Języki latyskie
Wersja z dnia 00:41, 18 gru 2022 autorstwa Emilando (dyskusja | edycje) (→Porównanie zdania "Ona zawsze zamyka okno przed posiłkiem, czy to prawda?")
Języki latyskie (koi. latsog gekoicol, jjh. latsog ökoycol) - podgrupa języków dromsolskich używana w conworldzie Hadżalu. W porównaniu z innymi krewnymi charakteryzuje się rozwojem *ė > *jō i palatalizacją oraz utratą trójdzielności prajęzyka. Nazwa pochodzi od słowa latis, które w wielu językach tej grupy oznacza "ludzie".
Cechy charakterystyczne
- rozwój *ė > *jô np. *djôn < *dėnɯ "wy" - porównaj np. hoczebozkie ʒuon z wendarskim dîn;
- utrata długości w dyftongach zamykających;
- monoftongizacja dyftongów *æa *æā *eo *eō *iu *iū do *ä *æ *ö *œ *ü *ui oraz tryftongów *æai *æau do dyftongów *äi äu;
- palatalizacja spółgłosek: Cj > Cʲ;
- utrata końcowego -ʀ;
- całkowita utrata ɯ [ə], a potem często także ɯ̄ [əː];
- redukcja grupy sh- do s-, co zrywa oryginalny rozkład komplementarny s-z w nagłosie (z przed sonoratami, s gdzie indziej, od tej pory mogło się pojawić s przed sonoratami);
- rozwój b d g gv po sonoratach do v ð ǥ ǥv (zwłaszcza welarne; hoczebozkie lg [ɫɣ], jesiwskie lg [lɣ], gitryjskie лл [lː][1]). Gitryjski zachowuje Rd oraz zazwyczaj Rb bez zmian, ale już welarne poddaje temu procesowi;
- z czasem ta lenicja rozszerzyła się też na pozycje V_V, dając podobne efekty. Zmiana ta nie pojawiła się w gitryjskim, askrodyjskim i części dialektów hedodzkich, a hoczebozki często cofał lenicje przedniojęzykowych przez ð → d;
- z wyjątkiem v dźwięki te potem były bardzo różnie traktowane przez dalsze osłabianie, ale zazwyczaj widać efekt lenicji (np. jesiwskie čoéwa ← *čodebẹ, omnijskie solnearff ← *chjolnӓidarf)
- z czasem ta lenicja rozszerzyła się też na pozycje V_V, dając podobne efekty. Zmiana ta nie pojawiła się w gitryjskim, askrodyjskim i części dialektów hedodzkich, a hoczebozki często cofał lenicje przedniojęzykowych przez ð → d;
- wczesna degeminacja, aczykolwiek w omnijskim gieminaty wydają się być zachowane do momentu dyftongizacji długich w sylabach otwartych;
- łączenie wielu głosek "gardłowych", zazwyczaj redukując ich liczbę do dwóch albo nawet jednej. Hoczebozki ma /h/ i /ʕ/, jesiwski tylko /h/, zaś gitryjski połączył z /f/ lub stracił całkowicie. Często jednak /ʕ/ łączyło się z marginalnym [ɣ], w dużej mierze zachowując odrębność;
- utrata trójdzielności - rozwój w język mianownikowo-biernikowy, ewentualnie z śladami dawnego systemu w zaimkach;
- rozwój liczby mnogiej opartej na morfemie -ogɯ "dużo, wiele", patrz m.in. hoczebozkie -og jako sufiks oraz og jako określnik.
- podwójna negacja za pomocą partykuły *rûm < *rôf + *-ûm, jak np, w jesiwskim ke i cecöt ráum "nie jem". Nie występuje w oficjalnym hoczebozkim;
- redukcja wymian opartych na przegłosie
- obecność wielu wyjątkowych słów, np. latisẹ "człowiek", kluit "drewno" czy hgâz "siadać".
