Języki latyskie
Języki latyskie (koi. latsog gekoicol, jjh. latsog ökoycol) - podgrupa języków dromsolskich używana w conworldzie Hadżalu. W porównaniu z innymi krewnymi charakteryzuje się rozwojem *ė > *jō i palatalizacją oraz utratą trójdzielności prajęzyka. Nazwa pochodzi od słowa latis, które w wielu językach tej grupy oznacza "ludzie".
Cechy charakterystyczne
- rozwój *ė > *jô np. *djôn < *dėnɯ "wy" - porównaj np. hoczebozkie ʒuon z (wkrótce) dîn;
- utrata długości w dyftongach zamykających;
- monoftongizacja dyftongów *æa *æā *eo *eō *iu *iū do *ä *æ *ö *œ *ü *ui oraz tryftongów *æai *æau do dyftongów *äi äu;
- palatalizacja spółgłosek: Cj > Cʲ;
- utrata końcowego -ʀ;
- całkowita utrata ɯ [ə], a potem często także ɯ̄ [əː];
- redukcja grupy sh- do s-, co zrywa oryginalny rozkład komplementarny s-z w nagłosie (z przed sonoratami, s gdzie indziej, od tej pory mogło się pojawić s przed sonoratami);
- w wielu językach rozwój b d g gv po sonoratach do v ð ǥ ǥv (zwłaszcza welarne; hoczebozkie lg [ɫɣ], jesiwskie lg [lɣ], gitryjskie лл [lː][1]);
- degeminacja;
- łączenie wielu głosek "gardłowych", zazwyczaj redukując ich liczbę do dwóch albo nawet jednej. Hoczebozki ma /h/ i /ʕ/, jesiwski tylko /h/, zaś gitryjski połączył z /f/ lub stracił całkowicie;
- utrata trójdzielności - rozwój w język mianownikowo-biernikowy, ewentualnie z śladami dawnego systemu w zaimkach;
- rozwój liczby mnogiej opartej na morfemie -ogɯ "dużo, wiele", patrz m.in. hoczebozkie -og jako sufiks oraz og jako określnik.
- podwójna negacja za pomocą partykuły *rûm < *rôf + *-ûm, jak np, w jesiwskim ke i cecöt ráum "nie jem". Nie występuje w oficjalnym hoczebozkim;
- redukcja wymian opartych na przegłosie
- obecność wielu wyjątkowych słów, np. latisẹ "człowiek", kluit "drewno" czy hgâz "siadać".
Drzewo rodziny językowe
Istnieją różne propozycje podziału języków latyskich. Najpopularniejszy i ogólnie używany na wiki to podział Zynecypa z Latakera (Gekoicol žęf fer Zienecip Latakęr ouw):
- język pralatyski
- grupa północna/wschodnia
- język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
- język hoczebozki (koico) (hotṡbozo koico)
- język jesiwski (jechoewo koyco)
- język hedodzki (ha̋ðoǥo kíco)
- język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
- grupa południowa/zachodnia
- język gitryjski (гітрісо зонӥзъ/gïtrïso zoniëză)
- język omnijski (omneit zoniz/köuic)
- (wkrótce)
- grupa północna/wschodnia
Podział opiera się głównie o formę liczebnika "jeden" (*ḫæk (północne) lub *ḫäk (południowe)), obecność imiesłowu zaczynającego się na *tj-/*ti-, rozwój głosek *pj *bj *fj (na północy t d s/þ, na południu p'j b'j f'j z mocną jotą) oraz o rozwój zamkniętego *a w *o w grupie zachodniej. Ponadto, w grupie południowej tendencje do opuszczania wygłosowych samogłosek są większe niż w północnej. Jednak istnieje wiele innych cech typowych dla wschodu i zachodu, ale nie występujących lub pomieszanych w gitryjskim, który zgodnie z tą klasyfikacją jest w grupie zachodniej. Traktuje się go jako mowę przejściową.
