Języki latyskie

Języki latyskie (koi. latsog gekoicol, jjh. latsog ökoycol) - podgrupa języków dromsolskich używana w conworldzie Hadżalu. W porównaniu z innymi krewnymi charakteryzuje się rozwojem *ė > *jō i palatalizacją oraz utratą trójdzielności prajęzyka. Nazwa pochodzi od słowa latis, które w wielu językach tej grupy oznacza "ludzie".

Cechy charakterystyczne

• rozwój *ė > *jô np. *djôn < *dėnɯ "wy" - porównaj np. hoczebozkie ʒuon z wendarskim dîn;
• utrata długości w dyftongach zamykających;
• monoftongizacja dyftongów *æa *æā *eo *eō *iu *iū do *ä *æ *ö *œ *ü *ui oraz tryftongów *æai *æau do dyftongów *äi äu;
• palatalizacja spółgłosek: Cj > Cʲ;
• utrata końcowego -ʀ;
• całkowita utrata ɯ [ə], a potem często także ɯ̄ [əː];
• redukcja grupy sh- do s-, co zrywa oryginalny rozkład komplementarny s-z w nagłosie (z przed sonoratami, s gdzie indziej, od tej pory mogło się pojawić s przed sonoratami);
• rozwój b d g gv po sonoratach do v ð ǥ ǥv (zwłaszcza welarne; hoczebozkie lg [ɫɣ], jesiwskie lg [lɣ], gitryjskie лл [lː]). Gitryjski zachowuje Rd oraz zazwyczaj Rb bez zmian, ale już welarne poddaje temu procesowi;
  • z czasem ta lenicja rozszerzyła się też na pozycje V_V, dając podobne efekty. Zmiana ta nie pojawiła się w gitryjskim, askrodyjskim i części dialektów hedodzkich, a hoczebozki często cofał lenicje przedniojęzykowych przez ð → d;
    • z wyjątkiem v dźwięki te potem były bardzo różnie traktowane przez dalsze osłabianie, ale zazwyczaj widać efekt lenicji (np. jesiwskie čoéwa ← *čodebẹ, omnijskie solnearff ← *chjolnӓidarf)
• wczesna degeminacja, aczykolwiek w omnijskim gieminaty wydają się być zachowane do momentu dyftongizacji długich w sylabach otwartych;
• łączenie wielu głosek "gardłowych", zazwyczaj redukując ich liczbę do dwóch albo nawet jednej. Hoczebozki ma /h/ i /ʕ/, jesiwski tylko /h/, zaś gitryjski połączył z /f/ lub stracił całkowicie. Często jednak /ʕ/ łączyło się z marginalnym [ɣ], w dużej mierze zachowując odrębność;
• utrata trójdzielności - rozwój w język mianownikowo-biernikowy, ewentualnie z śladami dawnego systemu w zaimkach;
• rozwój liczby mnogiej opartej na morfemie -ogɯ "dużo, wiele", patrz m.in. hoczebozkie -og jako sufiks oraz og jako określnik.
• podwójna negacja za pomocą partykuły *rûm < *rôf + *-ûm, jak np, w jesiwskim ke i cecöt ráum "nie jem". Nie występuje w oficjalnym hoczebozkim;
• redukcja wymian opartych na przegłosie
• obecność wielu wyjątkowych słów, np. latisẹ "człowiek", kluit "drewno" czy hgâz "siadać".

Drzewo rodziny językowe

Istnieją różne propozycje podziału języków latyskich. Najpopularniejszy i ogólnie używany na wiki to podział Zynecypa z Latakera (Gekoicol žęf fer Zienecip Latakęr ouw):

• język pralatyski
  • grupa północna/wschodnia
    • język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
      • język hoczebozki (koico) (hotṡbozo koico)
      • język jesiwski (jechoewo koyco)
    • język hedodzki (ha̋ðoǥo kíco)
  • grupa południowa/zachodnia
    • język gitryjski (гітрісо зонӥзъ/gïtrïso zoniëză)
    • język omnijski (omneit zoniz/köuic)
    • język askrodyjski (askrodiat hfon)

Podział opiera się głównie o formę liczebnika "jeden" (*ḫæk (północne) lub *ḫäk (południowe)), obecność imiesłowu zaczynającego się na *tj-/*ti-, rozwój głosek *pj *bj *fj (na północy t d s/þ, na południu p'j b'j f'j z mocną jotą) oraz o rozwój zamkniętego *a w *o w grupie zachodniej. Ponadto, w grupie południowej tendencje do opuszczania wygłosowych samogłosek są większe niż w północnej. Jednak istnieje wiele innych cech typowych dla wschodu i zachodu, ale nie występujących lub pomieszanych w gitryjskim, który zgodnie z tą klasyfikacją jest w grupie zachodniej. Traktuje się go jako mowę przejściową.

