównie do opisu rzeczy wyjątkowych w swoim rodzaju, pojedynczych osób, wydarzeń historycznych, rutyny. | ||
{| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;" | {| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;" | ||
| − | |- | + | |- |
! colspan="5" | Przykład stopniowania | ! colspan="5" | Przykład stopniowania | ||
| − | |- | + | |- |
| − | + | ! Stopień | |
| − | + | ! Sufiks | |
| − | + | ! ''bara (wiara)'' | |
| − | + | ! tłumaczenie | |
|- | |- | ||
| − | + | ! Najwyższy | |
| − | | | + | | ''-sarara'' |
| barasarara | | barasarara | ||
| najwierniejszy | | najwierniejszy | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Wyższy | |
| − | | | + | | ''-rara'' |
| bararara | | bararara | ||
| wierniejszy | | wierniejszy | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Zwykły | |
| − | | | + | | '' -sasa'' |
| barasasa | | barasasa | ||
| wierny | | wierny | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Niższy | |
| − | | | + | | '' -kaka'' |
| barakaka | | barakaka | ||
| mniej wierny | | mniej wierny | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Najniższy | |
| − | | | + | | ''-sakaka'' |
| barasakaka | | barasakaka | ||
| najmniej wierny | | najmniej wierny | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Zerowy (brak cechy) | |
| − | | | + | |'' -kiu'' |
| barakiu | | barakiu | ||
| bez wiary/niewierny | | bez wiary/niewierny | ||
| Linia 275: | Linia 187: | ||
Używana była do innych określeń. | Używana była do innych określeń. | ||
{| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;" | {| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;" | ||
| − | |- | + | |- |
! colspan="5" | Przykład stopniowania | ! colspan="5" | Przykład stopniowania | ||
| − | |- | + | |- |
| − | + | ! Stopień | |
| − | + | ! Sufiks | |
| − | + | ! '' huja (mięso)'' | |
| − | + | ! tłumaczenie | |
|- | |- | ||
| − | + | ! Najwyższy | |
| − | | | + | | '' -sara'' |
| hujasara | | hujasara | ||
| najbardziej mięsny | | najbardziej mięsny | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Wyższy | |
| − | | | + | | '' -ra'' |
|hujara | |hujara | ||
| bardziej mięsny | | bardziej mięsny | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Zwykły | |
| − | | | + | | '' -sa'' |
| hujasa | | hujasa | ||
| mięsny | | mięsny | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Niższy | |
| − | | | + | | '' -ka'' |
| hujaka | | hujaka | ||
| mniej mięsny | | mniej mięsny | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Najniższy | |
| − | | | + | | ''-saka'' |
| hujasaka | | hujasaka | ||
| najmniej mięsny | | najmniej mięsny | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Zerowy (brak cechy) | |
| − | | | + | | '' -ƕa'' |
|hujaƕa | |hujaƕa | ||
| bezmięsny | | bezmięsny | ||
| Linia 315: | Linia 227: | ||
=== Przysłówek === | === Przysłówek === | ||
| − | Określa sposób wykonania czynności. Zawsze znajduje się przed | + | Określa sposób wykonania czynności. Zawsze znajduje się przed czasownikiem. Jeżeli jest użyty czasownik posiłkowy, stoi właśnie przed nim. |
W odróżnieniu od przymiotnika, nie miał podziału na formę długą i krótką. | W odróżnieniu od przymiotnika, nie miał podziału na formę długą i krótką. | ||
{| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;" | {| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;" | ||
| − | |- | + | |- |
! colspan="5" | Przykład stopniowania | ! colspan="5" | Przykład stopniowania | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
