Języki latyskie

Języki latyskie (koi. latsog gekoicol, jjh. latsog ökoycol) - podgrupa języków dromsolskich używana w conworldzie Hadżalu. W porównaniu z innymi krewnymi charakteryzuje się rozwojem *ė > *jō i palatalizacją oraz utratą trójdzielności prajęzyka. Nazwa pochodzi od słowa latis, które w wielu językach tej grupy oznacza "ludzie".

Cechy charakterystyczne

• rozwój *ė > *jô np. *djôn < *dėnɯ "wy" - porównaj np. hoczebozkie ʒuon z wendarskim dîn;
• utrata długości w dyftongach zamykających;
• monoftongizacja dyftongów *æa *æā *eo *eō *iu *iū do *ä *æ *ö *œ *ü *ui oraz tryftongów *æai *æau do dyftongów *äi äu;
• palatalizacja spółgłosek: Cj > Cʲ;
• utrata końcowego -ʀ;
• całkowita utrata ɯ [ə], a potem często także ɯ̄ [əː];
• redukcja grupy sh- do s-, co zrywa oryginalny rozkład komplementarny s-z w nagłosie (z przed sonoratami, s gdzie indziej, od tej pory mogło się pojawić s przed sonoratami);
• w wielu językach rozwój b d g gv po sonoratach do v ð ǥ ǥv (zwłaszcza welarne; hoczebozkie lg [ɫɣ], jesiwskie lg [lɣ], gitryjskie лл [lː]);
• degeminacja;
• łączenie wielu głosek "gardłowych", zazwyczaj redukując ich liczbę do dwóch albo nawet jednej. Hoczebozki ma /h/ i /ʕ/, jesiwski tylko /h/, zaś gitryjski połączył z /f/ lub stracił całkowicie;
• utrata trójdzielności - rozwój w język mianownikowo-biernikowy, ewentualnie z śladami dawnego systemu w zaimkach;
• rozwój liczby mnogiej opartej na morfemie -ogɯ "dużo, wiele", patrz m.in. hoczebozkie -og jako sufiks oraz og jako określnik.
• podwójna negacja za pomocą partykuły *rûm < *rôf + *-ûm, jak np, w jesiwskim ke i cecöt ráum "nie jem". Nie występuje w oficjalnym hoczebozkim;
• redukcja wymian opartych na przegłosie
• obecność wielu wyjątkowych słów, np. latisẹ "człowiek", kluit "drewno" czy hgâz "siadać".

Drzewo rodziny językowe

Istnieją różne propozycje podziału języków latyskich. Najpopularniejszy i ogólnie używany na wiki to podział Zynecypa z Latakera (Gekoicol žęf fer Zienecip Latakęr ouw):

• język pralatyski
  • grupa północna/wschodnia
    • język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
      • język hoczebozki (koico) (hotṡbozo koico)
      • język jesiwski (jechoewo koyco)
    • język hedodzki (ha̋ðoǥo kíco)
  • grupa południowa/zachodnia
    • język gitryjski (гітрісо зонӥзъ/gïtrïso zoniëză)
    • język omnijski (omneit zoniz/köuic)
    • (wkrótce)

Podział opiera się głównie o formę liczebnika "jeden" (*ḫæk (północne) lub *ḫäk (południowe)), obecność imiesłowu zaczynającego się na *tj-/*ti-, rozwój głosek *pj *bj *fj (na północy t d s/þ, na południu p'j b'j f'j z mocną jotą) oraz o rozwój zamkniętego *a w *o w grupie zachodniej. Ponadto, w grupie południowej tendencje do opuszczania wygłosowych samogłosek są większe niż w północnej. Jednak istnieje wiele innych cech typowych dla wschodu i zachodu, ale nie występujących lub pomieszanych w gitryjskim, który zgodnie z tą klasyfikacją jest w grupie zachodniej. Traktuje się go jako mowę przejściową.