Inny podział stworzył geretogański językoznawca Wygnán Prośták, opierający się na wymogu obecności podmiotu na początku zdania (tzw. szyk S1) (Gekoicol žęf fer Wignån Proštåk):

• język pralatyski
  • grupa S1
    • język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
      • język hoczebozki (koico) (hotṡbozo koico)
      • język jesiwski (jechoewo koyco)
    • język askrodyjski
  • grupa nie-S1
    • język gitryjski (гітрісо зонӥзъ/gïtrïso zoniëză)
    • język hedodzki (ha̋ðoǥo kíco)
    • język omnijski (omneit zoniz/köuic)

Argumentem za tym jest fakt, że teksty starohoczebozkie zawsze zaczynały się podmiotem (sât og hailüng häkënikoǥës wō mönxiselj ḫo - "byłem często z kupcami na południu") , zaś w dosyć niepóźniej zapisanym starogitryjskim był szyk swobodny (tídis gveᵒbop bíᵘpikă ŋóla mor - "dziś przyjechał do nas towar").

Tabela rozwoju samogłosek pralatyskiego

pralatyski	hoczebozki	jesiwski	hedodzki	gitryski	omnijski	askrodyjski
*ɑ <*a>	a <a>	a <a>	a <a>	a <а/я> ɔ <о/ё>	ɑ <a> ɔ <o>	a <a> o<o> ɤ <ã>
*ɑː <*â>	ɔ <å>	oː <oo>	aː <á>	æ <ӓ/я̈>	ʌ̞ <á> oɑ̯ <oa>
*æ <*ӓ>	a <a>	e <e>	æ <ӓ>	ɛ <е>	a <ӓ>
*æː <*æ>	ɛ <ę>	iː <ii>	æː <a̋>	e <ѣ>	æ <ę> ea̯ <eä>
*ɔ <*ọ>	ɔ <å>	o <o>	o <o>	Ø	Ø
*œ <*ọ̈>	ɛ <ę>	ø <ö>	e <e>	ʲ	Ø
*ɛ <*ẹ>	ɛ <ę>	a <a>	æ <ä>	ɐ <ъ>	Ø
*ə <*ë>	Ø	Ø, a <a>	ɨ <y>	ə <и/ӥ>	ɑ <a> a <ä>
*o <*o>	o <o>	o <o>	o <o>	ɔ <о/ё>	ɔ <o>
*oː <*ô>	uo̯ <uo>	uː <uo>	oː <ó>	o <оу/ёу>	o <ó> eu̯ <eu>
*ø <*ö>	e <e>	ø <ö>	e <e>	ɛ <е>	œ <ö>
*øː <*œ>	ye̯ <oe>	yː <oe>	eː <é>	e <ѣ>	ø <ő> ey̯ <ey>
*e <*e>	e <e>	e <e>	e <e>	ɛ <е>	ɛ <e>
*eː <*ê>	ie̯ <ie>	iː <ie>	eː <é>	e <ѣ>	e <é> oi̯ <oi>
*u <*u>	u <u>	u <u>	u <u>	ə <и/ӥ>	ʊ <u> ʏ <y>
*uː <*û>	au̯ <au>	ʌu̯ <au>	uː <ú>	u <у/ю>	u <uo> ou̯ <ou>
*y <*ü>	y <ü>	y <ü>	i <i>	ə <и/ӥ>	ʏ <y>
*yː <*ui>	ɔi̯ <oi>	oy̯ <oy>	iː <í>	i <ы/і>	y <yö> øy̯ <öy>
*i <*i>	i <i>	i <i>	i <i>	ə <и/ӥ>	ɪ <i>
*iː <*î>	ai̯ <ai>	ɛi̯ <ey>	iː <í>	i <ы/і>	i <ie> ei̯ <ei>
*ai̯ <*ai>	ai̯ <ai>	aː <aa>	æː <a̋>	æ <ӓ/я̈>	æ <ę>
*æi̯ <*äi>	ɛi̯ <ei>	eː <ee>	eː <é>	ɛ <е> e <ѣ>	i <ie> ei̯ <ei>
*au̯ <*au>	ɔu̯ <ou>	oː <oo>	oː <ó>	u <у/ю>	ɑu̯ <au>
*æu̯ <*äu>	ɛu̯ <eu>	øː <öö>	ɨː <ý>	o <оу/ёу>	øy̯ <öy>