|- | |- | ||
| − | + | ! Stopień | |
| − | | | + | ! Sufiks |
| + | ! ''hъkъ (szybkość)'' | ||
| + | ! tłumaczenie | ||
| + | |- | ||
| + | !Najwyższy | ||
| + | | ''-sarabъ'' | ||
| hъkъsarabъ | | hъkъsarabъ | ||
| najszybciej | | najszybciej | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Wyższy | |
| − | | | + | | ''-rabъ'' |
| hъkъrabъ | | hъkъrabъ | ||
| szybciej | | szybciej | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Zwykły | |
| − | | | + | | '' -rarъ'' |
| hъkъrarъ | | hъkъrarъ | ||
| szybko | | szybko | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Niższy | |
| − | | | + | | '' -bahъ'' |
| hъkъbahъ | | hъkъbahъ | ||
| mniej szybko | | mniej szybko | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Najniższy | |
| − | | | + | | '' -sabahъ'' |
| hъkъsabahъ | | hъkъsabahъ | ||
| najmniej szybko | | najmniej szybko | ||
|- | |- | ||
| − | + | ! Zerowy (brak cechy) | |
| − | | | + | | ''-gь'' |
| hъkъgь | | hъkъgь | ||
| bez szybkości/nieszybko | | bez szybkości/nieszybko | ||
| Linia 359: | Linia 271: | ||
=== Czasownik === | === Czasownik === | ||
| − | Czasownik jest bogatą częścią mowy pradarkajskiej. Odmienia się przez cztery czasy | + | Czasownik jest bogatą częścią mowy pradarkajskiej. Odmienia się przez cztery czasy. Ponadto, dużą część operacji wykonuje się na czasownikach posiłkowych: ''być, woleć, słuchać''. Część z ich zastosowań dostała się do j. zongepajckiego. |
Istnieją także dwie formy rozkazujące, forma życząca i trzy aspekty. | Istnieją także dwie formy rozkazujące, forma życząca i trzy aspekty. | ||
| Linia 372: | Linia 284: | ||
==== Odmiana czasownika ==== | ==== Odmiana czasownika ==== | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
===== Przez czasy ===== | ===== Przez czasy ===== | ||
| Linia 385: | Linia 292: | ||
*Zaprzeszły: odmienione ''być'' z końcówką '''-wū''' + bezokolicznik | *Zaprzeszły: odmienione ''być'' z końcówką '''-wū''' + bezokolicznik | ||
*Zaprzyszły: odmienione ''być'' z końcówką '''-jā''' + bezokolicznik | *Zaprzyszły: odmienione ''być'' z końcówką '''-jā''' + bezokolicznik | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
===== Przez aspekt ===== | ===== Przez aspekt ===== | ||
| Linia 398: | Linia 301: | ||
*Dokonany: '''ttu(h)-'''<ref>protetyczne '''h''' pojawia się przy słowach zaczynających się na samogłoskę</ref> | *Dokonany: '''ttu(h)-'''<ref>protetyczne '''h''' pojawia się przy słowach zaczynających się na samogłoskę</ref> | ||
| − | ==== Formy rozkazujące ==== | + | ===== Formy rozkazujące ===== |
*Forma rozkazująca "lekka": odmienione ''być'' z przyrostkiem '''-lur''' (+ bezokolicznik) | *Forma rozkazująca "lekka": odmienione ''być'' z przyrostkiem '''-lur''' (+ bezokolicznik) | ||
*Forma rozkazująca "ciężka": odmienione ''woleć'' z przyrostkiem '''-lur''' (+ bezokolicznik) | *Forma rozkazująca "ciężka": odmienione ''woleć'' z przyrostkiem '''-lur''' (+ bezokolicznik) | ||
Użycie obu form jest zależne od własnego widzimisię i emocji, dlatego nie ma określonych zasad ich stosowania. Jednak dla bóstw, szamaniw oraz gór zawsze z powodu szacunku używa się formy lekkej. | Użycie obu form jest zależne od własnego widzimisię i emocji, dlatego nie ma określonych zasad ich stosowania. Jednak dla bóstw, szamaniw oraz gór zawsze z powodu szacunku używa się formy lekkej. | ||
| − | ====Forma życząca==== | + | =====Forma życząca===== |
