Język adezaski: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
m
 
(Nie pokazano 48 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika)
Linia 1: Linia 1:
 +
{{Talonbat Intro}}
 
{{ język
 
{{ język
−
| kolor = #CE2029
+
| kolor = #D97361
 
| nazwa = Język adezaski
 
| nazwa = Język adezaski
−
| nazwa własna = Ênwi 'Ađezȝa'hi
+
| nazwa własna = <big>ܝܢܘ ܫܜܨܥ</big><br>Ênwi 'Ađezȝa'hi
 
| twórca = [[User:Borlach|Borlach]] w 2018  
 
| twórca = [[User:Borlach|Borlach]] w 2018  
 
| nazwa conworldu = [[Kyon]]
 
| nazwa conworldu = [[Kyon]]
−
| państwa = [[Miasta-państwa Talonbatu|Talonbat]]
+
| państwa = [[Talonbat|Talonbat]]
−
| regiony = Wielka Pustynia
+
| regiony = [[Wielka Pustynia Południowa Kyonu|Wielka Pustynia]]
−
| mówiący = ''do ustalenia''
+
| mówiący = ok. 400 000 osób
−
| alfabet = ideogramy, pismo sechtońskie, alfabet syryjski, alfabet łaciński  
+
| alfabet = ideogramy, pismo sechtońskie<ref>Alfabet syryjski.</ref>, alfabet łaciński  
 
| typologia = fleksyjny, OSV
 
| typologia = fleksyjny, OSV
 
| klasyfikacja =  
 
| klasyfikacja =  
Linia 20: Linia 21:
 
{{słownik}}
 
{{słownik}}
  
−
'''Język adezaski''' (adz. ܝܢܘ ܫܜܨܥ ''Ênwi 'Ađezȝa'hi'' [{{IPA|e:nwɪ ʔæɗez:ˤæʔ͡hɪ}}]), zwany też niekiedy ''językiem talonbackim'' lub ''talonbackim właściwym'' — jeden z dwóch języków [[Miasta-państwa Talonbatu|Talonbatu]], będący tak naprawdę szerokim kontinuum dialektalnym, ciągnącym się po osi wschód-zachód. Ze względu jednak na religijny prymat wiedziony przez miasto [[Adera]], oraz jego kulturowy wpływ na inne miasta-państwa, to dialekt aderski uznaje się za standardową wersję języka adezaskiego.  
+
'''Język adezaski''' (adz. ܝܢܘ ܫܜܨܥ ''Ênwi 'Ađezȝa'hi'' [{{IPA|e:nwɪ ʔæɗez:ˤæʔ͡hɪ}}]), znany również jako '''język adeski''', niekiedy mylnie zwany '''językiem talonbackim''' — jeden z dwóch głównych języków [[Talonbat|Talonbatu]], razem ze spokrewnionym z nim [[Język czaaż|językiem czaaż]], będący tak naprawdę szerokim kontinuum dialektalnym, ciągnącym się po osi wschód-zachód. Ze względu na religijny prymat wiedziony przez miasto [[Adera]], oraz jego kulturowy wpływ na [[Miasta-państwa Talonbatu|inne miasta-państwa]], to dialekt aderski uznaje się za standardową wersję języka adezaskiego. Stanowi on również ''lingua francę'' wszystkich miast-państw w regionie Talonbatu, a także w oazach na zachód od niego, używaną do handlu, kontaktów dyplomatycznych oraz celów religijnych. 
 +
 
 +
Innymi ważnymi dialektami języka adezaskiego są: dialekt położonego na południu miasta Tȝinur, będącego od wielu stuleci główną siłą polityczną, militarną, a częściowo także kulturową regionu, dialekt miasta Nijhhun, wyrastającego na nową potęgę Talonbatu, a także dialekt położonego na zachodzie miasta Cxambi, będącego niejako formą przejściową między językiem adezaskim a [[Język czaaż|językiem czaaż]], używanym w Cxâzib, wschodniej części Talonbatu.
  
 
==Fonologia==
 
==Fonologia==
 
===Samogłoski===
 
===Samogłoski===
−
*{{IPA|æ e ɪ ʊ}} /a e i u/
+
 
−
*{{IPA|æ: e:}} /â ê/
+
{| class=wikitable
 +
! rowspan=1|
 +
! colspan=1|Przednie
 +
! colspan=1|Centralne
 +
! colspan=1|Tylnie
 +
|-
 +
|-align=center class=small
 +
|-align=center
 +
!Przymknięte
 +
|{{IPA|ɪ}}|| ||{{IPA|ʊ}}
 +
|-align=center
 +
!Średnie
 +
|{{IPA|e}} {{IPA|e:}}|| ||
 +
|-align=center
 +
!Otwarte
 +
|{{IPA|æ}} {{IPA|æ:}}|| ||
 +
|}
  
 
===Spółgłoski===
 
===Spółgłoski===
−
*{{IPA|m n ɳ}} /m n ṇ/
+
{| class="wikitable" style=text-align:center
−
*{{IPA|p b t d ʈ ɖ ɟ k g k͡p ɡ͡b ʔ ʔ͡h}} /p b t d ṭ ḍ j g kp gb ' 'h/
+
! colspan="2" |
−
*{{IPA|tˤ dˤ ʈˤ ɖˤ}} /tȝ dȝ ṭȝ ḍȝ/
+
!Wargowe
−
*{{IPA|t͡s ʈ͡ʂ}} /c c̣/
+
!Zębowe
−
*{{IPA|s z}} /s z/
+
!Retrofleksyjne
−
*{{IPA|s:ˤ z:ˤ}} /sȝ zȝ/
+
!Podniebienne
−
*{{IPA|h ɦ}} /h hh/
+
!Miękkopod.
−
*{{IPA|r ɽ ʁ}} /r ṛ gh/
+
!Krtaniowe
−
*{{IPA|j w}} /y w/
+
|- align="center"
−
*{{IPA|ɓ ɗ}} /ƀ đ/
+
! colspan="2" | Nosowe
−
*{{IPA|t͡s' ʈ͡ʂ' ʄ'}} /cx c̣x jx/
+
|{{IPA|m}}
 +
|{{IPA|n}}
 +
|{{IPA|ɳ}}
 +
|
 +
|
 +
|
 +
|-
 +
! rowspan="6" |Zwarte
 +
!<small>bezdźwięczne</small>
 +
|{{IPA|p}}     
 +
|{{IPA|t}}
 +
|{{IPA|ʈ}}
 +
| rowspan=2 align=center |{{IPA|ɟ}}
 +
| rowspan=2 align=center |{{IPA|k}} {{IPA|k͡p}}
 +
| rowspan=2 align=center |{{IPA|ʔ}} {{IPA|ʔ͡h}}
 +
|-
 +
!<small>bezdźw. faryngal.</small>
 +
|
 +
|{{IPA|tˤ}}
 +
|{{IPA|ʈˤ}}
 +
|- align="center"
 +
!<small>dźwięczne</small>
 +
|{{IPA|b}}
 +
|{{IPA|d}}
 +
|{{IPA|ɖ}}
 +
| rowspan=2 align=center |
 +
| rowspan=2 align=center |{{IPA|g}} {{IPA|ɡ͡b}}
 +
| rowspan=2 align=center |
 +
|-
 +
|- align="center"
 +
!<small>dźwięczne faryngal.</small>
 +
|
 +
|{{IPA|dˤ}}
 +
|{{IPA|ɖˤ}}
 +
|-
 +
|- align="center"
 +
!<small>ejektywne</small>
 +
| 
 +
|
 +
|
 +
|{{IPA|ʄ'}}
 +
|
 +
|
 +
|-
 +
|- align="center"
 +
!<small>iniektywne</small>
 +
|{{IPA|ɓ}}     
 +
|{{IPA|ɗ}}
 +
|
 +
|
 +
|
 +
|
 +
|-
 +
! rowspan="2" | Afrykaty
 +
!<small>zwykłe</small>
 +
|
 +
|{{IPA|t͡s}}
 +
|{{IPA|ʈ͡ʂ}}
 +
|
 +
|
 +
|
 +
|- align="center"
 +
!<small>ejektywne</small>
 +
|
 +
|{{IPA|t͡s'}}
 +
|{{IPA|ʈ͡ʂ'}}
 +
|
 +
|
 +
|
 +
|- align="center"
 +
! rowspan="4" | Szczelinowe
 +
!<small>bezdźwięczne</small>
 +
|
 +
|{{IPA|s}}        
 +
|
 +
| rowspan=4 align=center |{{IPA|j}}
 +
| rowspan=4 align=center |{{IPA|w}} {{IPA|ʁ}}
 +
| rowspan=4 align=center |{{IPA|h}} {{IPA|ħ}}
 +
|- align="center"
 +
!<small>bezdźw. faryngal.</small>
 +
|
 +
|{{IPA|s:ˤ}}       
 +
|
 +
|- align="center"
 +
!<small>dźwięczne</small>
 +
|
 +
|{{IPA|z}}        
 +
|
 +
|- align="center"
 +
!<small>dźwięczne faryngal.</small>
 +
|
 +
|{{IPA|z:ˤ}}        
 +
|
 +
|- align="center"
 +
! colspan="2" | Drżące
 +
|
 +
|{{IPA|r}}
 +
|{{IPA|ɽ}}
 +
|
 +
|
 +
|
 +
|}
  
 
===Dyftongi===
 
===Dyftongi===
−
W standardowym języku adezaskim (dialekt aderski) występują jedynie dwa dyftongi: [{{IPA|æj}}] oraz [{{IPA|æw}}].  
+
W standardowym języku adezaskim (dialekt aderski) występują jedynie dwa dyftongi: [{{IPA|æj}}] oraz [{{IPA|æw}}]. Liczba ta znacząco różni się w przypadku innych dialektów. W części z nich samogłoski długie uległy dyftongizacji.
  
 
===Akcent===
 
===Akcent===
Linia 47: Linia 167:
 
===Struktura sylaby===
 
===Struktura sylaby===
 
W adezaskim struktura sylaby przybiera formę '''(C₁)(C₂)V(C)''', gdzie: V to dowolna samogłoska, C to dowolna spółgłoska, C₁ to zwarcie krtaniowe, C₂ to dowolna spółgłoska (lecz nie zwarcie krtaniowe).
 
W adezaskim struktura sylaby przybiera formę '''(C₁)(C₂)V(C)''', gdzie: V to dowolna samogłoska, C to dowolna spółgłoska, C₁ to zwarcie krtaniowe, C₂ to dowolna spółgłoska (lecz nie zwarcie krtaniowe).
−
===Zmiany fonologiczne===
 
−
<small>Zmiany fonologiczne z proto-talonbackiego do adezaskiego:</small>
 
−
:a a: → æ: æ:
 
−
:i i: → ɪ
 
−
:u o: → ʊ
 
−
:jV_ ʔ͡hV_ wV_ → ʔV_
 
−
:β → v → w
 
−
:Ch → ɦ
 
−
:l → r
 
  
 
==Pismo==
 
==Pismo==
 
===Alfabet łaciński===
 
===Alfabet łaciński===
−
Alfabet łaciński stosowany jest jako podstawowa forma zapisu na potrzeby artykułu.  
+
Alfabet łaciński stosowany jest jako podstawowa forma zapisu na potrzeby tego artykułu oraz całej serii artykułów poświęconych [[Talonbat|Talonbatowi]].
 +
 
 
===Ideogramy talonbackie===
 
===Ideogramy talonbackie===
−
Rdzenną formą pisma, która wykształciła się pośród mieszkańców Talonbatu są talonbackie ideogramy. Są to znaki przedstawiające pojęcia, nie oddające wartości fonetycznych słów ich opisujących. Obecnie ideogramy są praktycznie zapomniane, wciąż używane jedynie przez kastę kapłanów, przez co nabrały mistycznego statusu znaków wielkiej mocy, używanych przy rytuałach religijnych. Ozdabiane są nimi również przedmioty, tak kultu religijnego jak i użytku codziennego. Pełnią funkcję dekoracyjną, charakterystyczną dla talonbackiej sztuki i architektury, pomimo nieznajomości ich znaczenia przez Talonbatan - większość z nich zna bowiem co najwyżej kilka najprostszych znaków.
+
Rdzenną formą pisma, która wykształciła się pośród mieszkańców [[Talonbat|Talonbatu]] w czasach starożytnych są ideogramy talonbackie. Są to znaki przedstawiające pojęcia, nie oddające wartości fonetycznych słów ich opisujących. Obecnie ideogramy są praktycznie zapomniane, wciąż używane (a i tak w niepełnej formie) jedynie przez kastę kapłanów, przez co nabrały mistycznego statusu znaków wielkiej mocy, stosowanych przy rytuałach religijnych. Ozdabiane są nimi również przedmioty, tak kultu religijnego jak i użytku codziennego. Pełnią funkcję dekoracyjną, charakterystyczną dla talonbackiej sztuki i architektury, pomimo nieznajomości ich znaczenia przez mieszkańców krainy. Większość z nich zna bowiem co najwyżej kilka najprostszych znaków. Popularne użycie w celach artystycznych, dekoracyjnych oraz religijnych, przy jednoczesnym zaniku popularnej znajomości ich znaczenia, spowodowało znaczne uproszczenie formy wielu znaków. Konkretne ideogramy często pełnią także rolę symboli poszczególnych [[Miasta-państwa Talonbatu|miast-państw]].
  
