Język pradarkajski

język pradarkajski ddākafi gaca
Typologia:	fleksyjno-analityczny
Utworzenie:	Emil (w 2020)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Klasyfikacja:	przodek j. darkajskich Pradarkajski (†)
Kody
Conlanger–1	pdr.
Lista conlangów

        

Zobacz też słownik tego języka.

Język pradarkajski (pdr. ddākafi gaca [d̪aːˈkafi gaˈgʷa]) – prajęzyk w świecie Gammaji, będący przodkiem j. darkajskich. Był używany przez lud Pradarkajów. Został stworzony przez Emila w 2020 roku, jednak w lipcu 2021 przeszedł dosyć gruntowną reformę gramatyki.

Język ten był szyku SOV i był dosyć fleksyjny, jednakże sporą role odgrywała też analityczność (zwłaszcza w koniugacji). W odróżnieniu od sąsiedniego języka pragammajskiego posiadał rozbudowane zasady akcentu (który jednak był regularny) i bogate stopniowanie przymiotników oraz przysłówków.

Rozdzielił się na prapółnocnodarkajski i prapołudniowodarkajski. Język ten (i jego potomkowie) mocno wpłynęły na niektóre języki gammajskie, chociażby na języki zongepajckie, języki chamskie i języki naumowskie.

Fonetyka

Samogłoski

Język ten miał dosyć nietypowy system samogłosek. Rozróżniał tylko trzy barwy, ale i też trzy długości. Dawało to dziewięć fonemicznych samogłosek. Ponadto występowało sześć dyftongów, wszystkie opadające. Samogłoski ultrakrótkie były bardziej centralne niż krótkie i długie.

	Przednie	Tylne
Przymknięte	ɪ̆ i iː (ь i ī)	ʊ̆ u uː (ъ u ū)
Otwarte	ɐ̆ ä äː (ə a ā)

Dyftongi: ai, au, ia, iu, ui, ua.

Spółgłoski

System spółgłoskowy też miał swoją charakterystyczną cechę: odróżniał [t̪] od [t̻].

System spógłosek przed przesuwką międzyjerową:

		Wargowe	Zębowe	Laminalne	Podniebienne	Welarne	Labjowelarne
Nosowe		m (m)	n (n)
Zwarte	bezdźwięczne	p (p)	t̪ (tt)	t̻ (t)		k (k)	kʷ (q)
	dźwięczne	b (b)	d̪ (dd)	d̻ (d)		g (g)	gʷ (c)
Szczelinowe		f (f)	s (s)			h (h)	hʷ (ƕ)
Drżące			r (r)
Boczne, Półsamogłoski			ɫ̪ (ł)	l (l)	j (j)	w (w)

Spółgłoski zapisane jako [h], [hʷ] pierwotnie mogły brzmieć [x], [xʷ].

Dozwolone były interwokaliczne geminaty pp ttt t't kk qq ss.

Gieminate tt+tt zapisuje się jako ttt, zaś t+t - t't. Połączenia tu dwu głosek zaś rozdziela się apostrofem.

Akcent

Istniały dwa rodzaje akcentu: główny i rdzeniowy (poboczny). Poboczny jest używany, gdy akcent główny pada na sufiks aglutynacyjny.

W obu przypadkach akcent pada na ostatnią sylabę, której rdzeniem nie była ultrakrótka samogłoska (w pobocznym ostatnia taka sylaba rdzenia). Jeśli jednak całe słowo było zbudowane z ultrakrótkich samogłosek, akcentuje się pierwszą sylabę. Dlatego akcent pradarkajski jest ruchomy, ale i regularny.

Budowa sylaby

W języku pradarkajskim istniała bardzo prosta struktura sylaby (C)V(F), gdzie C to dowolna spółgłoska, V samogłoska/dyftong, zaś F spółgłoskę p, tt, t, k, q lub s.

Gramatyka

Przedimek

Przedimek jest ważną częścią mowy w pradarkajskim. Istnieją przedimki określone i nieokreślone.

• Określony l. pojedyncza: ikъ np. ikъ karā "ta zdrada"
• Określona l. mnoga: ъddъ np. ъddъ łъfətta "te dni"
• Nieokreślony l. pojedyncza: tərə np. tərə ddibilā "(jakaś) równina"

L. mnoga nie ma przedimka nieokreślonego

Zaimek osobowy

	ja	ty	on	my	wy	oni
Mianownik	rə	qatt	ъłъ	ddui	jua	sis
Dopełniacz	rъ	qutt	ъłə	ddai	jā	sus
Biernik	dā	paq	fu	sъ	bia	has
Narzędnik	dat	pat	fut	sъt	bit	hat
Miejscownik	dap	pap	fup	sъp	bip	hap
Ablatyw	das	pas	fus	sъs	bis	has
Allatyw	dak	pak	fuk	sъk	bik	hak

Rzeczownik

Rzeczownik odmienia się według jednego z dwu wzorów - samogłoskowego i spółgłoskowego - przez liczbę pojedynczą i mnogą, i siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, biernik, narzędnik, miejscownik, ablatyw, allatyw.