| − | Używamy jej jak komuś życzymy powodzenia czynności. Używana jest także jako próśba. Budowa: odmienione ''woleć'' + bezokolicznik | + | Używamy jej jak komuś życzymy powodzenia czynności. Używana jest także jako próśba oraz pragnienie własnej czynności. Budowa: odmienione ''woleć'' + bezokolicznik |
| − | ====Tryb przypuszczający==== | + | =====Tryb przypuszczający===== |
Używamy go, gdy nie mamy pewności, czy to się stało, a także jako oskarżenie bez dowodów. Budowa: Odmienione ''słuchać'' + bezokolicznik. | Używamy go, gdy nie mamy pewności, czy to się stało, a także jako oskarżenie bez dowodów. Budowa: Odmienione ''słuchać'' + bezokolicznik. | ||
| − | ==== Tworzenie strony zwrotnej ==== | + | ===== Tworzenie strony zwrotnej ===== |
| − | + | Strona zwrotna tworzona jest dodając zaimek zwrotny ''gir'' po czasowniku. | |
| + | =====Mieszanie trybów i czasów===== | ||
| + | Można mieszać tryby i czasy, co może spowodować gigantyczne zdanie z ogromem czasowników posiłkowych. Przykładowo, ''Chciałem iść tam i modlić się'' można przetłumaczyć jako ''Rъ bāddajā sā qāpahəjь hu rъ kanəwū gir bāddahəjь gitьhəjь''. | ||
====Gerundium==== | ====Gerundium==== | ||
| Linia 416: | Linia 321: | ||
==== Tworzenie pytań ==== | ==== Tworzenie pytań ==== | ||
| − | Pytania | + | Pytania tworzono zmieniając szyk z SOV na VSO (czasownik idzie na początek zdania). Jeżeli użyty jest czasownik posiłkowy, tylko ten przechodzi na początek, zaś bezokolicznik oznaczający właściwą czynność zostaje na końcu. Przysłówki się przesuwają razem z czasownikem właściwym. Dotyczy to wszystkich zdań pytających - nawet tych z zaimkami pytającymi. |
Nie zachodzą poza tym żadne zmiany poza tym, że w transkrypcji zamiast kropki stawiamy znak zapytania. | Nie zachodzą poza tym żadne zmiany poza tym, że w transkrypcji zamiast kropki stawiamy znak zapytania. | ||
| Linia 428: | Linia 333: | ||
*'''ddā''' - wy | *'''ddā''' - wy | ||
*'''ddir''' - oni | *'''ddir''' - oni | ||
| − | |||
=== Zaprzeczanie czasownika ''mieć'' === | === Zaprzeczanie czasownika ''mieć'' === | ||
Wersja z 21:53, 29 maj 2021
| język pradarkajski ddākasasa gaca | |
|---|---|
| Utworzenie: | Emil (w 2020) |
| Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu/konwerldu |
| Klasyfikacja: | przodek j. darkajskich
|
| Kody | |
| Conlanger–1 | pdr. |
| Lista conlangów | |
Język pradarkajski (pdr. ddākasasa gaca [d̪äːˌkäsäˈsä gäˈgʷä]) – prajęzyk w świecie Gammaji, będący przodkiem j. darkajskich.
Język ten był szyku SOV i był aglutynacyjny. W odróżnieniu od sąsiedniego języka pragammajskiego posiadał rozbudowane zasady akcentu (który jednak był regularny) i bogate stopniowanie przymiotników oraz przysłówków. Brakowało natomiast harmonji samogłosek.
Język ten (i jego potomkowie) mocno wpłynęły na niektóre języki gammajskie, chociażby na języki zongepajckie, języki chamskie i języki naumowskie.
Fonetyka
Samogłoski
Język ten miał dosyć nietypowy system samogłosek. Rozróżniał tylko trzy barwy, ale i też trzy długości. Dawało to dziewięć fonemicznych samogłosek. Ponadto występowało sześć dyftongów, wszystkie opadające. Samogłoski ultrakrótkie były bardziej centralne niż krótkie i długie.
| Przednie | Tylne | |
|---|---|---|
| Przymknięte | ɪ̆ i iː (ь i ī) | ʊ̆ u uː (ъ u ū) |
| Otwarte | ɐ̆ ä äː (ə a ā) | |
Dyftongi: ai, au, ir, iu, ui, ur. Litera r oznacza w nich niezgłoskotwórcze a (MAF: [ɐ̯]).
Spółgłoski
System spółgłoskowy też miał swoją charakterystyczną cechę: odróżniał [t̪] od [t̻].