−
Najprawdopodobniej były jednak czasy, w których znajomość ideogramów była wśród Talonbatan powszechna, lub przynajmniej znacznie rozpowszechniona. Odnaleziono bowiem inskrypcje zapisane w całości ideogramami, zarówno krótkie napisy jak i długie teksty, chociaż mało który z do tej pory odnalezionych zachował się w całości. Nie udało się jeszcze rozszyfrować ich znaczenia, ani ustalić konkretnej daty ich pochodzenia. Powszechna jest jednak opinia o ich starożytności. Nieznana jest także przyczyna ich zaniku i prawie całkowitego wyjścia ideogramów z użycia.
+
Pewnym jest, że dawniej były czasy, w których znajomość ideogramów była wśród [[Adezowie|Adezów]] powszechna, lub przynajmniej znacznie rozpowszechniona. Odnaleziono wiele inskrypcji zapisanych w całości ideogramami, zarówno krótkie napisy jak i długie teksty, chociaż mało który z do tej pory odnalezionych zachował się w całości. Odnaleziono także sporą liczbę artefaktów zdobionych ideogramami, czy to pojedynczymi znakami czy to krótkimi tekstami. Wszystkie z nich pochodzą z czasów [[Katastrofa Farandyjska|Katastrofy Farandyjskiej]], przede wszystkim z okresu adeskiego, rzadziej z okresu archaicznego. Większości z owych inskrypcji nie udało się do tej pory rozszyfrować.
  
−
Niektórzy próbują łączyć to z pojawieniem się alfabetu sechtońskiego, lecz teoria ta zdaje się być błędna - alfabet ten pojawił się niedawno, zanik powszechnego użycia ideogramów nastąpił natomiast o wiele wcześniej.   
+
Nieznana jest także dokładna przyczyna zaniku i prawie całkowitego wyjścia ideogramów z użycia. Pewne jest jednak, że kwestia ta łączy się z upadkiem [[Talonbat#Cywilizacja talonbacka|cywilizacji Starożytnego Talonbatu]] oraz z Talonbackimi Wiekami Ciemnymi.
 +
 
 +
====Lista znanych ideogramów talonbackich====
 +
{| width="650px" class="wikitable"
 +
!colspan=6|Ideogramy Talonbackie
 +
|-
 +
! Ideogram
 +
! Znaczenie
 +
! width=25% | Uwagi
 +
! Ideogram
 +
! Znaczenie
 +
! width=25% | Uwagi
 +
|-
 +
! <big>ⵙ</big>
 +
|
 +
*[[Talonbat]]
 +
*środek
 +
|Znak pojawia się rzadko także w znaczeniu "serca"
 +
! <big>ⵉ</big>
 +
|
 +
*woda
 +
*krew
 +
| —
 +
|-
 +
! <big>ⵣ</big>
 +
|
 +
*człowiek
 +
*ludzie
 +
| —
 +
! <big>ⵊ</big>
 +
|
 +
*mężczyzna
 +
| —
 +
|-
 +
! <big>ⵅ</big>
 +
|
 +
*bóg
 +
| —
 +
! <big>ⵋ</big>
 +
|
 +
*kobieta
 +
| —
 +
|-
 +
! <big>ⵥ</big>
 +
|
 +
*duch
 +
*przodek
 +
| —
 +
! <big>ⵌ</big>
 +
|
 +
*pole uprawne
 +
*rolnik
 +
|Symbol miasta-państwa Satah
 +
|-
 +
! <big>ⵔ</big>
 +
|
 +
*serce
 +
*życie
 +
| —
 +
! <big>ⵍ</big>
 +
| —
 +
| Symbol miasta-państwa Miyê'hu
 +
|-
 +
! <big>ⴱ</big>
 +
|
 +
*jezioro
 +
*woda stojąca
 +
| —
 +
! <big>ⵎ</big>
 +
|
 +
*dom
 +
*budynek
 +
|
 +
|-
 +
! <big>ⴲ</big>
 +
|
 +
*miasto
 +
| —
 +
! <big>ⵐ</big>
 +
|
 +
*wejście
 +
| —
 +
|-
 +
! <big>ⴳ</big>
 +
|
 +
*dzień
 +
|Symbol miasta-państwa Udȝa'an
 +
! <big>ⵕ</big>
 +
|
 +
*wróg
 +
*zagrożenie
 +
| —
 +
|-
 +
! <big>ⴴ</big>
 +
|
 +
*noc
 +
|Symbol miasta-państwa Suj Kê'az
 +
! <big>ⵚ</big>
 +
|
 +
*rana
 +
*ból
 +
|Pochodzi prawdopodobnie od przedstawienia włóczni wbitej w brzuch
 +
|-
 +
! <big>ⴵ</big>
 +
|
 +
*klepsydra
 +
*czas
 +
| —
 +
! <big>ⵖ</big>
 +
|
 +
*obcy
 +
|Używany także na oznaczenie ziem i ludów poza Talonbatem
 +
|-
 +
! <big>ⴹ</big>
 +
|
 +
*Se'iđun
 +
|Pochodzi prawdopodobnie od ukształtowania terenu, otwartego na wschód
 +
! <big>ⵜ</big>
 +
|
 +
*przejście
 +
*wąwóz
 +
|Symbol miasta-państwa Cxambi
 +
|-
 +
! <big>ⴺ</big>
 +
|
 +
*Cxâzib
 +
|Pochodzi prawdopodobnie od ukształtowania terenu, otwartego na zachód
 +
! <big>ⵝ</big>
 +
|
 +
*słońce
 +
|Symbol miasta-państwa Tȝinur
 +
|-
 +
! <big>ⴼ</big>
 +
| —
 +
|Symbol miasta-państwa Rayca'
 +
! <big>ⵛ</big>
 +
|
 +
*świątynia
 +
| —
 +
|-
 +
! <big>ⴽ</big>
 +
|
 +
*słowo
 +
| —
 +
! <big>ⵞ</big>
 +
| —
 +
|Symbol miasta-państwa [[Adera]]
 +
|-
 +
! <big>ⴿ</big>
 +
|
 +
*jaskinia
 +
*tajemnica
 +
| —
 +
! <big>ⵟ</big>
 +
|
 +
*twierdza
 +
*schronienie
 +
|Symbol miasta-państwa Cxâz
 +
|-
 +
! <big>ⵀ</big>
 +
|
 +
*ochrona
 +
*oko
 +
| —
 +
! <big>ⵠ</big>
 +
|
 +
*góra
 +
*wielki
 +
| —
 +
|-
 +
! <big>ⵁ</big>
 +
|
 +
*gwiazda
 +
*galaktyka
 +
| —
 +
! <big>ⵡ</big>
 +
|
 +
*księżyc
 +
|Symbol miasta-państwa Sâghir
 +
|-
 +
! <big>ⵃ</big>
 +
| —
 +
|Symbol miasta-państwa Hhisâm
 +
! <big>ⵢ</big>
 +
|
 +
*deszcz
 +
*burza
 +
| —
 +
|-
 +
! <big>ⵄ</big>
 +
|
 +
*zwierzę
 +
*polowanie
 +
|Symbol miasta-państwa Ađeyin
 +
! <big>ⵤ</big>
 +
|
 +
*starość
 +
*szacunek
 +
| —
 +
|-
 +
! <big>ⵇ</big>
 +
| —
 +
|Symbol miasta-państwa Nijhhun
 +
! <big>⵰</big>
 +
|
 +
*rzeka
 +
*woda płynąca
 +
| —
 +
|-
 +
|}
  
 
===Alfabet sechtoński===
 
===Alfabet sechtoński===
−
[[Język sechtoński#Zapis_syryjski|Alfabet sechtoński]] (przedstawiany tutaj jako alfabet syryjski) pojawił się na terenie Talonbatu niedawno, wraz z kupcami z zachodu. Obecnie stosowany jest w dokumentach handlowych oraz administracyjnych dużej części miast-państw. Jest to pismo spółgłoskowe (abdżad), w którym zapisywane są jedynie spółgłoski oraz długie samogłoski. Samogłoski krótkie nie są zazwyczaj zaznaczane, ewentualnie zaznaczane są za pomocą specjalnych znaków diakrytycznych, używanych w konkretnych przypadkach, na przykład pojawienia się wątpliwości co do poprawnej wymowy słowa.
+
[[Język sechtoński#Zapis_syryjski|Alfabet sechtoński]]<ref>Przedstawiany tutaj jako alfabet syryjski.</ref> pojawił się na terenie [[Talonbat|Talonbatu]] najprawdopodobniej w okresie czażyjskim, wraz z kupcami z [[Kanisja|Zachodu]]. Jest to także dowód na istnienie w tamtym okresie intensywnych kontaktów handlowych między Talonbatem a cywilizacjami Kanisji, zwłaszcza z okolicami jeziora Tarfiy. Alfabet sechtoński używany był początkowo jedynie do zapisu [[Język czaaż|języka czaaż]], będącego w tamtym okresie ''lingua francą'' regionu. Zaadaptowany został do zapisu języka adezaskiego na początku okresu rajcyjskiego<ref>Około 1420 lat [=530 lat ziemskich] przed [[Nazewnictwo chronologiczne Kyonu#Rok wspólny|kyońskim rokiem wspólnym]].</ref>.
 +
 
 +
Obecnie stosowany jest w dokumentach handlowych oraz administracyjnych dużej części miast-państw. Jest to pismo spółgłoskowe (abdżad), w którym zapisywane są jedynie spółgłoski oraz długie samogłoski. Samogłoski krótkie nie są zaznaczane, ewentualnie zaznaczane są za pomocą specjalnych znaków diakrytycznych, używanych w konkretnych przypadkach, na przykład pojawienia się wątpliwości co do poprawnej wymowy słowa lub gdy słowo rozpoczyna się od samogłoski krótkiej. Jeden znak potrafi odpowiadać kilku dźwiękom, jako że pismo nie rozróżnia od siebie wielu spółgłosek, takich jak spółgłoski retrofleksyjne czy różnych spółgłosek faryngalizowanych.
 +
 
 +
Znajomość pisma sechtońskiego ograniczona jest przede wszystkim do kasty kupców (pełniących także często rolę administracyjne), a w mniejszym stopniu także do kasty kapłanów. Oznacza to, że większość mieszkańców regionu jest niepiśmienna, posiadając ewentualnie bardzo pobieżną i podstawową znajomość pisma sechtońskiego i/lub ideogramów. W praktyce oznacza ona zwykle umiejętność rozpoznawania kształtów najczęściej występujących słów i znaków.  
  
 
{| class="wikitable" style="text-align:center"
 
{| class="wikitable" style="text-align:center"
Linia 160: Linia 485:
 
*stanowi również podstawę dla samogłosek krótkich
 
*stanowi również podstawę dla samogłosek krótkich
  
−
Aby oddać w zapisie samogłoski krótkie {{IPA|/a e i u/}} występujące samodzielnie, lub na początku słowa, stosuje się znak /ܐ/ ''araw'' jako podstawę, na której umieszcza się odpowiednie diakrytyki odpowiadające kolejnym samogłoskom:
+
Aby oddać w zapisie samogłoski krótkie a, e, i, u {{IPA|/æ e ɪ ʊ/}} występujące samodzielnie, lub na początku słowa, stosuje się znak /ܐ/ ''araw'' jako podstawę, na której umieszcza się odpowiednie diakrytyki odpowiadające kolejnym samogłoskom:
 
:dla '''a''' - jedna kreska nad literą /ܐَ/
 
:dla '''a''' - jedna kreska nad literą /ܐَ/
 
:dla '''e''' - jedna kreska pod literą /ܐِ/
 
:dla '''e''' - jedna kreska pod literą /ܐِ/
Linia 236: Linia 561:
  
 
Np. ܬܡܘܒ ܣ ܪܝܫܠܚ ''ṭȝamwab'''u''' si ghay'uṛ'''ihhi''''' — "mój miecz w waszym domu".<br>
 
Np. ܬܡܘܒ ܣ ܪܝܫܠܚ ''ṭȝamwab'''u''' si ghay'uṛ'''ihhi''''' — "mój miecz w waszym domu".<br>
−
W przypadku wystąpienia trudnej zbitki spółgłoskowej pomiędzy rzeczownikiem a sufiksem pojawia sie wrostek '''-u-''', np ܪܝܫܠܪܝ ''ghay'uṛ'''u'''ghi'' "ich dom".
+
W przypadku wystąpienia trudnej zbitki spółgłoskowej pomiędzy rzeczownikiem a sufiksem pojawia sie wrostek '''-u-''', np ܪܝܫܠܪܝ ''ghay'uṛ'''u'''ghi'' "ich dom".
 +
====Konstrukcje zaimkowe====
 +
Aby oddać bardziej skomplikowane wyrażenia przynależności, w których występują co najmniej 3 człony, stosuje się dwie specjale konstrukcje.<br>
 +
Pierwsza z nich występuje gdy pojawić się ma sufiks zaimkowy (np "prośba naszego wuja", "miecz mojego ojca", "dom córki twojej siostry"). Polega na wstawienia łącznika '''-u-''' pomiędzy człony zdania, ze słowem do którego doczepiony jest sufiks zaimkowy występującym na końcu konstrukcji. W takim wypadku pomija się również kwalifikatory rzeczowników. Łącznik -u- może przybierać również formy: '''-ru-''', '''-ur''' oraz '''-rur-''' w przypadku kończenia się poprzedniego i/lub zaczynania się następnego wyrazu na samogłoskę.
 +
 