Deklinacja

	Po spółgłoskach		Po samogłoskach
	L. poj.	L. mn.	L. poj.	L. mn.
Mianownik	-Ø	-a	-Ø	-tta
Dopełniacz	-ƕi	-i	-q	-ƕa
Biernik	-att	-atta	-tt	-ttī
Narzędnik	-ka	-katt	-k	-kā
Miejscownik	-hə	-ahə	-ha	-hā
Ablatyw	-su	-attsu	-su	-ttsu
Allatyw	-us	-ttasu	-s	-sttu

Przymiotnik i przysłówek

Przymiotnik

Zawsze stał przed rzeczownikiem którego określał. Określał on dodatkowe cechy rzeczownika. Był nieodmienny przez liczbę i przypadki, ale odmieniał się przez określoność (w efekcie wtedy pomijano przedimek).

	Nieokreślony	Określony
Po samogłoskach	-fi	-ƕifi
Po spółgłoskach	-ьfi	-iƕьfi

Przysłówek

Przysłówek w przeciwieństwie do przymiotnika jest całkowicie nieodmienny i przyjmuje sufiks -cəs.

Stopniowanie

Zarówno przymiotnik, jak i przysłówek się stopniowały według tego samego wzoru.

Przykład stopniowania
Stopień	Sufiks	hъkъfi (szybki)	tłumaczenie
Najwyższy	sa-	sahъkъfi	najszybszy
Wyższy	rə-	rəhъkъfi	szybszy
Zwykły	Ø	hъkъfi	szybki
Niższy	kъ-	kъhъkъfi	mniej szybki
Najniższy	kiu-	kiuhъkъfi	najmniej szybki
Zerowy (brak cechy)	gь-	gьhъkъfi	nieszybki

Czasownik

Czasownik jest bogatą częścią mowy pradarkajskiej. Odmienia się przez cztery czasy. Ponadto, dużą część operacji wykonuje się na czasownikach posiłkowych: być, woleć, słuchać (qunəhəjь, bāddahəjь, fiahəjь).

Istnieją także dwie formy rozkazujące, forma życząca i trzy aspekty.

Bezokolicznik

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Jego końcówka to -həjь (h jest pomijane, gdy rdzeń kończy się na spółgłoskę). Odpowiada na ogół polskiemu bezokolicznikowi, formom -no, -to, a także łączy się z czasownikami w funkcji posiłkowej.

Przykładowe bezokoliczniki:

• fadahəjь – pić
• barābarahəjь – kochać
• gacahəjь – mówić
• sūmakъhəjь – widzieć

Forma modalna

Kolejną formą nieosobową jest tzw. forma modalna zakończona -hьjь lub -ьjь zamiast końcówki bezokolicznika. Łączy sie ona z czasownikami w funkcji modalnej.

Odmiana czasownika

Przez czasy

W języku pradarkajskim istniały cztery czasy - dwa proste i dwa złożone. Odbiegały one nieco od czasów indoeuropejskich, nie występował bowiem żaden czas przyszły – czynności przyszłe wyrażało czasem teraźniejszym lub, po innej czynności w teraźniejszości lub przyszłości, czasem zaprzyszłym. Istniały dwie koniugacje co do wyboru końcówek, które są przypisane do rdzenia. Jak w wielu językach indoeuropejskich, nie ma obowiązku używania zaimków osobowych w podmiocie (gdyż jest już oznaczony na czasowniku).

Koniugacja I

Czas	1 os l. poj.	2 os l. poj.	3 os l. poj.	1 os l. mn.	2 os l. mn.	3 os l. mn.
Teraźniejszy	-rā	-ttū	-łī	-jā	-lū	-sī
Przeszły	-ha	-łi	-wi	-ga	-łu	-si

Koniugacja II

Czas	1 os l. poj.	2 os l. poj.	3 os l. poj.	1 os l. mn.	2 os l. mn.	3 os l. mn.
Teraźniejszy	Ø	-ka	Ø	-ddu	-ra	-s, -ьs
Przeszły	-wū	-qa	-wū	-du	-ła	-si

Czasy złożone

Czas zaprzyszły jest tworzony poprzez dodanie do bezokolicznika posiłkowego być odmienionego w czasie teraźniejszym. Podobnie buduje się zaprzeszły, ale wtedy czasownik posiłkowy jest odmieniany w czasie przeszłym.

Przykład użycia

• Taugautt ibarā - Jem jabłko, będę jadł jabłko.
• Taugautt ibaha - Jadłem jabłko.
• Taugautt ibahəjь qunəwū, laja fadaha - Jadł byłem jabłko, potem piłem.
• Taugautt ibahəjь qunə, laja fadarā - Będę jadł jabłko, potem będę pił.

Przez aspekt

Są trzy aspekty - niedokonany, dokonany i ciągły. Ciągły służy do wyrażenia czynności, które zawsze trwają, nie przestaną trwać lub przestaną po bardzo długim okresie czasu. Inny aspekt, niedokonany służy do wyrażenia czynności, która trwa i wkrótce zostanie zakończona. Natomiast dokonany służy do wyrażenia ukończonej czynności.