Drzewo rodziny językowe
Istnieją różne propozycje podziału języków latyskich. Najpopularniejszy i ogólnie używany na wiki to podział Zynecypa z Latakera (Gekoicol žęf fer Zienecip Latakęr ouw):
- język pralatyski
- grupa północna/wschodnia
- język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
- język hoczebozki (koico) (hotṡbozo koico)
- język jesiwski (jechoewo koyco)
- język hedodzki (ha̋ðoǥo kíco)
- język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
- grupa południowa/zachodnia
- język gitryjski (гітрісо зонӥзъ/gïtrïso zoniëză)
- język omnijski (omneit zoniz/köyco)
- język askrodyjski (askrodiat hfon)
- grupa północna/wschodnia
Podział opiera się głównie o formę liczebnika "jeden" (*ḫæk (północne) lub *ḫäk (południowe)), obecność imiesłowu zaczynającego się na *tj-/*ti-, rozwój głosek *pj *bj *fj (na północy t d s/þ, na południu p'j b'j f'j z mocną jotą) oraz o rozwój zamkniętego *a w *o w grupie zachodniej. Ponadto, w grupie południowej tendencje do opuszczania wygłosowych samogłosek są większe niż w północnej. Jednak istnieje wiele innych cech typowych dla wschodu i zachodu, ale nie występujących lub pomieszanych w gitryjskim, który zgodnie z tą klasyfikacją jest w grupie zachodniej. Traktuje się go jako mowę przejściową.
Inny podział stworzył geretogański językoznawca Wygnán Prośták, opierający się na wymogu obecności podmiotu na początku zdania (tzw. szyk S1) (Gekoicol žęf fer Wignån Proštåk):
- język pralatyski
- grupa S1
- język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
- język hoczebozki (koico) (hotṡbozo koico)
- język jesiwski (jechoewo koyco)
- język askrodyjski (askrodiat hfon)
- język starohoczebozki (hotëṡbozo kuico)
- grupa nie-S1
- język gitryjski (гітрісо зонӥзъ/gïtrïso zoniëză)
- język hedodzki (ha̋ðoǥo kíco)
- język omnijski (omneit zoniz/köyco)
- grupa S1
Argumentem za tym jest fakt, że teksty starohoczebozkie zawsze zaczynały się podmiotem (sât og hailüng häkënikoǥës wō mönxiselj ḫo - "byłem często z kupcami na południu") , zaś w dosyć niepóźniej zapisanym starogitryjskim był szyk swobodny (tídis gveᵒbop bíᵘpikă ŋóla mor - "dziś przyjechał do nas towar").
Tabela rozwoju samogłosek pralatyskiego
| pralatyski | hoczebozki | jesiwski | hedodzki | gitryski | omnijski | askrodyjski |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *ɑ <*a> | a <a> | a <a> | a <a> | a <а/я> ɔ <о/ё> |
ɑ <a> ɔ <o> |
a <a> o <o> |
| *ɑː <*â> | ɔ <å> | oː <oo> | aː <á> | æ <ӓ/я̈> | ʌ̞ <á> oɑ̯ <oa> |