 +
:ܝܘܝܛ ܠܐݎܚܛܛ yiwêt'''-u-'''ṛâchhad'''ud''' — "prośba naszego wuja
 +
:ܬܡܘܒ ܛܐܟܫܠ ṭȝamwab'''-u-'''tâk'âr'''u''' — "miecz mojego ojca"
 +
:ܪܝܫܠܚ ܒܝܨ ܠܠ ܛܠܫܐܛ ghay'uṛ'''-u-'''bêzȝu'''-rur-'''uturi''''âḍ''' — "dom córki twojej siostry"
 +
<br>
 +
Druga konstrukcja zaimkowa stosowana jest gdy nie występuje sufiks zaimkowy (np "miecz króla", "dom córki myśliwego", "prośba pięknej księżniczki"). W takim przypadku również stosuje się łącznik '''-u-''', lecz zamiast zwykłego sufiksu zaimkowego, do ostatniego słowa konstrukcji dodaje się specjalny sufiks '''-yin''', wyrażający przynależność poprzednich elementów do ostatniego.
 +
<br>
 +
:ܬܡܘܒ ܘܝܠܟܝܢ ṭȝamwab'''-u-'''wêrak'''-yin''' — "miecz króla"
 +
:ܪܝܫܠܚ ܒܝܨ ܠܠ ܐًܚܡܘܒܝܢ ghay'uṛ'''-u-'''bêzȝu'''-rur-'''uhhimwib''''yin''' — "dom córki myśliwego"
 +
:ܝܘܝܛ ܢܨܠܐܣ ܘܝܠܩܐܣܘܝܢ yiwêt'''-u-'''ṇisȝarâs'''-u-'''wêrgâzawi'''yin''' — "prośba pięknej księżniczki"
 +
 
 +
W oby dwu konstrukcjach pojawiać się mogą przymiotniki - będą one odmienione przez kategorię, będą również występowały przed opisywanym rzeczownikiem.
 +
 
 
===Rzeczowniki===
 
===Rzeczowniki===
 +
====Przypadek====
 +
Język proto-talonbacki posiadał najprawdopodobniej 4 przypadki, lecz we współczesnym adezaskim zachowały się jedynie dwa: mianownik (lub podmiot) oraz biernik (lub dopełnienie). Mianownikiem jest zwykła forma rzeczownika, lecz gdy po rzeczowniku pojawia się partykuła ܦܐܚ '''pâhh''' lub doczepiany do rzeczownika sufiks '''-us''' / '''-uz''', pojawia się biernik. Przyimki przejęły funkcje innych przypadków.
 +
 +
Partykuła ''pâhh'' może nastąpić po każdym rzeczowniku oraz zaimku, bez względu na kategorię, używany jest też powszechnie. Sufiks ''-us'' / ''-uz'' jest natomiast formą dość archaiczną, charakterystyczną dla mowy podniosłej i formalnej, używaną zwłaszcza przez kapłanów i wyższe kasty społeczeństwa. Sufiksy pojawiają się zwłaszcza w przypadku rzeczowników 1, 3, 6 oraz 7 kategorii.       
 +
<br><br/>
 +
'''Sufiksy dopełnienia'''<br>
 +
W języku potocznym często wyraża się biernik poprzez sufiksy, dokładnie takie same jak sufiksy zaimkowe. W przeciwieństwie jednak do nich dodaje się je do czasowników, nie rzeczowników. Np: "Teraz go widzę".
 +
{| class="wikitable"
 +
|-
 +
| '''jxâ pâhh''' ''cxamak mukrânur'' || ݍܐ ܦܐܚ ݏܡܟ ܡܟܠܐܢܠ || Teraz go widzę.
 +
|-
 +
| ''cxamak '''mukrânurjâ''''' || ݏܡܟ ܡܟܠܐܢܠܝܐ || Teraz go widzę.
 +
|}
 +
 
====Kategoria====
 
====Kategoria====
 
W adezaskim rzeczowniki podzielone są na 7 kategorii. Do każdej z nich przypisany jest kwalifikator, stojący przed rzeczownikiem. W liczbie pojedynczej niekiedy opuszcza się kwalifikator. Kategorie rzeczowników to:
 
W adezaskim rzeczowniki podzielone są na 7 kategorii. Do każdej z nich przypisany jest kwalifikator, stojący przed rzeczownikiem. W liczbie pojedynczej niekiedy opuszcza się kwalifikator. Kategorie rzeczowników to:
Linia 253: Linia 608:
 
Istnieją również słowa które w jednym znaczeniu będą miały kwalifikator, w innym zaś nie, np ܛܣ ܝܢܘ ''ḍas ênwi'' "język" (istoty ludzkiej), ܫܪܠ ܝܢܘ '' 'aghir ênwi'' "język" (zwierzęcia), lecz ܝܢܘ ''ênwi'' "język, mowa", a nie ''gbaṛi ênwi''. Słowa te stanowią jednak wyjątki.   
 
Istnieją również słowa które w jednym znaczeniu będą miały kwalifikator, w innym zaś nie, np ܛܣ ܝܢܘ ''ḍas ênwi'' "język" (istoty ludzkiej), ܫܪܠ ܝܢܘ '' 'aghir ênwi'' "język" (zwierzęcia), lecz ܝܢܘ ''ênwi'' "język, mowa", a nie ''gbaṛi ênwi''. Słowa te stanowią jednak wyjątki.   
  
−
W języku potocznym oraz niektórych dialektach często używa się jedynie kwalifikatora ܛܣ ''ḍas'', lub w ogóle pomija się wszystkie kwalifikatory, co jest niedopuszczalne w języku formalnym.  
+
W języku potocznym oraz niektórych dialektach często używa się jedynie kwalifikatora ܛܣ ''ḍas'', lub w ogóle pomija się wszystkie kwalifikatory, co jest niedopuszczalne w dialekcie aderskim.  
 
====Liczba====
 
====Liczba====
 
Rzeczowniki odmieniają się jedynie przez liczbę. Występują dwie - liczba pojedyncza oraz liczba mnoga. Rzeczowniki w liczbie pojedynczej nie posiadają żadnych końcówek, występują również w liczbie pojedynczej wraz z liczebnikami.<br>
 
Rzeczowniki odmieniają się jedynie przez liczbę. Występują dwie - liczba pojedyncza oraz liczba mnoga. Rzeczowniki w liczbie pojedynczej nie posiadają żadnych końcówek, występują również w liczbie pojedynczej wraz z liczebnikami.<br>
 
Rzeczowniki w liczbie mnogiej posiadają dwie końcówki: '''-âc''' oraz '''-ig'''. Końcówka -ig jest domyślną końcówką, stosowaną do rzeczowników wszystkich kategorii. Końcówka -âc natomiast odpowiada przede wszystkim rzeczownikom kategorii 1, chociaż stosowana może być także wobec innych kategorii, w celu wyrażenia szacunku oraz istotności przedmiotu. W przypadku kończenia się rzeczownika na samogłoskę, końcówką luczby mnogiej będzie sama spółgłoska.
 
Rzeczowniki w liczbie mnogiej posiadają dwie końcówki: '''-âc''' oraz '''-ig'''. Końcówka -ig jest domyślną końcówką, stosowaną do rzeczowników wszystkich kategorii. Końcówka -âc natomiast odpowiada przede wszystkim rzeczownikom kategorii 1, chociaż stosowana może być także wobec innych kategorii, w celu wyrażenia szacunku oraz istotności przedmiotu. W przypadku kończenia się rzeczownika na samogłoskę, końcówką luczby mnogiej będzie sama spółgłoska.
  
−
Np: <br>
+
Np:  
−
ܫܪܠ ܠܢܘ '' 'aghir rinwe'' "jaszczurka", ܫܪܠ ܠܢܘܩ '' 'aghir rinweg'' "jaszczurki", ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ''jâmbâ 'aghir rinwe'' "dwie jaszczurki". <br>
+
:ܫܪܠ ܠܢܘ '' 'aghir rinwe'' "jaszczurka", ܫܪܠ ܠܢܘܩ '' 'aghir rinweg'' "jaszczurki", ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ''jâmbâ 'aghir rinwe'' "dwie jaszczurki"
−
ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ ''sȝumwê ṭȝamwab'' "miecz", ܨܡܘܝ ܬܡܘܒܩ ''sȝumwê ṭȝamwabig'' "miecze", ܝܐܡܒܐ ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ ''jâmbâ sȝumwê ṭȝamwab'' "dwa miecze". <br>
+
:ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ ''sȝumwê ṭȝamwab'' "miecz", ܨܡܘܝ ܬܡܘܒܩ ''sȝumwê ṭȝamwabig'' "miecze", ܝܐܡܒܐ ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ ''jâmbâ sȝumwê ṭȝamwab'' "dwa miecze"
−
ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ''ḍas uhhimwib'' "myśliwy", ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ''ḍas uhhimwibâc'' "myśliwi", ܝܐܡܒܐ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ''jâmbâ ḍas uhhimwib'' "dwaj myśliwi"
+
:ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ''ḍas uhhimwib'' "myśliwy", ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ''ḍas uhhimwibâc'' "myśliwi", ܝܐܡܒܐ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ''jâmbâ ḍas uhhimwib'' "dwaj myśliwi"
  
 
Dawniej końcówka -ig stosowana była od rzeczowników nieożywionych, -âc natomiast wobec ożywionych.  
 
Dawniej końcówka -ig stosowana była od rzeczowników nieożywionych, -âc natomiast wobec ożywionych.  
−
 
 
===Przymiotniki===
 
===Przymiotniki===
 +
====Odmiana przez kategorie====
 
Przymiotniki w adezaskim odmieniają się jedynie przez kategorie rzeczownika, posiadając charakterystyczną końcówkę dla każdej z nich. Stoją zawsze po rzeczowniku.
 
Przymiotniki w adezaskim odmieniają się jedynie przez kategorie rzeczownika, posiadając charakterystyczną końcówkę dla każdej z nich. Stoją zawsze po rzeczowniku.
 
:'''1''' kategoria: '''-âs'''
 
:'''1''' kategoria: '''-âs'''
Linia 273: Linia 628:
 
:'''5''' kategoria: '''-mwê'''
 
:'''5''' kategoria: '''-mwê'''
 
:'''6''' kategoria: '''-'hi'''
 
:'''6''' kategoria: '''-'hi'''
−
:'''7''' kategoria: '''-đe'''  
+
:'''7''' kategoria: '''-đes'''  
 +
 
 +
W przypadku możliwości wystąpienia dyftongu, początkowa samogłoska końcówki przymiotnika jest asymilowana przez końcową samogłoskę rzeczownika. Podobnie w przypadku powstania niedopuszczalnej zbitki spółgłoskowej jest ona rozbijana przez pojawienie się wrostka '''-u-''', podobnie jak przy sufiksach zaimkowych.
 +
 
 +
Np:
 +
:ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ܫܜܨܣ ''ḍas uhhimwibâc 'ađezȝas'' "adezascy myśliwi"
 +
:ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ ܫܜܨܡܘܝ ''sȝumwê ṭȝamwab 'ađezȝamwê'' "adezaski miecz"
 +
:ܫܪܠ ܠܢܘ ܫܜܨܪܠ '' 'aghir rinwe 'ađezȝaghir'' "jaszczurka adezaska" etc.
 +
====Stopniowanie przymiotników====
 +
Występują 3 stopnie przymiotników: równy, wyższy i najwyższy. Aby odmienić przymiotnik poprzedza się go partykułą ܐًܩܒ ''ugbi'' "bardziej" dla stopnia wyższego oraz ܐِܩܒܫ ''egbi'a'' "najbardziej" dla najwyższego.
 +
====Przeczenia przymiotników====
 +
Przeczenia przymiotników tworzy się poprzedzając je partykułą ܜܫܢ '''đu'uṇ'''. Używana jest także do negacji Czasowników. Np:
 +
:ܨܡܘܝ ܪܝܫܠܩ ܜܫܢ ܢܨܠܡܘܝ ''sȝumwê ghay'uṛig đu'uṇ ṇisȝarumwê'' - "'''nie''' ładne domy"
  
−
W przypadku możliwości wystąpienia dyftongu, początkowa samogłoska końcówki przymiotnika jest asymilowana przez końcową samogłoskę rzeczownika. Podobnie w przypadku powstania niedopuszczalnej zbitki spółgłoskowej jest ona rozbijana przez pojawienie się wrostka '''-u-''', podobnie jak przy sufiksach zaimkowych. 
 