Tabela kognatów najważniejszych języków latyskich

pralatyski	hoczebozki	jesiwski	hedodzki	gitryski	omnijski	język 6
kakjênẹ "ojciec"	kašienę	kačiena	kačénä	качѣнъ <kačiénă>	kacoin
splar "matka"	splar	sflaá	šplar	шплор <šplor>	šplor
machptir "syn"	machtir	maftia	mautir	моттӥр <mottiër>	mottir
efẹ "córka"	efę	efa	ehä	ѣфъ <éfă>	oif
pasr "brat"	pasa	fasa	pasr	пасӓр <pasár>	pasӓr
rlalk "siotra"	ralk	rjalk	rjálk	rёлк <riolk>	rolk
büźel "łóżko"	büżel	büžel	bižel	бӥжел <biëžiel>	byžel
jülgôsẹ "słońce"	jülgúosę	jüljuosa	jillósä	ӥллоусъ <jëllósă>	jyjeus
gôlp "księżyc"	gúolp	guolf	gjólp	гоулп <gólp>	gólp
klœt "drewno"	kloet	kloet	klét	клѣт <kliét>	klőt
bombjẹ "woda"	bondę	bunda	byndä	бомбьъ <bombiă>	bom
tratẹ, wonr "ogień"	tratę, wona	frata, wona	tratä	вонӓр <wonár>	wonär
djoŋgẹ "piasek"	ʒongę	zonga	ʒongä	ѕонгъ <ʒongă>	zong
kśälb "żwir"	kṡalv	kšelw	kšälv	кшелб <kšielb>	kšälv
ra, kveb "ja"	queb/que	ra ke	ra keb	ра <ra> кёв <kiow>	ra pöy
keś, sât "ty"	såt	kješ soot	keš sát	кеш <kieš> ся̈т <siát>	keš sát
źœ, hot "my"	hot	žoe hot	žé hot	жі <žï> ѳот <fot>	žey hot
jô, djôn "ty"	ʒuon	jau zuon	jó ʒón	ю <ju> ѕоун <ʒón>	jeu zón
kvolë "zero, nic"	quol	kol	kol pol	коли <kolë> кол <kol>	pol
ḫæk, ḫäk "jeden"	jhęk	iek	ǥa̋g	јег <jeg>	ğäg, jäg
bür "dwa"	bür	büa	bir	бӥр <biër>	byr
wij "trzy"	wie	wie	vý	вій <wï>	wei
zohḫ "cztery"	zo	zo	zóǥ	зоѳь <zofj>	zoch
päis "pięć"	peis	fees	pés	пес <pies>	pies
chvag "sześć"	chuag	chag	chag	хог <chog>	fog

Przedrostki i przyrostki

pralatyski	hoczebozki	jesiwski	hedodzki	gitryski	omnijski	język 6
chülju-	chülyu-	chüi-	chiļu-	хе- <chie->	chyö-
gö-	ge-	ö-	g-, ge-	гь- <gj->, ге- <gie->	gö-
zu-	zu-	zo-	zy-, zu-	зо- <zo->	z(u)-
-ûgvẹ	-auguę	-aua	-úvä	-увъ <-uwă>	-ouv

Porównanie zdania "Ona zawsze zamyka okno przed posiłkiem, czy to prawda?"

• Jesiwski: Oonj jösk njuoronj kiwai cecjaus dans, je haalonj boek ma?
• Hoczebozki: Åny jesk nyuorai quivaly ceceaus denz, jhe hailai boek ma?
• Hoczebozki copcirystauski: Anj jesk njuarai quĩvalj ceccous danz, jhe hailai biak ma?
• Hedodzki: Úń ješk zuńórú kivaĺ cecjús danyz, he ha̋lú bík nyma?
• Gitryjski: Uj drës zonióruj kiëbe ciecius dons, gie fiáluj bïk nëmë?
• Omnijski: Uoń drys mlöğuoń pivoi cecehuos danas, ğe hęluoń byök nam?
• Askrodyjski: Eu dars/öšk mlöguń pevoĺ mãnoğos dãnz, nam ği heluń böuk nam?
• Patois brodogrodzkie: Wón zecnij es cecó dans je kivä. Bők to?
• Pralatyski: *Ûnj jösk (zŭ)njôrûnj kʷibalj cecehûs danëz, ḫe hailûnj buik nëma?

Nielatyskie:

• Nadbużański: Wona zawzdöi zecyná wokno pieř jádlam.
• Maszyjski: Fa rotme sörű ök nulsz söral kir.