System spógłosek przed przesuwką międzyjerową:
| Wargowe | Zębowe | Laminalne | Podniebienne | Welarne | Labjowelarne | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m (m) | n (n) | |||||
| Zwarte | bezdźwięczne | p (p) | t̪ (tt) | t̻ (t) | k (k) | kʷ (q) | |
| dźwięczne | b (b) | d̪ (dd) | d̻ (d) | g (g) | gʷ (c) | ||
| Szczelinowe | f (f) | s (s) | h (h) | hʷ (ƕ) | |||
| Drżące | r (r) | ||||||
| Boczne, Półsamogłoski | ɫ̪ (ł) | l (l) | j (j) | w (w) | |||
Spółgłoski zapisane jako [h], [hʷ] pierwotnie mogły brzmieć [x], [xʷ].
Istniała ponadto niefonemiczna geminata ss występująca głównie w słowach złożonych.
Akcent
Istniały dwa rodzaje akcentu: główny i rdzeniowy (poboczny). Poboczny jest używany, gdy akcent główny pada na sufiks aglutynacyjny.
W obu przypadkach akcent pada na ostatnią sylabę, której rdzeniem nie była ultrakrótka samogłoska (w pobocznym ostatnia taka sylaba rdzenia). Jeśli jednak całe słowo było zbudowane z ultrakrótkich samogłosek, akcentuje się pierwszą sylabę. Dlatego akcent pradarkajski jest ruchomy, ale i regularny.
Budowa sylaby
W języku pradarkajskim istniała bardzo prosta struktura sylaby (C)V(s), gdzie C to dowolna spółgłoska, zaś V samogłoska/dyftong. Tylko s było dozwolone w wygłosie.
Sylaby V oraz Vs pojawiają się tylko w nagłosie, ponieważ samogłoski nie mogą występować obok siebie.
Gramatyka
Rodzajnik
Rodzajnik jest ważną częścią mowy w pradarkajskim. Istnieją rodzajniki określone, nieokreślone i przeczące.
- Określony l. pojedyncza: ikъ np. ikъ karā "ta zdrada"
- Określona l. mnoga: ъddъ np. ъddъ łъfətta "te dni"
- Nieokreślony l. pojedyncza: ila np. ila ddibilā "(jakaś) równina"
- Nieokreślona l. mnoga: ъłъ np. ъłъ tarəkatta "(jakieś) brzegi"
Przeczenie
Można stoworzyć przeczenie, dodając do rodzajnika nieokreślonego spółgłoskę t-. Przeczenia takiego nie używa się w przypadku kiedy przeczy się z czasownikem mieć (on nigdy nie może być zaprzeczony – istnieją inne konstrukcje by wyrazić brak czegoś)
- L. pojedyncza : tila np. tila sagā "żaden czas"
- L. mnoga: tъłъ np. tъłъ lъwъwъtta "żadnych szamanów"
Rzeczownik
Są tylko dwie liczby ‒ pojedyncza i mnoga.
Deklinacja
Istnieje sześć przypadków: mianownik, dopełniacz, biernik, ablatyw, allatyw oraz narzędnik.
Tworzenie liczby mnogiej
Liczbę mnogą tworzy się dodając sufiks -tta po sufiksie przypadku.
Przymiotnik
Nie odmienia się przez przypadki, liczbę, ale podlega stopniowaniu. Zawsze stoi przed rzeczownikem, który jest określany.
W pradarkajskim istniały dwie formy przymiotnika: krótkie i długie.
Forma długa
Używana była głównie do opisu rzeczy wyjątkowych w swoim rodzaju, pojedynczych osób, wydarzeń historycznych, rutyny.
| Przykład stopniowania | ||||
|---|---|---|---|---|
| Stopień | Sufiks | bara (wiara) | tłumaczenie | |
| Najwyższy | -sarara | barasarara | najwierniejszy | |
| Wyższy | -rara | bararara | wierniejszy | |
| Zwykły | -sasa | barasasa | wierny | |
| Niższy | -kaka | barakaka | mniej wierny | |
| Najniższy | -sakaka | barasakaka | najmniej wierny | |
| Zerowy (brak cechy) | -kiu | barakiu | bez wiary/niewierny | |
Forma krótka
Używana była do innych określeń.