 
===Czasowniki===
 
===Czasowniki===
 +
Czasownik jest w adezaskim najbardziej rozbudowaną częścią mowy. Posiada pełną koniugację przez formy osobowe, odmienia się również przez 5 czasów. Charakterystyczną cechą czasowników jest to, że posiadają dwa odrębne tematy: jeden dla czasu nieprzeszłego oraz przeszło-teraźniejszego, drugi dla wszystkich pozostałych czasów przeszłych. Wyróżniamy 2 kategorie czasowników: czasowniki regularne i czasowniki nieregularne. Czasowniki nieregularne stanowią większość czasowników.
 +
 +
====Czasowniki regularne====
 +
Czasowniki regularne charakteryzują się końcówką bezokolicznika '''-ay'''. Do tej grupy należy część czasowników odrzeczownikowych, np:
 +
:ܐًܚܡܘܒ ''uhhimwib'' "myśliwy" -> ܐًܚܡܘܒܝ ''uhhimwibay'' "polować"
 +
:ܢܝܫ ''ṇayu' '' "taniec" -> ܢܝܫܝ ''nayu'ay'' "tańczyć"
 +
:ܛܡܘܛ ''ṭumwad'' "złodziej" -> ܛܡܘܛܝ ''ṭumwaday'' "kraść"   
 +
 +
Istnieją też 3 czasowniki regularne, nie będące czasownikami odrzeczownikowymi: ܢܠܛܝ ''ṇiriḍay'' "lubić", ܜܠܢܝ ''đurnay'' "przychodzić", ܗܐݍܡܝ ''hâjxumay'' "chcieć". 
 +
 +
====Czasowniki nieregularne====
 +
Czasowniki nieregularne proste stanowią większość czasowników w języku adezaskim, obejmują również większość czasowników odrzeczownikowych. Końcówką ich bezokolicznika jest '''-jiṛ'''. Np:
 +
:ܐًܘܐܭ ''uwâƀ'' "wódz" -> ܐًܘܐܭܝܠ ''uwâƀjiṛ'' "przewodzić, prowadzić"
 +
:ܘܚܡ ''wehham'' "sen, marzenie" -> ܘܚܡܝܠ ''wehhamjiṛ'' "śnić, marzyć"
 +
:ܩܒܒܣܢ ''gbabzuṇ'' "śmiech" -> ܩܒܒܣܢܝܠ ''gbabzuṇjiṛ'' "śmiać się"
 +
 +
====Tematy czasowników====
 +
W czasownikach regularnych tematy nieprzeszłe oraz przeszłe czasowników są do siebie bardzo podobne. Tematem nieprzeszłym jest bezokolicznik, aby utworzyć temat przeszły usuwa się natomiast końcowe '''-ay''', temat przeszły jest więc identyczny z podstawowym rzeczownikiem. Do tematów dodaje się odpowiednie sufiksy i partykuły w zależności od czasu i odmiany. W przypadku czasowników regularnych:
 +
:Bezokolicznik - ''uhhimwibay'', ''nayu'ay'', ''ṭumwaday''
 +
:Temat nieprzeszły - ''uhhimwibay'', ''nayu'ay'', ''ṭumwaday''
 +
:Temat przeszły - ''uhhimwib'', ''nayu' '', ''ṭumwad''
 +
 +
Cechą czasowników nieregularnych jest natomiast występowanie różnic fonetycznych, niekiedy znacznych, między tematami. Zwykle jednak tematy nieprzeszłe wyglądać będą jak bezokolicznik pozbawiony końcowego '''-jiṛ''' lub '''-iṛ'''. Dla przykładu:
 +
{| class="wikitable" style="text-align:center;"
 +
|+Tematy czasowników nieregularnych
 +
|-
 +
|-
 +
! Czasownik !! Temat nieprzeszły !! Temat przeszły !! Znaczenie
 +
|-
 +
! ܐًܘܐܭܝܠ
 +
uwâƀjiṛ
 +
|  ܐًܘܐܭ <br> uwâƀ  || ܘܐܫܭ <br> wâ'uƀ || przewodzić, prowadzić
 +
|-
 +
! ܘܚܡܝܠ
 +
wehhamjiṛ
 +
|  ܘܚܡ <br> wehham  || ܘܚ <br> wehh || śnić, marzyć
 +
|-
 +
! ܩܒܒܣܢܝܠ
 +
gbabzuṇjiṛ
 +
|  ܩܒܒܣܢ <br> gbabzuṇ  || ܩܒܐܣ <br> gbâz || śmiać się
 +
|-
 +
! ܡܟܠܐܢܝܠ
 +
mukrânjiṛ
 +
|  ܡܟܠܐܢ <br> mukrân  || ܡܟܢ <br> mukin || widzieć
 +
|-
 +
! ܣܫܠܝܠ
 +
se'urjiṛ
 +
|  ܣܫܠ <br> se'ur  ||  ܣܝܠ <br> sêr  || spać
 +
|-
 +
! ܐَܘܬܝܠ
 +
awiṭȝajiṛ
 +
|  ܐَܘܬܝ <br> awiṭȝaj || ܘܬ <br> waṭȝ || śpiewać
 +
|-
 +
! ܪݎܝܠ
 +
ghucejiṛ
 +
|  ܪݎܝ <br> ghucej  ||  ܪܣ <br> ghuz  || iść
 +
|-
 +
! ܫܩܒܝܠ
 +
'agbejiṛ
 +
|  ܫܩܒܝ <br> 'agbej  ||  ܫܟܦܠ <br> 'akpar || żyć
 +
|}
 +
 +
====Tryby====
 +
W adezaskim występują 3 tryby: rozkazujący, pytający oraz potencjalny. Wszystkie trzy tworzone są poprzez użycie okołorostków.
 +
=====Tryb rozkazujący=====
 +
Tryb rozkazujący tworzy się poprzez użycie okołorostka '''â-''' ... '''-â''' dookoła tematu czasownika. Jeśli wystąpią obok siebie dwie samogłoski pomiędzy nimi pojawia się zwarcie krtaniowe.<br>
 +
Np.
 +
:suṛakay -> '''â'''suṛakayed'''â'''! — "patrz!"
 +
:uwâƀjiṛ -> '''â''''uwâƀad'''â'''! — "przewódź, prowadź!"
 +
:awiṭȝajiṛ -> '''â''''awiṭȝaju''''â'''! — "śpiewajmy, zaśpiewajmy!"
 +
=====Tryb pytający=====
 +
Tryb pytający tworzy się poprzez użycie okołorostka '''sa-''' ... '''-as'''. Podobnie jak przy trybie rozkazującym, w przypadku wystąpienia dyftongu pomiędzy nimi pojawi się zwarcie krtaniowe.<br>
 +
Np.
 +
:mukrânjiṛ -> '''sa'''mukrâna''''as'''? — "czy widzicie?"
 +
:se'urjiṛ -> '''sa'''se'ured'''as'''? — "czy śpisz?"
 +
:tȝamdir -> '''sa'''tȝamdi''''as'''? — "czy oni mogą?"
 +
=====Tryb potencjalny===== 
 +
Tryb potencjalny wyraża możliwość, prawdopodobieństwo zaistnienia jakiejś sytuacji. Tworzy się go poprzez okołorostek ''''He-''' ... '''-e'h'''. Tu również pojawia się zwarcie krtaniowe w przypadku dyftongu.<br>
 +
Np.
 +
:hâjxumay -> ''''He'''hâjxumayur'''e'h''' — "może ja chcę"
 +
:mukrânjiṛ -> ''''He'''se'urey'''e'h''' — "może ona widzi"
 +
:'agbejiṛ -> ''''He''''agbeji''''e'h''' — "może oni żyją"
 +
====Czasy====
 +
W języku adezaskim występuje 5 czasów: nieprzeszły, przeszło-teraźniejszy, przeszły prosty, przeszły ciągły oraz zaprzeszły.
 +
 +
=====Czas nieprzeszły=====
 +
Czas nieprzeszły wskazuje na to, że czynność dzieje się w teraźniejszości bądź przyszłości. Adezaski nie posiada osobnego czasu teraźniejszego czy przyszłego, informację tą można natomiast sprecyzować poprzedzając czasownik odpowiednim słowem lub zwrotem określającym czas, np ''teraz'', ''jutro'', ''za 2 lata'' etc. Czasowniki odmienia się poprzez dodanie do tematu odpowiednich końcówek, takich samych zarówno dla czasowników regularnych i nieregularnych.
 +
 +
{| class="wikitable" style="text-align:center"
 +
!Osoba
 +
!Końcówka
 +
!Przykład<br>nayu'ay (tańczyć)
 +
!Przykład<br>mukrânjiṛ (widzieć)
 +
|-
 +
! 1 os. lp.
 +
ikpu
 +
| -ur
 +
| nayu'ay'''ur'''
 +
| mukrân'''ur'''
 +
|-
 +
! 2 os. lp.
 +
ḍȝâ
 +
----
 +
ḍȝê
 +
| -ad
 +
----
 +
-ed
 +
| nayu'ay'''ad'''
 +
----
 +
nayu'ay'''ed'''
 +
| mukrân'''ad'''
 +
----
 +
mukrân'''ed'''
 +
|-
 +
! 3 os. lp.
 +
jxâ
 +
----
 +
jxê
 +
| -ay
 +
----
 +
-ey
 +
| nayu'ay'''ay'''
 +
----
 +
nayu'ay'''ey'''
 +
| mukrân'''ay'''
 +
----
 +
mukrân'''ey'''
 +
|-
 +
! 1. os. lm
 +
ƀud
 +
| -u
 +
| nayu'ay'''u'''
 +
| mukrân'''u'''
 +
|-
 +
! 2. os. lm
 +
hhi'ya
 +
| -a
 +
| nayu'ay'''a'''
 +
| mukrân'''a'''
 +
|-
 +
! 3. os. lm
 +
ghaj
 +
| -i
 +
| nayu'ay'''i'''
 +
| mukrân'''i'''
 +
|}
 +
=====Czas przeszło-teraźniejszy=====
 +
Czas przeszło-teraźniejszy wyraża czynność dokonaną w przeszłości, której skutki odczuwalne są w teraźniejszości, lub czynności która rozpoczęła się w przeszłości lecz trwa do dziś. Spełnia również funkcję imiesłowu. Tworzy się go poprzedzając czasownik w czasie nieprzeszłym nieodmienną akcentowaną partykułą '''ghi'''.
 +
 +
{| class="wikitable" style="text-align:center"
 +
!Osoba
 +
!Końcówka
 +
!Przykład<br>nayu'ay (tańczyć)
 +
!Przykład<br>mukrânjiṛ (widzieć)
 +
|-
 +
! 1 os. lp.
 +
ikpu
 +
| ghi + -ur
 +
| '''ghi''' nayu'ay'''ur'''
 +
| '''ghi''' mukrân'''ur'''
 +
|-
 +
! 2 os. lp.
 +
ḍȝâ
 +
----
 +
ḍȝê
 +
| ghi + -ad
 +
----
 +
ghi + -ed
 +
| '''ghi''' nayu'ay'''ad'''
 +
----
 +
'''ghi''' nayu'ay'''ed'''
 +
| '''ghi''' mukrân'''ad'''
 +
----
 +
'''ghi''' mukrân'''ed'''
 +
|-
 +
! 3 os. lp.
 +
jxâ
 +
----
 +
jxê
 +
| ghi + -ay
 +
----
 +
ghi + -ey
 +
| '''ghi''' nayu'ay'''ay'''
 +
----
 +
'''ghi''' nayu'ay'''ey'''
 +
| '''ghi''' mukrân'''ay'''
 +
----
 +
'''ghi''' mukrân'''ey'''
 +
|-
 +
! 1. os. lm
 +
ƀud
 +
| ghi + -u
 +
| '''ghi''' nayu'ay'''u'''
 +
| '''ghi''' mukrân'''u'''
 +
|-
 +
! 2. os. lm
 +
hhi'ya
 +
| ghi + -a
 +
| '''ghi''' nayu'ay'''a'''
 +
| '''ghi''' mukrân'''a'''
 +
|-
 +
! 3. os. lm
 +
ghaj
 +
| ghi + -i
 +
| '''ghi''' nayu'ay'''i'''
 +
| '''ghi''' mukrân'''i'''
 +
|}
 +
 +
=====Czas przeszły prosty=====
 +
Czas przeszły prosty to podstawowy czas przeszły , wyraża przede wszystkim czynność dokonaną, która odbyła się w przeszłości, nie wskazując na inne jej aspekty. Tworzy się go dodając do tematu czasu przeszłego końcówki, takie same jak w przypadku czasu nieprzeszłego oraz przeszło-teraźniejszego.
 +
 +
{| class="wikitable" style="text-align:center"
 +
!Osoba
 +
!Końcówka
 +
!Przykład<br>nayu'ay (tańczyć)
 +
!Przykład<br>mukrânjiṛ (widzieć)
 +
|-
 +
! 1 os. lp.
 +
ikpu
 +
| -ur
 +
| nayu''''ur'''
 +
| mukin'''ur'''
 +
|-
 +
! 2 os. lp.
 +
ḍȝâ
 +
----
 +
ḍȝê
 +
| -ad
 +
----
 +
-ed
 +
| nayu''''ad'''
 +
----
 +
nayu''''ed'''
 +
| mukin'''ad'''
 +
----
 +
mukin'''ed'''
 +
|-
 +
! 3 os. lp.
 +
jxâ
 +
----
 +
jxê
 +
| -ay
 +
----
 +
-ey
 +
| nayu''''ay'''
 +
----
 +
nayu''''ey'''
 +
| mukin'''ay'''
 +
----
 +
mukin'''ey'''
 +
|-
 +
! 1. os. lm
 +
ƀud
 +
| -u
 +
| nayu''''u'''
 +
| mukin'''u'''
 +
|-
 +
! 2. os. lm
 +
hhi'ya
 +
| -a
 +
| nayu''''a'''
 +
| mukin'''a'''
 +
|-
 +
! 3. os. lm
 +
ghaj
 +
| -i
 +
| nayu''''i'''
 +
| mukin'''i'''
 +
|}
 +
=====Czas przeszły ciągły=====
 +
Czas ten służy do wyrażania czynności, które rozpoczęły się w przeszłości, trwała przez pewien okres czasu i w przeszłości się zakończyła. Tworzy się go analogicznie to czasu przeszło-teraźniejszego, poprzedzając temat czasu przeszłego partykułą '''ghi'''.
 +
 +
{| class="wikitable" style="text-align:center"
 +
!Osoba
 +
!Końcówka
 +
!Przykład<br>nayu'ay (tańczyć)
 +
!Przykład<br>mukrânjiṛ (widzieć)
 +
|-
 +
! 1 os. lp.
 +
ikpu
 +
| ghi + -ur
 +
| '''ghi''' nayu''''ur'''
 +
| '''ghi''' mukin'''ur'''
 +
|-
 +
! 2 os. lp.
 +
ḍȝâ
 +
----
 +
ḍȝê
 +
| ghi + -ad
 +
----
 +
ghi + -ed
 +
| '''ghi''' nayu''''ad'''
 +
----
 +
'''ghi''' nayu''''ed'''
 +
| '''ghi''' mukin'''ad'''
 +
----
 +
'''ghi''' mukin'''ed'''
 +
|-
 +
! 3 os. lp.
 +
jxâ
 +
----
 +
jxê
 +
| ghi + -ay
 +
----
 +
ghi + -ey
 +
| '''ghi''' nayu''''ay'''
 +
----
 +
'''ghi''' nayu''''ey'''
 +
| '''ghi''' mukin'''ay'''
 +
----
 +
'''ghi''' mukin'''ey'''
 +
|-
 +
! 1. os. lm
 +
ƀud
 +
| ghi + -u
 +
| '''ghi''' nayu''''u'''
 +
| '''ghi''' mukin'''u'''
 +
|-
 +
! 2. os. lm
 +
hhi'ya
 +
| ghi + -a
 +
| '''ghi''' nayu''''a'''
 +
| '''ghi''' mukin'''a'''
 +
|-
 +
! 3. os. lm
 +
ghaj
 +
| ghi + -i
 +
| '''ghi''' nayu''''i'''
 +
| '''ghi''' mukin'''i'''
 +
|}
 +
=====Czas zaprzeszły=====
 +
Czas zaprzeszły wyraża czynność, która dokonała się i zakończyła w odległej przeszłości, lub taką która poprzedzała inną przeszłą czynność. Tworzy się go poprzedzając temat czasu przeszłego nieodmienną akcentowaną partykułą ''''âc̣xa'''.
 +
 +
{| class="wikitable" style="text-align:center"
 +
!Osoba
 +
!Końcówka
 +
!Przykład<br>nayu'ay (tańczyć)
 +
!Przykład<br>mukrânjiṛ (widzieć)
 +
|-
 +
! 1 os. lp.
 +
ikpu
 +
| 'âc̣xa + -ur
 +
| ''''âc̣xa''' nayu''''ur'''
 +
| ''''âc̣xa''' mukin'''ur'''
 +
|-
 +
! 2 os. lp.
 +
ḍȝâ
 +
----
 +
ḍȝê
 +
| 'âc̣xa + -ad
 +
----
 +
'âc̣xa + -ed
 +
| ''''âc̣xa''' nayu''''ad'''
 +
----
 +
''''âc̣xa''' nayu''''ed'''
 +
| ''''âc̣xa''' mukin'''ad'''
 +
----
 +
''''âc̣xa''' mukin'''ed'''
 +
|-
 +
! 3 os. lp.
 +
jxâ
 +
----
 +
jxê
 +
| 'âc̣xa + -ay
 +
----
 +
'âc̣xa + -ey
 +
| ''''âc̣xa''' nayu''''ay'''
 +
----
 +
''''âc̣xa''' nayu''''ey'''
 +
| ''''âc̣xa''' mukin'''ay'''
 +
----
 +
''''âc̣xa''' mukin'''ey'''
 +
|-
 +
! 1. os. lm
 +
ƀud
 +
| 'âc̣xa + -u
 +
| ''''âc̣xa''' nayu''''u'''
 +
| ''''âc̣xa''' mukin'''u'''
 +
|-
 +
! 2. os. lm
 +
hhi'ya
 +
| 'âc̣xa + -a
 +
| ''''âc̣xa''' nayu''''a'''
 +
| ''''âc̣xa''' mukin'''a'''
 +
|-
 +
! 3. os. lm
 +
ghaj
 +
| 'âc̣xa + -i
 +
| ''''âc̣xa''' nayu''''i'''
 +
| ''''âc̣xa''' mukin'''i'''
 +
|}
 +
====Ewidentność====
 +
Język adezaski posiada 3 różne morfemy zaznaczające ewidentność. Ich głównym celem jest zaznaczenie źródła informacji oraz stopnia przeświadczenia mówiącego o wiarygodności przekazywanej informacji. Są to końcówki, dodawane na koniec czasownika, które mogą zostać dołączone do czasowników we wszystkich czasach i odmienionych przez wszystkie osoby.
 +
{| class="wikitable" style="text-align:center;"
 +
|-
 +
| Morfemy ewidentności ||'''-(e)pi''' || '''-(i)nwê''' || '''-wâ'''
 +
|-
 +
| Znaczenie || Bezpośredni dowód, pewność || Przypuszczenie, zgadywanie || Pogłoska, relacja
 +
|}
 +
W przypadku '''-(e)pi''' oraz '''-(i)nwê''' początkowa samogłoska morfemu ewidentności pojawia gdy ten poprzedzony jest przez spółgłoskę, jeśli na końcu czasownika pojawia się jednak spółgłoska, spółgłoska z końcówki zostaje opuszczona. Końcówka '''-wâ''' będzie natomiast przybierać taką samą formę, niezależnie od ostatniej głoski czasownika.
 +
 +
Np:
 +
:ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܦ ''jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibayepi'' - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" ('''mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy''')
 +
:ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܢܘܝ ''jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibayinwê'' - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" ('''mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza''')
 +
:ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܘܐ ''jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibaywâ'' - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" ('''mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest''')
 +
 +
:ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܦ ''ṭumwad pahh ghaj mukinipi'' - Oni znają złodzieja ('''mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy''')
 +
:ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܢܘܝ ''ṭumwad pahh ghaj mukininwê'' - Oni znają złodzieja ('''mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza''')
 +
:ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܘܐ ''ṭumwad pahh ghaj mukiniwâ'' - Oni znają złodzieja ('''mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest''')
 +
 +
:ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܦ ''jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeyepi'' - Ona śpiewała była w moim domu ('''mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy''')
 +
:ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܢܘܝ ''jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeyinwê'' - Ona śpiewała była w moim domu ('''mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza''')
 +
:ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܘܐ ''jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeywâ'' - Ona śpiewała była w moim domu ('''mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest''')
 +
 +
====Przeczenie czasowników====
 +
Przeczenia tworzy się poprzedzając czasowniki partykułą ܜܫܢ '''đu'uṇ''', oznaczającą tyle co "nie". Jest ona taka sama dla czasowników obu kategorii, używana jest także do negacji przymiotników. Np:
 +
:ܚܫܝ ܜܫܢ ܫܩܒܝ ''hhi'ya đu'uṇ 'agbeja'' - "wy '''nie''' żyjecie"
 +
:ܬܐ ܜܫܢ ܪ ܣܝܠܛ ''ḍȝâ đu'uṇ ghi sêrad'' - "ty '''nie''' spałeś"
 +
:ܭܛ ܐًܡܘܗ ܜܫܢ ܪݎܝ ''ƀud umwah đu'uṇ ghuceju'' - "my jutro '''nie''' pójdziemy"
 +
 +
====Czasowniki "być" i "mieć"====
 +
"Być" i "mieć" nie występują jako samodzielne czasowniki, co jest cechą charakterystyczną języków talonbackich. Zamiast tego przybierają postać prepozycji, odpowiednio ܛܣܝܢ ''tuzyaṇ'' oraz ܡܥܝܢ ''me'hyaṇ''. Odmieniają się przez osoby poprzez dodanie sufiksów zaimkowych, nie odmieniają się jednak przez czasy. Czas wynika z kontekstu, można sprecyzować użyciem dodatkowego słowa, np "wczoraj", "jutro", "dawno temu" etc.
 +
<br><br/>
 +
'''Odmiana przez osoby'''
 +
<div style="width:300px; height:auto; margin:0px auto; float:left;">
 +
ܛܣܝܢ '''''tuzyaṇ''''' - być
 +
:tuzyaṇ'''u''' - jestem
 +
:tuzyaṇ'''âḍ''' - jesteś (m)
 +
:tuzyaṇ'''êḍ''' - jesteś (f)
 +
:tuzyaṇ'''jâ''' - jest (m)
 +
:tuzyaṇ'''jê''' - jest (f)
 +
:tuzyaṇ'''ud''' - jesteśmy
 +
:tuzyaṇ'''ihhi''' - jesteście
 +
:tuzyaṇ'''ghi''' - są
 +
</div>
 +
 +
<div style="width:300px; height:auto; margin:0px auto; float:left;">
 +
ܡܥܝܢ '''''me'hyaṇ''''' - mieć
 +
:me'hyaṇ'''u''' - mam
 +
:me'hyaṇ'''âḍ''' - masz (m)
 +
:me'hyaṇ'''êḍ''' - masz (f)
 +
:me'hyaṇ'''jâ''' - ma (m)
 +
:me'hyaṇ'''jê''' - ma (f)
 +
:me'hyaṇ'''ud''' - mamy
 +
:me'hyaṇ'''ihhi''' - macie
 +
:me'hyaṇ'''ghi''' - mają
 +
</div>
 +
<br clear="all" />
 +
 