ɤ <ã> |
| *æ <*ӓ> | a <a> | e <e> | æ <ӓ> | ɛ <е> | a <ӓ> | e <e> |
| *æː <*æ> | ɛ <ę> | iː <ii> | æː <a̋> | e <ѣ> | æ <ę> ea̯ <eä> |
a <a> |
| *ɔ <*ọ> | ɔ <å> | o <o> | o <o> | Ø | Ø | Ø |
| *œ <*ọ̈> | ɛ <ę> | ø <ö> | e <e> | ʲ | Ø | Ø |
| *ɛ <*ẹ> | ɛ <ę> | a <a> | æ <ä> | ɐ <ъ> | Ø | Ø |
| *ə <*ë> | Ø | Ø, a <a> | ɨ <y> | ə <и/ӥ> | ɑ <a> a <ä> |
a <a> |
| *o <*o> | o <o> | o <o> | o <o> | ɔ <о/ё> | ɔ <o> | o <o> |
| *oː <*ô> | uo̯ <uo> | uː <uo> | oː <ó> | o <оу/ёу> | o <ó> eu̯ <eu> |
u <ů> |
| *ø <*ö> | e <e> | ø <ö> | e <e> | ɛ <е> | œ <ö> | ø <ö> |
| *øː <*œ> | ye̯ <oe> | yː <oe> | eː <é> | e <ѣ> | ø <ő> ey̯ <ey> |
y <u> |
| *e <*e> | e <e> | e <e> | e <e> | ɛ <е> | ɛ <e> | e <e> |
| *eː <*ê> | ie̯ <ie> | iː <ie> | eː <é> | e <ѣ> | e <é> oi̯ <oi> |
i <i> |
| *u <*u> | u <u> | u <u> | u <u> | ə <и/ӥ> | ʊ <u> ʏ <y> |
y <u> |
| *uː <*û> | au̯ <au> | ʌu̯ <au> | uː <ú> | u <у/ю> | u <uo> ou̯ <ou> |
eu̯~ey̯ <eu> |
| *y <*ü> | y <ü> | y <ü> | i <i> | ə <и/ӥ> | ʏ <y> | y <u> |
| *yː <*ui> | ɔi̯ <oi> | oy̯ <oy> | iː <í> | i <ы/і> | y <yö> øy̯ <öy> |
øy̯ <öu> |
| *i <*i> | i <i> | i <i> | i <i> | ə <и/ӥ> | ɪ <i> | i <i> |
| *iː <*î> | ai̯ <ai> | ɛi̯ <ey> | iː <í> | i <ы/і> | i <ie> ei̯ <ei> |
ei̯ <ei> |
| *ai̯ <*ai> | ai̯ <ai> | aː <aa> | æː <a̋> | æ <ӓ/я̈> | æ <ę> | a <a> |
| *æi̯ <*äi> | ɛi̯ <ei> | eː <ee> | eː <é> | ɛ <е> e <ѣ> |
i <ie> ei̯ <ei> |
ei̯ <ei> |
| *au̯ <*au> | ɔu̯ <ou> | oː <oo> | oː <ó> | u <у/ю> | ɑu̯ <au> | u <ů> |
| *æu̯ <*äu> | ɛu̯ <eu> | øː <öö> | ɨː <ý> | o <оу/ёу> | øy̯ <öy> | eu̯~ey̯ <eu> |
Tabela kognatów najważniejszych języków latyskich
| pralatyski | hoczebozki | jesiwski | hedodzki | gitryski | omnijski | askrodyjski |
|---|---|---|---|---|---|---|
| kakjênẹ "ojciec" |
kašienę | kačiena | kačénä | качѣнъ <kačiénă> | kacoin | kacin |
| splar "matka" |
splar | sflaá | šplar | шплор <šplor> | šplor | asplor |
| machptir "syn" |
machtir | maftia | mautir | моттӥр <mottiër> | mottir | mofter |
| efẹ "córka" |
efę | efa | ehä | ѣфъ <éfă> | ef | ef |
| pasr "brat" |
pasa | fasa | pasr | пасӓр <pasár> | pasӓr | poss |
| rlalk "siotra" |
ralk | rjalk | rjálk | rёлк <riolk> | rolk | lolk |
| büźel "łóżko" |
büżel | büžel | bižel | бӥжел <biëžiel> | byžel | bužel |
| jülgôsẹ "słońce" |
jülgúosę | jüljuosa | jillósä | ӥллоусъ <jëllósă> | jyjeus | ulğůs |
| gôlp "księżyc" |
gúolp | guolf | gjólp | гоулп <gólp> | gólp | gůlp |
| klœt "drewno" |
kloet | kloet | klét | клѣт <kliét> | klőt | člut |