| Przykład stopniowania | ||||
|---|---|---|---|---|
| Stopień | Sufiks | huja (mięso) | tłumaczenie | |
| Najwyższy | -sara | hujasara | najbardziej mięsny | |
| Wyższy | -ra | hujara | bardziej mięsny | |
| Zwykły | -sa | hujasa | mięsny | |
| Niższy | -ka | hujaka | mniej mięsny | |
| Najniższy | -saka | hujasaka | najmniej mięsny | |
| Zerowy (brak cechy) | -ƕa | hujaƕa | bezmięsny | |
Przysłówek
Określa sposób wykonania czynności. Zawsze znajduje się przed czasownikiem. Jeżeli jest użyty czasownik posiłkowy, stoi właśnie przed nim.
W odróżnieniu od przymiotnika, nie miał podziału na formę długą i krótką.
| Przykład stopniowania | ||||
|---|---|---|---|---|
| Stopień | Sufiks | hъkъ (szybkość) | tłumaczenie | |
| Najwyższy | -sarabъ | hъkъsarabъ | najszybciej | |
| Wyższy | -rabъ | hъkъrabъ | szybciej | |
| Zwykły | -rarъ | hъkъrarъ | szybko | |
| Niższy | -bahъ | hъkъbahъ | mniej szybko | |
| Najniższy | -sabahъ | hъkъsabahъ | najmniej szybko | |
| Zerowy (brak cechy) | -gь | hъkъgь | bez szybkości/nieszybko | |
Czasownik
Czasownik jest bogatą częścią mowy pradarkajskiej. Odmienia się przez cztery czasy. Ponadto, dużą część operacji wykonuje się na czasownikach posiłkowych: być, woleć, słuchać. Część z ich zastosowań dostała się do j. zongepajckiego.
Istnieją także dwie formy rozkazujące, forma życząca i trzy aspekty.
Bezokolicznik
Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Jego końcówka to -həjь (h jest pomijane, gdy rdzeń kończy się na s). Odpowiada na ogół polskiemu bezokolicznikowi, formom -no, -to, a także łączy się z czasownikami w funkcji posiłkowej.
Przykładowe bezokoliczniki:
- fadahəjь – pić
- barābarahəjь – kochać
- gacahəjь – mówić
- sūmakъhəjь – widzieć
Odmiana czasownika
Przez czasy
W języku pradarkajskim istniały cztery czasy. Odbiegały one nieco od czasów indoeuropejskich, nie występował bowiem żaden czas przyszły – czynności przyszłe wyrażało czasem teraźniejszym lub, po innej czynności w teraźniejszości lub przyszłości, czasem zaprzyszłym. Jednakże zarówno północnodarkajskie, jak i południowodarkajskie utworzyły nowy czas przyszły: na północy rozwinął się z czasu zaprzyszłego (dając system teraźniejszy-przyszły-przeszły-zaprzeszły), na południu zaś został, tak jak wiele innych nowych czasów, utworzony jako czas złożony.
- Teraźniejszo-przyszły: -jā
- Przeszły: -wū
- Zaprzeszły: odmienione być z końcówką -wū + bezokolicznik
- Zaprzyszły: odmienione być z końcówką -jā + bezokolicznik
Przez aspekt
Są trzy aspekty - niedokonany wieczny, niedokonany chwilowy i dokonany. Niedokonany wieczny służy do wyrażenia czynności, które zawsze trwają, nie przestaną trwać lub przestaną po bardzo długim okresie czasu. Inny aspekt, niedokonany chwilowy służy do wyrażenia czynności, która trwa i wkrótce zostanie zakończona. Natomiast dokonany służy do wyrażenia ukończonej czynności.
Formy rozkazujące
- Forma rozkazująca "lekka": odmienione być z przyrostkiem -lur (+ bezokolicznik)
- Forma rozkazująca "ciężka": odmienione woleć z przyrostkiem -lur (+ bezokolicznik)
Użycie obu form jest zależne od własnego widzimisię i emocji, dlatego nie ma określonych zasad ich stosowania. Jednak dla bóstw, szamaniw oraz gór zawsze z powodu szacunku używa się formy lekkej.