Inny podział stworzył geretogański językoznawca Wygnán Prośták, opierający się na wymogu obecności podmiotu na początku zdania (tzw. szyk S1) (Gekoicol žęf fer Wignån Proštåk):

• język pralatyski
  • grupa S1
    • język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
      • język hoczebozki (koico) (hotṡbozo koico)
      • język jesiwski (jechoewo koyco)
    • (wkrótce)
  • grupa nie-S1
    • język gitryjski (гітрісо зонӥзъ/gïtrïso zoniëză)
    • język hedodzki (ha̋ðoǥo kíco)
    • język omnijski (omneit zoniz/köuic)

Argumentem za tym jest fakt, że teksty starohoczebozkie zawsze zaczynały się podmiotem (sât og hailüng häkënikoǥës wō mönxiselj ḫo - "byłem często z kupcami na południu") , zaś w dosyć niepóźniej zapisanym starogitryjskim był szyk swobodny (tídis gveᵒbop bíᵘpikă ŋóla mor - "dziś przyjechał do nas towar").

Tabela rozwoju samogłosek pralatyskiego

pralatyski	hoczebozki	jesiwski urzędowy	jesiwski właściwy	hedodzki	gitryski	omnijski	język 6
*ɑ <*a>	a <a>	a <a>	a <a>	a <a>	a <а/я> ɔ <о/ё>	ɑ <a> ɔ <o>
*ɑː <*â>	ɔ <å>	ɔ <å>	oː <oo>	aː <á>	æ <ӓ/я̈>	ʌ̞ <á> o̯ɑ <oa>
*æ <*ӓ>	a <a>	a <a>	e <e>	æ <ӓ>	ɛ <е>	a <ӓ>
*æː <*æ>	ɛ <ę>	ɛ <ӓ>	iː <ii>	æː <a̋>	e <ѣ>	æ <ę> e̯a <ea>
*ɔ <*ọ>	ɔ <å>	ɔ <å>	o <o>	o <o>	Ø	Ø
*œ <*ọ̈>	ɛ <ę>	ɛ <ä>	ø <ö>	e <e>	ʲ	Ø
*ɛ <*ẹ>	ɛ <ę>	ɛ <ä>	a <a>	æ <ä>	ɐ <ъ>	Ø
*ə <*ë>	Ø	Ø	Ø, a <a>	ɨ <y>	ə <и/ӥ>	ɑ <a> a <ä>
*o <*o>	o <o>	o <o>	o <o>	o <o>	ɔ <о/ё>	ɔ <o>
*oː <*ô>	uo̯ <uo>	uː <uo>	uː <uo>	oː <ó>	o <оу/ёу>	o <ó> ey̯ <ey>
*ø <*ö>	e <e>	e <e> ø <ö>	ø <ö>	e <e>	ɛ <е>	œ <ö>
*øː <*œ>	ye̯ <oe>	yː <oe>	yː <oe>	eː <é>	e <ѣ>	ø <ő> eu̯ <eu>
*e <*e>	e <e>	e <e>	e <e>	e <e>	ɛ <е>	ɛ <e>
*eː <*ê>	ie̯ <ie>	iː <ie>	iː <ie>	eː <é>	e <ѣ>	e <é> oi̯ <oi>
*u <*u>	u <u>	u <u>	u <u>	u <u>	ə <и/ӥ>	ʊ <u> ʏ <y>
*uː <*û>	au̯ <au>	ʌu̯ <au>	ʌu̯ <au>	uː <ú>	u <у/ю>	u <uo> ou̯ <ou>
*y <*ü>	y <ü>	y <ü>	y <ü>	i <i>	ə <и/ӥ>	ʏ <y>
*yː <*ui>	ɔi̯ <oi>	ɔi̯ <oi>	oy̯ <oy>	iː <í>	i <ы/і>	y <yö> øy̯ <öy>
*i <*i>	i <i>	i <i>	i <i>	i <i>	ə <и/ӥ>	ɪ <i>
*iː <*î>	ai̯ <ai>	æi̯ <ai>	ɛi̯ <ey>	iː <í>	i <ы/і>	i <ie> ei̯ <ei>
*ai̯ <*ai>	ai̯ <ai>	æi̯ <ai>	aː <aa>	æː <a̋>	æ <ӓ/я̈>	æ <ę>
*æi̯ <*äi>	ɛi̯ <ei>	ɛi̯ <ei>	eː <ee>	eː <é>	ɛ <е> e <ѣ>	i <ie> ei̯ <ei>
*au̯ <*au>	ɔu̯ <ou>	ɔu̯ <ou>	oː <oo>	oː <ó>	u <у/ю>	ɑu̯ <au>
*æu̯ <*äu>	ɛu̯ <eu>	ɛu̯ <eu>	øː <öö>	ɨː <ý>	o <оу/ёу>	øy̯ <öy>