Inny podział stworzył geretogański językoznawca Wygnán Prośták, opierający się na wymogu obecności podmiotu na początku zdania (tzw. szyk S1) (Gekoicol žęf fer Wignån Proštåk):
- język pralatyski
- grupa S1
- język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
- język hoczebozki (koico) (hotṡbozo koico)
- język jesiwski (jechoewo koyco)
- (wkrótce)
- język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
- grupa nie-S1
- język gitryjski (гітрісо зонӥзъ/gïtrïso zoniëză)
- język hedodzki (ha̋ðoǥo kíco)
- język omnijski (omneit zoniz/köuic)
- grupa S1
Argumentem za tym jest fakt, że teksty starohoczebozkie zawsze zaczynały się podmiotem (sât og hailüng häkënikoǥës wō mönxiselj ḫo - "byłem często z kupcami na południu") , zaś w dosyć niepóźniej zapisanym starogitryjskim był szyk swobodny (tídis gveᵒbop bíᵘpikă ŋóla mor - "dziś przyjechał do nas towar").
Tabela rozwoju samogłosek pralatyskiego
pralatyski | hoczebozki | jesiwski urzędowy |
jesiwski właściwy |
hedodzki | gitryski | omnijski | język 6 |
---|---|---|---|---|---|---|---|
*ɑ <*a> | a <a> | a <a> | a <a> | a <a> | a <а/я> ɔ <о/ё> |
ɑ <a> ɔ <o> |
|
*ɑː <*â> | ɔ <å> | ɔ <å> | oː <oo> | aː <á> | æ <ӓ/я̈> | ʌ̞ <á> o̯ɑ <oa> |
|
*æ <*ӓ> | a <a> | a <a> | e <e> | æ <ӓ> | ɛ <е> | a <ӓ> | |
*æː <*æ> | ɛ <ę> | ɛ <ӓ> | iː <ii> | æː <a̋> | e <ѣ> | æ <ę> e̯a <ea> |
|
*ɔ <*ọ> | ɔ <å> | ɔ <å> | o <o> | o <o> | Ø | Ø | |
*œ <*ọ̈> | ɛ <ę> | ɛ <ä> | ø <ö> | e <e> | ʲ | Ø | |
*ɛ <*ẹ> | ɛ <ę> | ɛ <ä> | a <a> | æ <ä> | ɐ <ъ> | Ø | |
*ə <*ë> | Ø | Ø | Ø, a <a> | ɨ <y> | ə <и/ӥ> | ɑ <a> a <ä> |
|
*o <*o> | o <o> | o <o> | o <o> | o <o> | ɔ <о/ё> | ɔ <o> | |
*oː <*ô> | uo̯ <uo> | uː <uo> | uː <uo> | oː <ó> | o <оу/ёу> | o <ó> ey̯ <ey> |
|
*ø <*ö> | e <e> | e <e> ø <ö>[2] |
ø <ö> | e <e> | ɛ <е> | œ <ö> | |
*øː <*œ> | ye̯ <oe> | yː <oe> | yː <oe> | eː <é> | e <ѣ> | ø <ő> eu̯ <eu> |
|
*e <*e> | e <e> | e <e> | e <e> | e <e> | ɛ <е> | ɛ <e> | |
*eː <*ê> | ie̯ <ie> | iː <ie> | iː <ie> | eː <é> | e <ѣ> | e <é> oi̯ <oi> |
|
*u <*u> | u <u> | u <u> | u <u> | u <u> | ə <и/ӥ> | ʊ <u> ʏ <y> |
|
*uː <*û> | au̯ <au> | ʌu̯ <au> | ʌu̯ <au> | uː <ú> | u <у/ю> | u <uo> ou̯ <ou> |
|
*y <*ü> | y <ü> | y <ü> | y <ü> | i <i> | ə <и/ӥ> | ʏ <y> | |
*yː <*ui> | ɔi̯ <oi> | ɔi̯ <oi> | oy̯ <oy> | iː <í> | i <ы/і> | y <yö> øy̯ <öy> |
|
*i <*i> | i <i> | i <i> | i <i> | i <i> | ə <и/ӥ> | ɪ <i> | |
*iː <*î> | ai̯ <ai> | æi̯ <ai> | ɛi̯ <ey> | iː <í> | i <ы/і> | i <ie> ei̯ <ei> |
|
*ai̯ <*ai> | ai̯ <ai> | æi̯ <ai> | aː <aa> | æː <a̋> | æ <ӓ/я̈> | æ <ę> | |
*æi̯ <*äi> | ɛi̯ <ei> | ɛi̯ <ei> | eː <ee> | eː <é> | ɛ <е> e <ѣ> |
i <ie> ei̯ <ei> |