Forma życząca
Używamy jej jak komuś życzymy powodzenia czynności. Używana jest także jako próśba oraz pragnienie własnej czynności. Budowa: odmienione woleć + bezokolicznik
Tryb przypuszczający
Używamy go, gdy nie mamy pewności, czy to się stało, a także jako oskarżenie bez dowodów. Budowa: Odmienione słuchać + bezokolicznik.
Tworzenie strony zwrotnej
Strona zwrotna tworzona jest dodając zaimek zwrotny gir po czasowniku.
Mieszanie trybów i czasów
Można mieszać tryby i czasy, co może spowodować gigantyczne zdanie z ogromem czasowników posiłkowych. Przykładowo, Chciałem iść tam i modlić się można przetłumaczyć jako Rъ bāddajā sā qāpahəjь hu rъ kanəwū gir bāddahəjь gitьhəjь.
Gerundium
Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -əjь na -ъjь. Jest on rodzaju nijakiego, odmienia się przez przypadki i otrzymuje rodzajnik.
Tworzenie pytań
Pytania tworzono zmieniając szyk z SOV na VSO (czasownik idzie na początek zdania). Jeżeli użyty jest czasownik posiłkowy, tylko ten przechodzi na początek, zaś bezokolicznik oznaczający właściwą czynność zostaje na końcu. Przysłówki się przesuwają razem z czasownikem właściwym. Dotyczy to wszystkich zdań pytających - nawet tych z zaimkami pytającymi.
Nie zachodzą poza tym żadne zmiany poza tym, że w transkrypcji zamiast kropki stawiamy znak zapytania.
Zaimki osobowe
- rъ - ja
- rə - ty
- rь - on/ona (utrum)
- ъrь - ono
- ddur - my
- ddā - wy
- ddir - oni
Zaprzeczanie czasownika mieć
Bardzo charakterystyczną cechy pradarkajszczyzny jest niemożność zaprzeczenia czasownika mieć przedimkem przeczącym lub słowem nie. Aby przekazać informacje o braku posiadania danej rzeczy, cechy wykorzystuje się specjalne konstrukcje:
- używa się czasownika być i przysłówka/przymiotnika w stopniu zerowym (np. była bezwełniana zamiast nie miała wełny)
- mówi się o obecności innej cechy, która jest przeciwieństem (np. miał wolnego konia zamiast nie miał szybkiego konia)
Wpływy gammajsko-darkajskie
Wpływy darkajskie w językach gammajskich
Języki zongepajckie
Najbardziej są widoczne wpływy w językach zongepajckich. Objęły one tam wszystkie płaszczyzny języka.
Starozongepajcki przestawił się z pragammajskiego szyku zdania SVO na darkajski SOV. Jest to obecne w wszystkich potomkach, ale niektóre córki stworzyły pewne konstrukcje w których są inne szyki niż SOV. Ta przesuwka dała zongepajckiemu charakterystyczne, "poetyckie" brzmienie.
W pradarkajskim obecne były czasowniki posiłkowe, które były obce pragammajskiemu. Zongepajcki w czasie mocnych wpływów darkajskich zapożyczył ich część funkcji i utworzył nowe: być w trybie życzącym (darkajskie woleć + bezoklicznik) i przy tworzeniu czasu zaprzeszłego oraz woleć jako częściowy odpowiednik nieistniejącego czasownika chcieć w określonych konstrukcjach. Woleć występuje też jako czasownik modalny. Za wpływ darkajskich uważa się też pełne zachowanie pragammajskich przypadków miejsca (biernik, ablatyw, allatyw, innesyw, miejscownik [3]) i zlanie się narzędnika z miejscownikem.
Późnopradarkajska przesuwka międzyjerowa mogła wywołać pierwszą przesuwkę spółgłosek w języku zongepajckim, jednakże w teorii afrykatowej zongepajcki odziedziczył afrykaty z pragammajskiego i ich obecność nie jest żadnym wpływem darkajskim (co najwyżej wpływem było ich zachowanie).
Istnieją też bardzo liczne zapożyczenia. Jednymi z nich są np. osluch "l*d, tutejszy" z pdr. *aurukъ, ziroz "bruk" z pdr. *dirъs czy późniejsze ðěkė "ofiara" z pdr. *ddāki (to słowo zostało odziedziczone już po pierwszej przesuwce).