===Liczebniki===
 
===Liczebniki===
 +
Liczebniki nie odmieniają się.
 +
{| class="wikitable" style="text-align:center;"
 +
|-
 +
| '''Liczby arabskie''' || '''Liczby w ideogramach talonbackich''' || '''Liczebniki'''
 +
|-
 +
| 1 || ⴰ || suk'u
 +
|-
 +
| 2 || ⵓ || jâmbâ
 +
|-
 +
| 3 || ⵈ || macxâ
 +
|-
 +
| 4 || ⵆ || ṛêrin
 +
|-
 +
| 5 || ⵘ / ⵏ || ki'ra
 +
|-
 +
| 6 || ⵑ || pihhuṇ
 +
|-
 +
| 7 || ⴶ || yukpu
 +
|-
 +
| 8 || ⴷ || akhhuṇ
 +
|-
 +
| 9 || ⴸ || â'har
 +
|-
 +
| 10 || ⵒ || ṇuṇ
 +
|}
 +
 +
=Przykładowe teksty=
 +
[[Kategoria:Użytkownik:Borlach]]
 +
[[Kategoria:Języki sztuczne a priori]]
 +
[[Kategoria:Języki Kyonu|Adezaski]]
 +
[[Kategoria:Adeza]]

Aktualna wersja na dzień 17:19, 18 gru 2021

Gbaṛi wehham-u-'Ađezȝayin
ܩܒܠ ܘܚܡ ܫܜܨܝܢ

Czytasz artykuł z serii Korytarz Talonbacki. 		Mowa: Języki talonbacko-harruńskie (PTH) · Język adezaski (Słownik) · Język czaaż · Język heruski
Cywilizacja: Miasta-państwa Talonbatu (Adera) · Historia · Religia · Adezowie · Kpabare · Ɛawaant · Ród Heru
Pozostałe: Talonbat · Serce Demiurga · Wielki Talonbacki Basen Artezyjski · Dazag Harim
Język adezaski
ܝܢܘ ܫܜܨܥ
Ênwi 'Ađezȝa'hi
Utworzenie: Borlach w 2018
Używany w (Kyon): Talonbat
Regiony (Kyon): Wielka Pustynia
Liczba użytkowników (Kyon) ok. 400 000 osób
Sposoby zapisu: ideogramy, pismo sechtońskie[1], alfabet łaciński
Typologia: fleksyjny, OSV
Klasyfikacja: Języki talonbacko-harruńskie
Języki talonbackie
Język adezaski
Lista conlangów
Nuvola apps bookcase 1 blue.svg.png Zobacz też słownik tego języka.