| bombjẹ "woda" |
bondę | bunda | byndä | бомбьъ <bombiă> | bom | bombal |
| tratẹ, wonr "ogień" |
tratę, wona | frata, wona | tratä | вонӓр <wonár> | wonär | prat, wonn |
| djoŋgẹ "piasek" |
ʒongę | zonga | ʒongä | ѕонгъ <ʒongă> | zong | zong |
| kśälb "żwir" |
kṡalv | kšelw | kšälv | кшелб <kšielb> | kšälv | kšelv |
| ra, kveb "ja" |
queb/que | ra ke |
ra keb |
ра <ra> кёв <kiow> |
ra pöy |
ra pe |
| keś, sât "ty" |
såt | kješ soot |
keš sát |
кеш <kieš> ся̈т <siát> |
keš sát |
keš sãt |
| źœ, hot "my" |
hot | žoe hot |
žé hot |
жі <žï> ѳот <fot> |
žey hot |
žu hot |
| jô, djôn "ty" |
ʒuon | jau zuon |
jó ʒón |
ю <ju> ѕоун <ʒón> |
jeu zón |
jů zůn |
| kvolë "zero, nic" |
quol | kol | kol pol |
коли <kolë> кол <kol> |
pol | pol |
| ḫæk, ḫäk "jeden" |
jhęk | iek | ǥa̋g | јег <jeg> | ğäg, jäg | ğek |
| bür "dwa" |
bür | büa | bir | бӥр <biër> | byr | bur |
| wij "trzy" |
wie | wie | vý | вій <wï> | wei | wiǯ |
| zohḫ "cztery" |
zo | zo | zóǥ | зоѳь <zofj> | zoch | zůğ |
| päis "pięć" |
peis | fees | pés | пес <pies> | pies | peis |
| chvag "sześć" |
chuag | chag | chag | хог <chog> | fog | fog |
Przedrostki i przyrostki
| pralatyski | hoczebozki | jesiwski | hedodzki | gitryski | omnijski | askrodyjski |
|---|---|---|---|---|---|---|
| chülju- | chülyu- | chüi- | chiĺu- | хе- <chie-> | chyö- | chuĺu- |
| gö- | ge- | ö- | g-, ge- | гь- <gj->, ге- <gie-> | gö- | gö- |
| zu- | zu- | zo- | zy-, zu- | зо- <zo-> | z(u)- | zo- |
| -ûgvẹ | -auguę | -aua | -úvä | -увъ <-uwă> | -ouv | -uv |
Porównanie zdania "Ona zawsze zamyka okno przed posiłkiem, czy to prawda?"
- Jesiwski: Oonj jösk njuoronj kiwai cecjaus dans, je haalonj boek ma?
- Hoczebozki: Åny jesk nyuorai quivaly ceceaus denz, jhe hailai boek ma?
- Hoczebozki copcirystauski: Anj jesk njuarai quĩvalj ceccous danz, jhe hailai biak ma?
- Hedodzki: Úń ješk zuńórú kivaĺ cecjús danyz, he ha̋lú bík nyma?
- Gitryjski: Uj drës zonióruj kiëbe ciecius dons, gie fiáluj bïkj nëmë?
- Omnijski: Uoń drys mlöğuoń pivoi cecehuos danas, ğe hęluoń byök nam?
- Askrodyjski: Eu dars/jösk mlöguń pevoĺ mãnoğos dãnz, nam ği heluń böuk nam?
- Patois brodogrodzkie: Wón zecnij es cecó dans je kivä. Bők to?
- Pralatyski: *Ûnj jösk (zŭ)njôrûnj kʷibalj cecehûs danëz, ḫe hailûnj buik nëma?
Nielatyskie:
- Nadbużański: Wona zawzdöi zecyná wokno pieř jádlam, cy tat je práwda?
- Maszyjski: Fa rotme sörű ök nulsz söral kir, küm szó chode ra csiso?
- ↑ grupa лг regularnie się asymilowała do лл, podobnie spodarycznie лб