• Ciągły: ła(h)-
• Niedokonany: brak
• Dokonany: ttu(h)-

Aspekt jest zawsze ostatnim prefiksem czasownika.

Formy rozkazujące

Język pradarkajski miał dwie formy rozkazujące.

Forma lekka

Była ona tworzona dodaniem przyrostka -lua do rdzenia w celu wyrażenia rozkazu dla 2 osoby l. poj. lub do formy odmienionej dla innych osób.

Wyrażała ona próśby oraz łagodne rozkazy. W 1 osobie l. poj. mogła mieć znaczenie czasownika modalnego musieć.

Forma ciężka

Tworzona za pomocą odmienionego czasownika posiłkowego woleć z przyrostkiem -lua i bezokolicznika.

Mocne rozkazy czy nakazy używały właśnie tej formy.

Forma życząca

Używamy jej jak komuś życzymy powodzenia czynności. Używana jest także jako próśba oraz pragnienie własnej czynności. Budowa: odmienione woleć + bezokolicznik

Tryb przypuszczający

Używamy go, gdy nie mamy pewności, czy to się stało, a także jako oskarżenie bez dowodów. Budowa: Odmienione słuchać + bezokolicznik.

Strony zwrotna

Strona zwrotna tworzona jest dodając zaimek zwrotny odmieniany przez osobę.

1 os l. poj.	2 os l. poj.	3 os l. poj.	1 os l. mn.	2 os l. mn.	3 os l. mn.
gia	giaka	gia	giaddu	gira	gias

Gerundium

Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -əjь na -ъjь. Odmienia się przez przypadki i otrzymuje rodzajnik.

Liczebniki

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	tərə	tāp
2	qaq	qāp
3	jьjь	jьjьp
4	āsra	āsrap
5	kīki	kīkip
6	ələ	ələp
7	sīski	sīskip
8	hitə	hitəp
9	lъrə	lъrəp
10	wau	wūp
100	waunəkau	waunəkūp
1000	ddənəkau	ddənəkūp

Szyk

Głównym szykiem jest SOV. Oznaczało to, że czasownik zawsze kończy zdanie, podmiot zaczyna, zaś dopełnienie w środku.

przydawka —

podmiot —

dopełnienie —

czasownik —

cz. posiłkowy

Tworzenie pytań

Pytania tworzono zmieniając szyk z SOV na VSO (czasownik idzie na początek zdania). Jeżeli użyty jest czasownik posiłkowy, tylko ten przechodzi na początek, zaś bezokolicznik oznaczający właściwą czynność zostaje na końcu. Przysłówki się przesuwają razem z czasownikiem właściwym. Dotyczy to wszystkich zdań pytających - nawet tych z zaimkami pytającymi.

Wpływy gammajsko-darkajskie

Wpływy darkajskie w językach gammajskich

Języki zongepajckie

Najbardziej są widoczne wpływy w językach zongepajckich. Objęły one tam wszystkie płaszczyzny języka.

Starozongepajcki przestawił się z pragammajskiego szyku zdania SVO na darkajski SOV. Jest to obecne w wszystkich potomkach, ale niektóre córki stworzyły pewne konstrukcje w których są inne szyki niż SOV. Ta przesuwka dała zongepajckiemu charakterystyczne, "poetyckie" brzmienie.

W pradarkajskim obecne były czasowniki posiłkowe, które były obce pragammajskiemu. Starozongepajcki w czasie mocnych wpływów darkajskich zapożyczył ich część funkcji i utworzył nowe. W zongepajckim klasycznym występuje być w trybie życzącym (darkajskie woleć + bezoklicznik) i przy tworzeniu czasu zaprzeszłego oraz woleć jako częściowy odpowiednik nieistniejącego czasownika chcieć w określonych konstrukcjach. Prazachodniozongepajcki zaś używa być do budowy czasów złożonych oraz woleć do budowy wyjątkowej konstrukcji strony biernej. Za wpływ darkajskich uważa się też pełne zachowanie pragammajskich przypadków miejsca (biernik, ablatyw, allatyw, miejscownik, innesyw) .

Późnopradarkajska przesuwka międzyjerowa mogła wywołać pierwszą przesuwkę spółgłosek w języku zongepajckim, jednakże w teorii afrykatowej zongepajcki odziedziczył afrykaty z pragammajskiego i ich obecność nie jest żadnym wpływem darkajskim (co najwyżej wpływem było ich zachowanie).

Istnieją też bardzo liczne zapożyczenia. Jednymi z nich są np. zon. osluch "l*d, tutejszy" z pdr. *aurukъ, zon. ziroz oraz pzz. tirăz "bruk" z pdr. *dirъs czy późniejsze zon. saðě oraz pzz. saga "czas" z pdr. *sagā (to słowo zostało zapożyczone już po pierwszej przesuwce).