Język adezaski (adz. ܝܢܘ ܫܜܨܥ Ênwi 'Ađezȝa'hi [e:nwɪ ʔæɗez:ˤæʔ͡hɪ]), znany również jako język adeski, niekiedy mylnie zwany językiem talonbackim — jeden z dwóch głównych języków Talonbatu, razem ze spokrewnionym z nim językiem czaaż, będący tak naprawdę szerokim kontinuum dialektalnym, ciągnącym się po osi wschód-zachód. Ze względu na religijny prymat wiedziony przez miasto Adera, oraz jego kulturowy wpływ na inne miasta-państwa, to dialekt aderski uznaje się za standardową wersję języka adezaskiego. Stanowi on również lingua francę wszystkich miast-państw w regionie Talonbatu, a także w oazach na zachód od niego, używaną do handlu, kontaktów dyplomatycznych oraz celów religijnych.

Innymi ważnymi dialektami języka adezaskiego są: dialekt położonego na południu miasta Tȝinur, będącego od wielu stuleci główną siłą polityczną, militarną, a częściowo także kulturową regionu, dialekt miasta Nijhhun, wyrastającego na nową potęgę Talonbatu, a także dialekt położonego na zachodzie miasta Cxambi, będącego niejako formą przejściową między językiem adezaskim a językiem czaaż, używanym w Cxâzib, wschodniej części Talonbatu.

Fonologia

Samogłoski

Przednie Centralne Tylnie
Przymknięte ɪ ʊ
Średnie e e:
Otwarte æ æ:

Spółgłoski

Wargowe Zębowe Retrofleksyjne Podniebienne Miękkopod. Krtaniowe
Nosowe m n ɳ
Zwarte bezdźwięczne p t ʈ ɟ k k͡p ʔ ʔ͡h
bezdźw. faryngal. tˤ ʈˤ
dźwięczne b d ɖ g ɡ͡b
dźwięczne faryngal. dˤ ɖˤ
ejektywne ʄ'
iniektywne ɓ ɗ
Afrykaty zwykłe t͡s ʈ͡ʂ
ejektywne t͡s' ʈ͡ʂ'
Szczelinowe bezdźwięczne s j w ʁ h ħ
bezdźw. faryngal. s:ˤ
dźwięczne z
dźwięczne faryngal. z:ˤ
Drżące r ɽ

Dyftongi

W standardowym języku adezaskim (dialekt aderski) występują jedynie dwa dyftongi: [æj] oraz [æw]. Liczba ta znacząco różni się w przypadku innych dialektów. W części z nich samogłoski długie uległy dyftongizacji.

Akcent

Akcentowana jest pierwsza od końca długa sylaba. Jeśli wszystkie sylaby są krótkie, akcent pada na pierwszą sylabę.

Struktura sylaby

W adezaskim struktura sylaby przybiera formę (C₁)(C₂)V(C), gdzie: V to dowolna samogłoska, C to dowolna spółgłoska, C₁ to zwarcie krtaniowe, C₂ to dowolna spółgłoska (lecz nie zwarcie krtaniowe).

Pismo

Alfabet łaciński

Alfabet łaciński stosowany jest jako podstawowa forma zapisu na potrzeby tego artykułu oraz całej serii artykułów poświęconych Talonbatowi.

Ideogramy talonbackie

Rdzenną formą pisma, która wykształciła się pośród mieszkańców Talonbatu w czasach starożytnych są ideogramy talonbackie. Są to znaki przedstawiające pojęcia, nie oddające wartości fonetycznych słów ich opisujących. Obecnie ideogramy są praktycznie zapomniane, wciąż używane (a i tak w niepełnej formie) jedynie przez kastę kapłanów, przez co nabrały mistycznego statusu znaków wielkiej mocy, stosowanych przy rytuałach religijnych. Ozdabiane są nimi również przedmioty, tak kultu religijnego jak i użytku codziennego. Pełnią funkcję dekoracyjną, charakterystyczną dla talonbackiej sztuki i architektury, pomimo nieznajomości ich znaczenia przez mieszkańców krainy. Większość z nich zna bowiem co najwyżej kilka najprostszych znaków. Popularne użycie w celach artystycznych, dekoracyjnych oraz religijnych, przy jednoczesnym zaniku popularnej znajomości ich znaczenia, spowodowało znaczne uproszczenie formy wielu znaków. Konkretne ideogramy często pełnią także rolę symboli poszczególnych miast-państw.

Pewnym jest, że dawniej były czasy, w których znajomość ideogramów była wśród Adezów powszechna, lub przynajmniej znacznie rozpowszechniona. Odnaleziono wiele inskrypcji zapisanych w całości ideogramami, zarówno krótkie napisy jak i długie teksty, chociaż mało który z do tej pory odnalezionych zachował się w całości. Odnaleziono także sporą liczbę artefaktów zdobionych ideogramami, czy to pojedynczymi znakami czy to krótkimi tekstami. Wszystkie z nich pochodzą z czasów Katastrofy Farandyjskiej, przede wszystkim z okresu adeskiego, rzadziej z okresu archaicznego. Większości z owych inskrypcji nie udało się do tej pory rozszyfrować.

Nieznana jest także dokładna przyczyna zaniku i prawie całkowitego wyjścia ideogramów z użycia. Pewne jest jednak, że kwestia ta łączy się z upadkiem cywilizacji Starożytnego Talonbatu oraz z Talonbackimi Wiekami Ciemnymi.

Lista znanych ideogramów talonbackich

Ideogramy Talonbackie
Ideogram Znaczenie Uwagi Ideogram Znaczenie Uwagi
ⵙ Znak pojawia się rzadko także w znaczeniu "serca" ⵉ
  • woda
  • krew
 —
ⵣ
  • człowiek
  • ludzie
 — ⵊ
  • mężczyzna
 —
ⵅ
  • bóg
 — ⵋ
  • kobieta
 —
ⵥ
  • duch
  • przodek
 — ⵌ
  • pole uprawne
  • rolnik
 Symbol miasta-państwa Satah
ⵔ
  • serce
  • życie
 — ⵍ — Symbol miasta-państwa Miyê'hu
ⴱ
  • jezioro
  • woda stojąca
 — ⵎ
  • dom
  • budynek
ⴲ
  • miasto
 — ⵐ
  • wejście
 —
ⴳ
  • dzień
 Symbol miasta-państwa Udȝa'an ⵕ
  • wróg
  • zagrożenie
 —
ⴴ
  • noc
 Symbol miasta-państwa Suj Kê'az ⵚ
  • rana
  • ból
 Pochodzi prawdopodobnie od przedstawienia włóczni wbitej w brzuch
ⴵ
  • klepsydra
  • czas
 — ⵖ
  • obcy
 Używany także na oznaczenie ziem i ludów poza Talonbatem
ⴹ
  • Se'iđun
 Pochodzi prawdopodobnie od ukształtowania terenu, otwartego na wschód ⵜ
  • przejście
  • wąwóz
 Symbol miasta-państwa Cxambi
ⴺ
  • Cxâzib
 Pochodzi prawdopodobnie od ukształtowania terenu, otwartego na zachód ⵝ
  • słońce
 Symbol miasta-państwa Tȝinur
ⴼ — Symbol miasta-państwa Rayca' ⵛ
  • świątynia
 —
ⴽ
  • słowo
 — ⵞ — Symbol miasta-państwa Adera
ⴿ
  • jaskinia
  • tajemnica
 — ⵟ
  • twierdza
  • schronienie
 Symbol miasta-państwa Cxâz
ⵀ
  • ochrona
  • oko
 — ⵠ
  • góra
  • wielki
 —
ⵁ
  • gwiazda
  • galaktyka
 — ⵡ
  • księżyc
 Symbol miasta-państwa Sâghir
ⵃ — Symbol miasta-państwa Hhisâm ⵢ
  • deszcz
  • burza
 —
ⵄ
  • zwierzę
  • polowanie
 Symbol miasta-państwa Ađeyin ⵤ
  • starość
  • szacunek
 —
ⵇ — Symbol miasta-państwa Nijhhun ⵰
  • rzeka
  • woda płynąca
 —

Alfabet sechtoński

Alfabet sechtoński[2] pojawił się na terenie Talonbatu najprawdopodobniej w okresie czażyjskim, wraz z kupcami z Zachodu. Jest to także dowód na istnienie w tamtym okresie intensywnych kontaktów handlowych między Talonbatem a cywilizacjami Kanisji, zwłaszcza z okolicami jeziora Tarfiy. Alfabet sechtoński używany był początkowo jedynie do zapisu języka czaaż, będącego w tamtym okresie lingua francą regionu. Zaadaptowany został do zapisu języka adezaskiego na początku okresu rajcyjskiego[3].

Obecnie stosowany jest w dokumentach handlowych oraz administracyjnych dużej części miast-państw. Jest to pismo spółgłoskowe (abdżad), w którym zapisywane są jedynie spółgłoski oraz długie samogłoski. Samogłoski krótkie nie są zaznaczane, ewentualnie zaznaczane są za pomocą specjalnych znaków diakrytycznych, używanych w konkretnych przypadkach, na przykład pojawienia się wątpliwości co do poprawnej wymowy słowa lub gdy słowo rozpoczyna się od samogłoski krótkiej. Jeden znak potrafi odpowiadać kilku dźwiękom, jako że pismo nie rozróżnia od siebie wielu spółgłosek, takich jak spółgłoski retrofleksyjne czy różnych spółgłosek faryngalizowanych.

Znajomość pisma sechtońskiego ograniczona jest przede wszystkim do kasty kupców (pełniących także często rolę administracyjne), a w mniejszym stopniu także do kasty kapłanów. Oznacza to, że większość mieszkańców regionu jest niepiśmienna, posiadając ewentualnie bardzo pobieżną i podstawową znajomość pisma sechtońskiego i/lub ideogramów. W praktyce oznacza ona zwykle umiejętność rozpoznawania kształtów najczęściej występujących słów i znaków.

Alfabet Syryjski
Araw

â /æ:/*

He

h /h/

Wu

w /w/

Hhêt

hh /ħ/

Dêt

t~d~ṭ~ḍ /t d ʈ ɖ/

Yut

ê~y~j /e: j ɟ/

ܐ ܗ ܘ ܚ ܛ ܝ
Kaw

k~kp /k k͡p/

Ramât

r~ṛ /r ɽ/

Mim

m /m/

Nun

n~ṇ /n ɳ/

Semkât

s~z /s z/

'Hub

'h /ʔ͡h/

ܟ ܠ ܡ ܢ ܣ ܥ
ܟܦ
Pe

p /p/

Sate

sȝ~zȝ /s:ˤ z:ˤ/

Gu

g~gb /g ɡ͡b/

Ghe

gh /ʁ/

'In

' /ʔ/

Tu

tȝ~dȝ~ṭȝ~ḍȝ /tˤ dˤ ʈˤ ɖˤ/

ܦ ܨ ܩ ܪ ܫ ܬ
ܩܒ
Be

b /b/

Ƀa'e

ƀ /ɓ/

Đa'e

đ /ɗ/

Cec̣

c~c̣ /t͡s ʈ͡ʂ/

Cxaw

cx~c̣x /t͡s' ʈ͡ʂ'/

Jxaw

jx /ʄ'/

ܒ ܭ ܜ ݎ ݏ ݍ
  • stanowi również podstawę dla samogłosek krótkich

Aby oddać w zapisie samogłoski krótkie a, e, i, u /æ e ɪ ʊ/ występujące samodzielnie, lub na początku słowa, stosuje się znak /ܐ/ araw jako podstawę, na której umieszcza się odpowiednie diakrytyki odpowiadające kolejnym samogłoskom:

dla a - jedna kreska nad literą /ܐَ/
dla e - jedna kreska pod literą /ܐِ/
dla i - dwie kreski pod literą /ܐٍ/
dla u - dwie kreski nad literą /ܐً/

Gramatyka

Zaimki

Zaimek osobowy

W języku adezaskim występuje 8 osób, 3 liczby mnogiej oraz 5 liczby pojedynczej.

Osoba Sg Pl
1. ܐٍܟܦ

ikpu (ja)

ܭܛ

ƀud (my)

2.

ܬܐ
ḍȝâ (ty)

ܬܝ
ḍȝê (ty)

ܚܫܝ

hhi'ya (wy)

3.

ݍܐ
jxâ (on)

ݍܝ
jxê (ona)

ܪܝ

ghaj (oni)

W 2 oraz 3 os. l.poj występują warianty męskie oraz żeńskie (kolejno ḍȝâ - ḍȝê, oraz jxâ - jxê). Hhi'ya często stosowane jest również w charakterze formy grzecznościowej. Zaimki osobowe nie odmieniają się.

Sufiksy zaimkowe

Aby wyrazić przynależność przedmiotu do danej osoby, na koniec rzeczownika przykleja się odpowiedni, nie akcentowany sufiks.

Osoba Sg Pl
1. -u -ud
2.

-âḍ

-êḍ

-ihhi
3.

-jâ

-jê

-ghi

Np. ܬܡܘܒ ܣ ܪܝܫܠܚ ṭȝamwabu si ghay'uṛihhi — "mój miecz w waszym domu".
W przypadku wystąpienia trudnej zbitki spółgłoskowej pomiędzy rzeczownikiem a sufiksem pojawia sie wrostek -u-, np ܪܝܫܠܪܝ ghay'uṛughi "ich dom".