Tabela kognatów najważniejszych języków latyskich

pralatyski	hoczebozki	jesiwski urzędowy	jesiwski właściwy	hedodzki	gitryski	omnijski	język 6
kakjênẹ "ojciec"	kašienę	kašienä	kačiena	kačénä	качѣнъ <kačiénă>	kačoin
splar "matka"	splar	splar	sflaá	šplar	шплор <šplor>	šplor
machptir "syn"	machtir	machtir	maftia	mautir	моттӥр <mottiër>	mottir
efẹ "córka"	efę	efä	efa	ehä	ѣфъ <éfă>	oif
pasr "brat"	pasa	pasa	fasa	pasr	пасӓр <pasár>	pasӓr
rlalk "siotra"	ralk	ralk	rjalk	rjálk	rёлк <riolk>	riolk
büźel "łóżko"	büżel	büżl	büžel	bižel	бӥжел <biëžiel>	byžel
jülgôsẹ "słońce"	jülgúosę	jülyuosä	jüljuosa	jillósä	ӥллоусъ <jëllósă>	julieys
gôlp "księżyc"	gúolp	guolp	guolf	gjólp	гоулп <gólp>	gólp
klœt "drewno"	kloet	kloet	kloet	klét	клѣт <kliét>	klőt
bombjẹ "woda"	bondę	bondä	bunda	byndä	бомбьъ <bombiă>	bombž
tratẹ, wonr "ogień"	tratę, wona	tratä, wona	frata, wona	tratä	вонӓр <wonár>	wonär
djoŋgẹ "piasek"	ʒongę	ʒongä	zonga	ʒongä	ѕонгъ <ʒongă>	zong
kśälb "żwir"	kṡalv	kṡalv	kšelw	kšälv	кшелб <kšielb>	kšälv
ra, kveb "ja"	queb/que	keb	ra ke	ra keb	ра <ra> кёв <kiow>	ra pöu
keś, sât "ty"	såt	såt	kješ soot	keš sát	кеш <kieš> ся̈т <siát>	keš sát
źœ, hot "my"	hot	hot	žoe hot	žé hot	жі <žï> ѳот <fot>	žeu hot
jô, djôn "ty"	ʒuon	ʒuon	jau zuon	jó ʒón	ю <ju> ѕоун <ʒón>	jey ʒón
kvolë "zero, nic"	quol	kol	kol	kol pol	коли <kolë> кол <kol>	pol
ḫæk, ḫäk "jeden"	jhęk	jhäk	iek	ǥa̋g	јег <jeg>	jäg
bür "dwa"	bür	bür	büa	bir	бӥр <biër>	byr
wij "trzy"	wie	wie	wie	vý	вій <wï>	wei
zohḫ "cztery"	zo	zo	zo	zóǥ	зоѳь <zofj>	zoch
päis "pięć"	peis	peis	fees	pés	пес <pies>	pés
chvag "sześć"	chuag	chag	chag	chag	хог <chog>	fog

Przedrostki i przyrostki

pralatyski	hoczebozki	jesiwski urzędowy	jesiwski właściwy	hedodzki	gitryski	omnijski	język 6
chülju-	chülyu-	chüj-	chüi-	chiļu-	хе- <chie->	chyö-
gö-	ge-	ge-	ö-	g-	гь- <gj->	gö-
zu-	zu-	zu-	zo-	zy-, zu-	зо- <zo->	zu-
-ûgvẹ	-auguę	-auä	-aua	-úvä	-увъ <-uwă>	-ouv