|
*au̯ <*au> | ɔu̯ <ou> | ɔu̯ <ou> | oː <oo> | oː <ó> | u <у/ю> | ɑu̯ <au> | |
*æu̯ <*äu> | ɛu̯ <eu> | ɛu̯ <eu> | øː <öö> | ɨː <ý> | o <оу/ёу> | øy̯ <öy> |
Tabela kognatów najważniejszych języków latyskich
pralatyski | hoczebozki | jesiwski urzędowy |
jesiwski właściwy |
hedodzki | gitryski | omnijski | język 6 |
---|---|---|---|---|---|---|---|
kakjênẹ "ojciec" |
kašienę | kašienä | kačiena | kačénä | качѣнъ <kačiénă> | kačoin | |
splar "matka" |
splar | splar | sflaá | šplar | шплор <šplor> | šplor | |
machptir "syn" |
machtir | machtir | maftia | mautir | моттӥр <mottiër> | mottir | |
efẹ "córka" |
efę | efä | efa | ehä | ѣфъ <éfă> | oif | |
pasr "brat" |
pasa | pasa | fasa | pasr | пасӓр <pasár> | pasӓr | |
rlalk "siotra" |
ralk | ralk | rjalk | rjálk | rёлк <riolk> | riolk | |
büźel "łóżko" |
büżel | büżl | büžel | bižel | бӥжел <biëžiel> | byžel | |
jülgôsẹ "słońce" |
jülgúosę | jülyuosä | jüljuosa | jillósä | ӥллоусъ <jëllósă> | julieys | |
gôlp "księżyc" |
gúolp | guolp | guolf | gjólp | гоулп <gólp> | gólp | |
klœt "drewno" |
kloet | kloet | kloet | klét | клѣт <kliét> | klőt | |
bombjẹ "woda" |
bondę | bondä | bunda | byndä | бомбьъ <bombiă> | bombž | |
tratẹ, wonr "ogień" |
tratę, wona | tratä, wona | frata, wona | tratä | вонӓр <wonár> | wonär | |
djoŋgẹ "piasek" |
ʒongę | ʒongä | zonga | ʒongä | ѕонгъ <ʒongă> | zong | |
kśälb "żwir" |
kṡalv | kṡalv | kšelw | kšälv | кшелб <kšielb> | kšälv | |
ra, kveb "ja" |
queb/que | keb | ra ke |
ra keb |
ра <ra> кёв <kiow> |
ra pöu |
|
keś, sât "ty" |
såt | såt | kješ soot |
keš sát |
кеш <kieš> ся̈т <siát> |
keš sát |
|
źœ, hot "my" |
hot | hot | žoe hot |
žé hot |
жі <žï> ѳот <fot> |
žeu hot |
|
jô, djôn "ty" |
ʒuon | ʒuon | jau zuon |
jó ʒón |
ю <ju> ѕоун <ʒón> |
jey ʒón |
|
kvolë "zero, nic" |
quol | kol | kol | kol pol |
коли <kolë> кол <kol> |
pol | |
ḫæk, ḫäk "jeden" |
jhęk | jhäk | iek | ǥa̋g | јег <jeg> | jäg | |
bür "dwa" |
bür | bür | büa | bir | бӥр <biër> | byr | |
wij "trzy" |
wie | wie | wie | vý | вій <wï> | wei | |
zohḫ "cztery" |
zo | zo | zo | zóǥ | зоѳь <zofj> | zoch | |
päis "pięć" |
peis | peis | fees | pés | пес <pies> | pés | |
chvag "sześć" |
chuag | chag | chag | chag | хог <chog> | fog |
Przedrostki i przyrostki
pralatyski | hoczebozki | jesiwski urzędowy |
jesiwski właściwy |
hedodzki | gitryski | omnijski | język 6 |
---|---|---|---|---|---|---|---|
chülju- | chülyu- | chüj- | chüi- | chiļu- | хе- <chie-> | chyö- | |
gö- | ge- | ge- | ö- | g- | гь- <gj-> | gö- | |
zu- | zu- | zu- | zo- | zy-, zu- | зо- <zo-> | zu- | |
-ûgvẹ | -auguę | -auä | -aua | -úvä | -увъ <-uwă> | -ouv |