Konstrukcje zaimkowe

Aby oddać bardziej skomplikowane wyrażenia przynależności, w których występują co najmniej 3 człony, stosuje się dwie specjale konstrukcje.
Pierwsza z nich występuje gdy pojawić się ma sufiks zaimkowy (np "prośba naszego wuja", "miecz mojego ojca", "dom córki twojej siostry"). Polega na wstawienia łącznika -u- pomiędzy człony zdania, ze słowem do którego doczepiony jest sufiks zaimkowy występującym na końcu konstrukcji. W takim wypadku pomija się również kwalifikatory rzeczowników. Łącznik -u- może przybierać również formy: -ru-, -ur oraz -rur- w przypadku kończenia się poprzedniego i/lub zaczynania się następnego wyrazu na samogłoskę.

ܝܘܝܛ ܠܐݎܚܛܛ yiwêt-u-ṛâchhadud — "prośba naszego wuja
ܬܡܘܒ ܛܐܟܫܠ ṭȝamwab-u-tâk'âru — "miecz mojego ojca"
ܪܝܫܠܚ ܒܝܨ ܠܠ ܛܠܫܐܛ ghay'uṛ-u-bêzȝu-rur-uturi'âḍ — "dom córki twojej siostry"


Druga konstrukcja zaimkowa stosowana jest gdy nie występuje sufiks zaimkowy (np "miecz króla", "dom córki myśliwego", "prośba pięknej księżniczki"). W takim przypadku również stosuje się łącznik -u-, lecz zamiast zwykłego sufiksu zaimkowego, do ostatniego słowa konstrukcji dodaje się specjalny sufiks -yin, wyrażający przynależność poprzednich elementów do ostatniego.

ܬܡܘܒ ܘܝܠܟܝܢ ṭȝamwab-u-wêrak-yin — "miecz króla"
ܪܝܫܠܚ ܒܝܨ ܠܠ ܐًܚܡܘܒܝܢ ghay'uṛ-u-bêzȝu-rur-uhhimwib'yin — "dom córki myśliwego"
ܝܘܝܛ ܢܨܠܐܣ ܘܝܠܩܐܣܘܝܢ yiwêt-u-ṇisȝarâs-u-wêrgâzawiyin — "prośba pięknej księżniczki"

W oby dwu konstrukcjach pojawiać się mogą przymiotniki - będą one odmienione przez kategorię, będą również występowały przed opisywanym rzeczownikiem.

Rzeczowniki

Przypadek

Język proto-talonbacki posiadał najprawdopodobniej 4 przypadki, lecz we współczesnym adezaskim zachowały się jedynie dwa: mianownik (lub podmiot) oraz biernik (lub dopełnienie). Mianownikiem jest zwykła forma rzeczownika, lecz gdy po rzeczowniku pojawia się partykuła ܦܐܚ pâhh lub doczepiany do rzeczownika sufiks -us / -uz, pojawia się biernik. Przyimki przejęły funkcje innych przypadków.

Partykuła pâhh może nastąpić po każdym rzeczowniku oraz zaimku, bez względu na kategorię, używany jest też powszechnie. Sufiks -us / -uz jest natomiast formą dość archaiczną, charakterystyczną dla mowy podniosłej i formalnej, używaną zwłaszcza przez kapłanów i wyższe kasty społeczeństwa. Sufiksy pojawiają się zwłaszcza w przypadku rzeczowników 1, 3, 6 oraz 7 kategorii.

Sufiksy dopełnienia
W języku potocznym często wyraża się biernik poprzez sufiksy, dokładnie takie same jak sufiksy zaimkowe. W przeciwieństwie jednak do nich dodaje się je do czasowników, nie rzeczowników. Np: "Teraz go widzę".

jxâ pâhh cxamak mukrânur ݍܐ ܦܐܚ ݏܡܟ ܡܟܠܐܢܠ Teraz go widzę.
cxamak mukrânurjâ ݏܡܟ ܡܟܠܐܢܠܝܐ Teraz go widzę.

Kategoria

W adezaskim rzeczowniki podzielone są na 7 kategorii. Do każdej z nich przypisany jest kwalifikator, stojący przed rzeczownikiem. W liczbie pojedynczej niekiedy opuszcza się kwalifikator. Kategorie rzeczowników to:

1 - ludzie, bogowie, części ciała (ludzkie) - ܛܣ ḍas
2 - zwierzęta, części ciała (zwierzęce) - ܫܪܠ 'aghir
3 - rośliny - ܣܒܛ zubdi
4 - przedmioty i obiekty naturalne - ܫܡܝ 'umê
5 - wyroby ludzkie - ܨܡܘܝ sȝumwê
6 - czas, idee, zjawiska - ܩܒܠ gbaṛi
7 - woda - ܝܐܜ jâđe

Występują słowa mające kilka znaczeń, pasujących do różnych kategorii. W takim wypadku słowu podporządkowany może być więcej niż jeden kwalifikator, determinujący to o jakie znaczenie słowa chodzi.
Np. słowo ܠܢܘ rinwe oznacza zarówno jaszczurkę, łyżkę jak i rodzaj suchej trawy. Tak więc ܫܪܠ ܠܢܘ 'aghir rinwe to jaszczurka, ܨܡܘܝ ܠܢܘ sȝumwê rinwe to łyżka, a ܣܒܛ ܠܢܘ zubdi rinwe to pewna sucha trawa. W przypadku niektórych słów kwalifikator będzie mógł przybierać różne formy pomimo jednego znaczenie w celu oddania dodatkowych informacji, na przykład w przypadku części ciała, w zależności czy chodzi o zwierzęce czy ludzkie.

Istnieją również słowa które w jednym znaczeniu będą miały kwalifikator, w innym zaś nie, np ܛܣ ܝܢܘ ḍas ênwi "język" (istoty ludzkiej), ܫܪܠ ܝܢܘ 'aghir ênwi "język" (zwierzęcia), lecz ܝܢܘ ênwi "język, mowa", a nie gbaṛi ênwi. Słowa te stanowią jednak wyjątki.

W języku potocznym oraz niektórych dialektach często używa się jedynie kwalifikatora ܛܣ ḍas, lub w ogóle pomija się wszystkie kwalifikatory, co jest niedopuszczalne w dialekcie aderskim.

Liczba

Rzeczowniki odmieniają się jedynie przez liczbę. Występują dwie - liczba pojedyncza oraz liczba mnoga. Rzeczowniki w liczbie pojedynczej nie posiadają żadnych końcówek, występują również w liczbie pojedynczej wraz z liczebnikami.
Rzeczowniki w liczbie mnogiej posiadają dwie końcówki: -âc oraz -ig. Końcówka -ig jest domyślną końcówką, stosowaną do rzeczowników wszystkich kategorii. Końcówka -âc natomiast odpowiada przede wszystkim rzeczownikom kategorii 1, chociaż stosowana może być także wobec innych kategorii, w celu wyrażenia szacunku oraz istotności przedmiotu. W przypadku kończenia się rzeczownika na samogłoskę, końcówką luczby mnogiej będzie sama spółgłoska.

Np:

ܫܪܠ ܠܢܘ 'aghir rinwe "jaszczurka", ܫܪܠ ܠܢܘܩ 'aghir rinweg "jaszczurki", ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ jâmbâ 'aghir rinwe "dwie jaszczurki"
ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ sȝumwê ṭȝamwab "miecz", ܨܡܘܝ ܬܡܘܒܩ sȝumwê ṭȝamwabig "miecze", ܝܐܡܒܐ ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ jâmbâ sȝumwê ṭȝamwab "dwa miecze"
ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ḍas uhhimwib "myśliwy", ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ḍas uhhimwibâc "myśliwi", ܝܐܡܒܐ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ jâmbâ ḍas uhhimwib "dwaj myśliwi"

Dawniej końcówka -ig stosowana była od rzeczowników nieożywionych, -âc natomiast wobec ożywionych.

Przymiotniki

Odmiana przez kategorie

Przymiotniki w adezaskim odmieniają się jedynie przez kategorie rzeczownika, posiadając charakterystyczną końcówkę dla każdej z nich. Stoją zawsze po rzeczowniku.

1 kategoria: -âs
2 kategoria: -ghir
3 kategoria: -idi
4 kategoria: -mwê
5 kategoria: -mwê
6 kategoria: -'hi
7 kategoria: -đes

W przypadku możliwości wystąpienia dyftongu, początkowa samogłoska końcówki przymiotnika jest asymilowana przez końcową samogłoskę rzeczownika. Podobnie w przypadku powstania niedopuszczalnej zbitki spółgłoskowej jest ona rozbijana przez pojawienie się wrostka -u-, podobnie jak przy sufiksach zaimkowych.

Np:

ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ܫܜܨܣ ḍas uhhimwibâc 'ađezȝas "adezascy myśliwi"
ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ ܫܜܨܡܘܝ sȝumwê ṭȝamwab 'ađezȝamwê "adezaski miecz"
ܫܪܠ ܠܢܘ ܫܜܨܪܠ 'aghir rinwe 'ađezȝaghir "jaszczurka adezaska" etc.

Stopniowanie przymiotników

Występują 3 stopnie przymiotników: równy, wyższy i najwyższy. Aby odmienić przymiotnik poprzedza się go partykułą ܐًܩܒ ugbi "bardziej" dla stopnia wyższego oraz ܐِܩܒܫ egbi'a "najbardziej" dla najwyższego.

Przeczenia przymiotników

Przeczenia przymiotników tworzy się poprzedzając je partykułą ܜܫܢ đu'uṇ. Używana jest także do negacji Czasowników. Np:

ܨܡܘܝ ܪܝܫܠܩ ܜܫܢ ܢܨܠܡܘܝ sȝumwê ghay'uṛig đu'uṇ ṇisȝarumwê - "nie ładne domy"

Czasowniki

Czasownik jest w adezaskim najbardziej rozbudowaną częścią mowy. Posiada pełną koniugację przez formy osobowe, odmienia się również przez 5 czasów. Charakterystyczną cechą czasowników jest to, że posiadają dwa odrębne tematy: jeden dla czasu nieprzeszłego oraz przeszło-teraźniejszego, drugi dla wszystkich pozostałych czasów przeszłych. Wyróżniamy 2 kategorie czasowników: czasowniki regularne i czasowniki nieregularne. Czasowniki nieregularne stanowią większość czasowników.

Czasowniki regularne

Czasowniki regularne charakteryzują się końcówką bezokolicznika -ay. Do tej grupy należy część czasowników odrzeczownikowych, np:

ܐًܚܡܘܒ uhhimwib "myśliwy" -> ܐًܚܡܘܒܝ uhhimwibay "polować"
ܢܝܫ ṇayu' "taniec" -> ܢܝܫܝ nayu'ay "tańczyć"
ܛܡܘܛ ṭumwad "złodziej" -> ܛܡܘܛܝ ṭumwaday "kraść"

Istnieją też 3 czasowniki regularne, nie będące czasownikami odrzeczownikowymi: ܢܠܛܝ ṇiriḍay "lubić", ܜܠܢܝ đurnay "przychodzić", ܗܐݍܡܝ hâjxumay "chcieć".

Czasowniki nieregularne

Czasowniki nieregularne proste stanowią większość czasowników w języku adezaskim, obejmują również większość czasowników odrzeczownikowych. Końcówką ich bezokolicznika jest -jiṛ. Np:

ܐًܘܐܭ uwâƀ "wódz" -> ܐًܘܐܭܝܠ uwâƀjiṛ "przewodzić, prowadzić"
ܘܚܡ wehham "sen, marzenie" -> ܘܚܡܝܠ wehhamjiṛ "śnić, marzyć"
ܩܒܒܣܢ gbabzuṇ "śmiech" -> ܩܒܒܣܢܝܠ gbabzuṇjiṛ "śmiać się"

Tematy czasowników

W czasownikach regularnych tematy nieprzeszłe oraz przeszłe czasowników są do siebie bardzo podobne. Tematem nieprzeszłym jest bezokolicznik, aby utworzyć temat przeszły usuwa się natomiast końcowe -ay, temat przeszły jest więc identyczny z podstawowym rzeczownikiem. Do tematów dodaje się odpowiednie sufiksy i partykuły w zależności od czasu i odmiany. W przypadku czasowników regularnych:

Bezokolicznik - uhhimwibay, nayu'ay, ṭumwaday
Temat nieprzeszły - uhhimwibay, nayu'ay, ṭumwaday
Temat przeszły - uhhimwib, nayu' , ṭumwad

Cechą czasowników nieregularnych jest natomiast występowanie różnic fonetycznych, niekiedy znacznych, między tematami. Zwykle jednak tematy nieprzeszłe wyglądać będą jak bezokolicznik pozbawiony końcowego -jiṛ lub -iṛ. Dla przykładu:

Tematy czasowników nieregularnych
Czasownik Temat nieprzeszły Temat przeszły Znaczenie
ܐًܘܐܭܝܠ

uwâƀjiṛ

ܐًܘܐܭ
uwâƀ		 ܘܐܫܭ
wâ'uƀ		 przewodzić, prowadzić
ܘܚܡܝܠ

wehhamjiṛ

ܘܚܡ
wehham		 ܘܚ
wehh		 śnić, marzyć
ܩܒܒܣܢܝܠ

gbabzuṇjiṛ

ܩܒܒܣܢ
gbabzuṇ		 ܩܒܐܣ
gbâz		 śmiać się
ܡܟܠܐܢܝܠ

mukrânjiṛ

ܡܟܠܐܢ
mukrân		 ܡܟܢ
mukin		 widzieć
ܣܫܠܝܠ

se'urjiṛ

ܣܫܠ
se'ur		 ܣܝܠ
sêr		 spać
ܐَܘܬܝܠ

awiṭȝajiṛ

ܐَܘܬܝ
awiṭȝaj		 ܘܬ
waṭȝ		 śpiewać
ܪݎܝܠ

ghucejiṛ

ܪݎܝ
ghucej		 ܪܣ
ghuz		 iść
ܫܩܒܝܠ

'agbejiṛ

ܫܩܒܝ
'agbej		 ܫܟܦܠ
'akpar		 żyć

Tryby

W adezaskim występują 3 tryby: rozkazujący, pytający oraz potencjalny. Wszystkie trzy tworzone są poprzez użycie okołorostków.

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący tworzy się poprzez użycie okołorostka â- ... -â dookoła tematu czasownika. Jeśli wystąpią obok siebie dwie samogłoski pomiędzy nimi pojawia się zwarcie krtaniowe.
Np.

suṛakay -> âsuṛakayedâ! — "patrz!"
uwâƀjiṛ -> â'uwâƀadâ! — "przewódź, prowadź!"
awiṭȝajiṛ -> â'awiṭȝaju'â! — "śpiewajmy, zaśpiewajmy!"
Tryb pytający

Tryb pytający tworzy się poprzez użycie okołorostka sa- ... -as. Podobnie jak przy trybie rozkazującym, w przypadku wystąpienia dyftongu pomiędzy nimi pojawi się zwarcie krtaniowe.
Np.

mukrânjiṛ -> samukrâna'as? — "czy widzicie?"
se'urjiṛ -> sase'uredas? — "czy śpisz?"
tȝamdir -> satȝamdi'as? — "czy oni mogą?"
Tryb potencjalny

Tryb potencjalny wyraża możliwość, prawdopodobieństwo zaistnienia jakiejś sytuacji. Tworzy się go poprzez okołorostek 'He- ... -e'h. Tu również pojawia się zwarcie krtaniowe w przypadku dyftongu.
Np.

hâjxumay -> 'Hehâjxumayure'h — "może ja chcę"
mukrânjiṛ -> 'Hese'ureye'h — "może ona widzi"
'agbejiṛ -> 'He'agbeji'e'h — "może oni żyją"

Czasy

W języku adezaskim występuje 5 czasów: nieprzeszły, przeszło-teraźniejszy, przeszły prosty, przeszły ciągły oraz zaprzeszły.

Czas nieprzeszły

Czas nieprzeszły wskazuje na to, że czynność dzieje się w teraźniejszości bądź przyszłości. Adezaski nie posiada osobnego czasu teraźniejszego czy przyszłego, informację tą można natomiast sprecyzować poprzedzając czasownik odpowiednim słowem lub zwrotem określającym czas, np teraz, jutro, za 2 lata etc. Czasowniki odmienia się poprzez dodanie do tematu odpowiednich końcówek, takich samych zarówno dla czasowników regularnych i nieregularnych.

Osoba Końcówka Przykład
nayu'ay (tańczyć) 		Przykład
mukrânjiṛ (widzieć)
1 os. lp.

ikpu

-ur nayu'ayur mukrânur
2 os. lp.

ḍȝâ

ḍȝê

-ad

-ed

nayu'ayad

nayu'ayed

mukrânad

mukrâned

3 os. lp.

jxâ

jxê

-ay

-ey

nayu'ayay

nayu'ayey

mukrânay

mukrâney

1. os. lm

ƀud

-u nayu'ayu mukrânu
2. os. lm

hhi'ya

-a nayu'aya mukrâna
3. os. lm

ghaj

-i nayu'ayi mukrâni
Czas przeszło-teraźniejszy

Czas przeszło-teraźniejszy wyraża czynność dokonaną w przeszłości, której skutki odczuwalne są w teraźniejszości, lub czynności która rozpoczęła się w przeszłości lecz trwa do dziś. Spełnia również funkcję imiesłowu. Tworzy się go poprzedzając czasownik w czasie nieprzeszłym nieodmienną akcentowaną partykułą ghi.

Osoba Końcówka Przykład
nayu'ay (tańczyć) 		Przykład
mukrânjiṛ (widzieć)
1 os. lp.

ikpu

ghi + -ur ghi nayu'ayur ghi mukrânur
2 os. lp.

ḍȝâ

ḍȝê

ghi + -ad

ghi + -ed

ghi nayu'ayad

ghi nayu'ayed

ghi mukrânad

ghi mukrâned

3 os. lp.

jxâ

jxê

ghi + -ay

ghi + -ey

ghi nayu'ayay

ghi nayu'ayey

ghi mukrânay

ghi mukrâney

1. os. lm

ƀud

ghi + -u ghi nayu'ayu ghi mukrânu
2. os. lm

hhi'ya

ghi + -a ghi nayu'aya ghi mukrâna
3. os. lm

ghaj

ghi + -i ghi nayu'ayi ghi mukrâni
Czas przeszły prosty

Czas przeszły prosty to podstawowy czas przeszły , wyraża przede wszystkim czynność dokonaną, która odbyła się w przeszłości, nie wskazując na inne jej aspekty. Tworzy się go dodając do tematu czasu przeszłego końcówki, takie same jak w przypadku czasu nieprzeszłego oraz przeszło-teraźniejszego.

Osoba Końcówka Przykład
nayu'ay (tańczyć) 		Przykład
mukrânjiṛ (widzieć)
1 os. lp.

ikpu

-ur nayu'ur mukinur
2 os. lp.

ḍȝâ

ḍȝê

-ad

-ed

nayu'ad

nayu'ed

mukinad

mukined

3 os. lp.

jxâ

jxê

-ay

-ey

nayu'ay

nayu'ey

mukinay

mukiney

1. os. lm

ƀud

-u nayu'u mukinu
2. os. lm

hhi'ya

-a nayu'a mukina
3. os. lm

ghaj

-i nayu'i mukini
Czas przeszły ciągły

Czas ten służy do wyrażania czynności, które rozpoczęły się w przeszłości, trwała przez pewien okres czasu i w przeszłości się zakończyła. Tworzy się go analogicznie to czasu przeszło-teraźniejszego, poprzedzając temat czasu przeszłego partykułą ghi.

Osoba Końcówka Przykład
nayu'ay (tańczyć) 		Przykład
mukrânjiṛ (widzieć)
1 os. lp.

ikpu

ghi + -ur ghi nayu'ur ghi mukinur
2 os. lp.

ḍȝâ

ḍȝê

ghi + -ad

ghi + -ed

ghi nayu'ad

ghi nayu'ed

ghi mukinad

ghi mukined

3 os. lp.

jxâ

jxê

ghi + -ay

ghi + -ey

ghi nayu'ay

ghi nayu'ey

ghi mukinay

ghi mukiney

1. os. lm

ƀud

ghi + -u ghi nayu'u ghi mukinu
2. os. lm

hhi'ya

ghi + -a ghi nayu'a ghi mukina
3. os. lm

ghaj

ghi + -i ghi nayu'i ghi mukini
Czas zaprzeszły

Czas zaprzeszły wyraża czynność, która dokonała się i zakończyła w odległej przeszłości, lub taką która poprzedzała inną przeszłą czynność. Tworzy się go poprzedzając temat czasu przeszłego nieodmienną akcentowaną partykułą 'âc̣xa.

Osoba Końcówka Przykład
nayu'ay (tańczyć) 		Przykład
mukrânjiṛ (widzieć)
1 os. lp.

ikpu

'âc̣xa + -ur 'âc̣xa nayu'ur 'âc̣xa mukinur
2 os. lp.

ḍȝâ

ḍȝê

'âc̣xa + -ad

'âc̣xa + -ed

'âc̣xa nayu'ad

'âc̣xa nayu'ed

'âc̣xa mukinad

'âc̣xa mukined

3 os. lp.

jxâ

jxê

'âc̣xa + -ay

'âc̣xa + -ey

'âc̣xa nayu'ay

'âc̣xa nayu'ey

'âc̣xa mukinay

'âc̣xa mukiney

1. os. lm

ƀud

'âc̣xa + -u 'âc̣xa nayu'u 'âc̣xa mukinu
2. os. lm

hhi'ya

'âc̣xa + -a 'âc̣xa nayu'a 'âc̣xa mukina
3. os. lm

ghaj

'âc̣xa + -i 'âc̣xa nayu'i 'âc̣xa mukini

Ewidentność

Język adezaski posiada 3 różne morfemy zaznaczające ewidentność. Ich głównym celem jest zaznaczenie źródła informacji oraz stopnia przeświadczenia mówiącego o wiarygodności przekazywanej informacji. Są to końcówki, dodawane na koniec czasownika, które mogą zostać dołączone do czasowników we wszystkich czasach i odmienionych przez wszystkie osoby.

Morfemy ewidentności -(e)pi -(i)nwê -wâ
Znaczenie Bezpośredni dowód, pewność Przypuszczenie, zgadywanie Pogłoska, relacja

W przypadku -(e)pi oraz -(i)nwê początkowa samogłoska morfemu ewidentności pojawia gdy ten poprzedzony jest przez spółgłoskę, jeśli na końcu czasownika pojawia się jednak spółgłoska, spółgłoska z końcówki zostaje opuszczona. Końcówka -wâ będzie natomiast przybierać taką samą formę, niezależnie od ostatniej głoski czasownika.

Np:

ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܦ jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibayepi - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" (mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy)
ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܢܘܝ jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibayinwê - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" (mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza)
ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܘܐ jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibaywâ - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" (mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest)
ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܦ ṭumwad pahh ghaj mukinipi - Oni znają złodzieja (mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy)
ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܢܘܝ ṭumwad pahh ghaj mukininwê - Oni znają złodzieja (mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza)
ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܘܐ ṭumwad pahh ghaj mukiniwâ - Oni znają złodzieja (mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest)
ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܦ jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeyepi - Ona śpiewała była w moim domu (mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy)
ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܢܘܝ jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeyinwê - Ona śpiewała była w moim domu (mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza)
ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܘܐ jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeywâ - Ona śpiewała była w moim domu (mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest)

Przeczenie czasowników

Przeczenia tworzy się poprzedzając czasowniki partykułą ܜܫܢ đu'uṇ, oznaczającą tyle co "nie". Jest ona taka sama dla czasowników obu kategorii, używana jest także do negacji przymiotników. Np:

ܚܫܝ ܜܫܢ ܫܩܒܝ hhi'ya đu'uṇ 'agbeja - "wy nie żyjecie"
ܬܐ ܜܫܢ ܪ ܣܝܠܛ ḍȝâ đu'uṇ ghi sêrad - "ty nie spałeś"
ܭܛ ܐًܡܘܗ ܜܫܢ ܪݎܝ ƀud umwah đu'uṇ ghuceju - "my jutro nie pójdziemy"

Czasowniki "być" i "mieć"

"Być" i "mieć" nie występują jako samodzielne czasowniki, co jest cechą charakterystyczną języków talonbackich. Zamiast tego przybierają postać prepozycji, odpowiednio ܛܣܝܢ tuzyaṇ oraz ܡܥܝܢ me'hyaṇ. Odmieniają się przez osoby poprzez dodanie sufiksów zaimkowych, nie odmieniają się jednak przez czasy. Czas wynika z kontekstu, można sprecyzować użyciem dodatkowego słowa, np "wczoraj", "jutro", "dawno temu" etc.

Odmiana przez osoby

ܛܣܝܢ tuzyaṇ - być

tuzyaṇu - jestem
tuzyaṇâḍ - jesteś (m)
tuzyaṇêḍ - jesteś (f)
tuzyaṇjâ - jest (m)
tuzyaṇjê - jest (f)
tuzyaṇud - jesteśmy
tuzyaṇihhi - jesteście
tuzyaṇghi - są

ܡܥܝܢ me'hyaṇ - mieć

me'hyaṇu - mam
me'hyaṇâḍ - masz (m)
me'hyaṇêḍ - masz (f)
me'hyaṇjâ - ma (m)
me'hyaṇjê - ma (f)
me'hyaṇud - mamy
me'hyaṇihhi - macie
me'hyaṇghi - mają


Liczebniki

Liczebniki nie odmieniają się.

Liczby arabskie Liczby w ideogramach talonbackich Liczebniki
1 ⴰ suk'u
2 ⵓ jâmbâ
3 ⵈ macxâ
4 ⵆ ṛêrin
5 ⵘ / ⵏ ki'ra
6 ⵑ pihhuṇ
7 ⴶ yukpu
8 ⴷ akhhuṇ
9 ⴸ â'har
10 ⵒ ṇuṇ

Przykładowe teksty

  1. ↑ Alfabet syryjski.
  2. ↑ Przedstawiany tutaj jako alfabet syryjski.
  3. ↑ Około 1420 lat [=530 lat ziemskich] przed kyońskim rokiem wspólnym.
Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_adezaski&oldid=47665”