Język maszyjski

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
język maszyjski
chajg arr Másek
chajg Másev
Typologia: aglutynacyjno-fleksyjny, mianownikowo-biernikowy, SVO
Utworzenie: Emil (w 2022)
Cel utworzenia: obecnie język Hadżalu
Najnowsza wersja: 2.0
Liczba użytkowników (faktyczna) 1
Sposoby zapisu: Kwadratówka hoczebozka, łacinka
Klasyfikacja: w Hadżalu: język izolowany
de facto:
Kody
Conlanger–1 mas.
Conlanger–3 had.mas.em
Przykład
OiK
Afkosejl lür hoj tár, éŭch chod ne chorsev, endokézsen re vofkoßunne. Ök ezun szowőn ra owáre iléve, ök tałun szowőn pá ra aße sejle he ök tendun wárövnórőn ozdo hoj hommáse.
Lista conlangów

        

Nuvola apps bookcase 1 blue.svg.png Zobacz też słownik tego języka.


Język maszyjski, maszczyzna (mas. Chajg arr Másek /ˈxajg arː ˈmaːʃɛk/, Chajg Másev /ˈxajg ˈmaːʃɛv/), czasem też język sadaryński (Chajg Száddarinf /ˈxajg ˈsaːdarinf/) - jeden z języków Hadżalu, gdzie występuje jako drugi język urzędowy Sadarynu (Csugéchej ra Száddarin), także jest językiem mniejszości w Jechgiwie (Wengomb ra Jessűv). Jest to język aglutynacyjny, zmierzający jednak w kierunku fleksyjności.

Maszyjski jest mocno inspirowany językiem węgierskim, jednak w odróżnieniu do niego nie ma harmonii samogłoskowej.

Geneza powstania

Do powstania języka maszyjskiego przyczyniło się kilka czynników - zaciekawienie strukturą języka węgierskiego, eksperymentowanie nad językami gammajskimi oraz rozwój Hadżalu.

W drugiej połowie 2022 autor zaczął eksperymentować nad różnymi rozwojami spógłosek typu th czy dyftongów w językach gamajskich. Później powstał niejawny projekt wizji języka, który byłby językiem koczowników i z obszaru naumowskich by dotrał do "Gammopersów", wchłaniając przy tym zapożyczenia z języków po drodze. Ostatecznie powstał z tego "język pramaszyjski", który charakteryzuje się takimi zmianami z pragammajskiego jak fonologiczne *s → Ø oraz *au → ö czy przekształceniem dawnego dopełniacza w przymiotnik. Pod wpływem zaciekawienia węgierskim autor z niego stworzył kolejnego potomka, czyli język maszyjski. Ponieważ Gammaja stała w miejscu, autor przeniósł język do Hadżalu.

Od tego czasu język żyje własnym, niezależnym życiem od innych gammajskich (a nawet całego projektu) i jako taki można określić jako język izolowany. Niemniej jednak słownictwo pochodzenia gammajskiego wciąż stanowi ok. 58% leksykonu (stan na listopad 2022), a część nowych słów powstaje przez wywodzenie z PGM, np. néköv ← *uunigsis + *-(i)wi. Więcej informacji o rozwoju fonologicznym z PGM do maszyjskiego jest w tym artykule.

Gammaja

Powszechnie, maszyjski jest uważany za jeden z języków gammajskich. Po zidentyfikowaniu takich cech jak: refleksy wielu *γ zawierających element n, obniżenie *i do e, wydłużanie spółgłosek w formach grzecznościowych czasowników i drugi czas przeszły związany z czasownikiem być został zaliczony do grupy języków centralnych, a konkretniej naumowskich. Jednakże, sam język doświadczył w czasie rozwoju prawdopodobnie jednej z największych erozji w porównaniu z prajęzykiem. Niemal pewnie jest, że na język ten wpłynął pewien, nieokreślony substrat, który spowodował zmiany maszyjskiego na wszystkich płaszczyznach językach. Prawdopodobne jest, że obecny system przypadków miejsca, przejście na system poimków, strona bierna tworzona morfemem -j- czy imiesłowy pochodzą właśnie z niego. Zapożyczono nawet spójniki i poimki takie jak bom "lub", ék "o kimś/czymś" czy lür "na".

Do klasyfikacji maszyjskiego ostatnio poczyniły się badania genetyczne Maszów, które ukazały, że genetycznie są bardzo wymieszaną rasą i nie można ich nazwać "prawdziwymi" gammajami. Stworzyło to teorię, że tak naprawdę zarówno gammajski przodek maszyjskiego, jak i substrat wymarły, tworząc język mieszany, jakim jest maszyjski. Teoria ta jest coraz bardziej powszechna.

Nazwa

Ogólna nazwa maszyjski pochodzi od pierwotnej społeczności użytkowników języka, czyli Maszów (mas. arr Más), stanowiących ok. 60% ludności Sadarynu. Pełna etymologia nazwy jest nieznana, tak samo jak pochodzenie języka (w conworldzie, de facto jest to język gamajski). Nazwa sadaryński pochodzi z czasów ustanowienia języka jako urzędowego, ale może wprowadzać w błąd, bo jako sadaryński można też określić zupełnie inny ludżorycki.

język nazwa maszyjskiego tłumaczenie
język maszyjski chajg arr Más
chajg Száddarinf 		język maszyjski
język sadaryński
język polski język maszyjski
język sadaryński 		-
język hoczebozki sadarino koico język sadaryński
język jesiwski maašo koyco język maszyjski
język gitryjski сядаріноx зонӥзъ język sadaryński
język nadbużański mášisčei jązyk język maszyjski
język ludżorycki maxia toola język maszyjski

Występowanie

Maszja na tle granic Sadarynu i Jechgiwu

Maszyjski jest używany na obszarze Maszji (mas. Másáp, lug. Maxiol, jjh. Maašis), znajdującej się w granicach Sadarynu (mas. Száddarin, lug. Sadarina, jjh. Saadarin) oraz Jechgiwu (mas. Jessűv, lug. Iexef, jjh. Jechoeb/Jechüüb), a także przez emigrantów maszyjskich w całym Hadżalu.

W Sadarynie, mimo że maszyjski stanowi język większości, jego użycie jest prawnie mocno ograniczane na rzecz ludżoryckiego, pomimo konstytucyjnej dominacji maszyjskiego w Maszji. Zasadniczo, każdy publiczny tekst (np. szyld, drogowskaz) musi mieć prócz nazwy maszyjskiej też ludżorycką (napis PIEKARNIA będzie mieć formę ÖK GZARTAJ - MALESCUN), zaś wszystkie filmy po maszyjsku (niezależnie, czy oryginalnie, czy z lektora/dublażu) muszą mieć jednocześnie napisy po ludżorycku. Jedynie gazety mogą być pisane wyłącznie po maszyjsku. W sprawach administracji ponadmaszyjskiej w zasadzie można stosować tylko język ludżorycki, zaś władza sądownicza często dostaje niższe zarobki od państwa, gdy przeprowadza pracę po maszyjsku. W przeszłości były nawet takie okresy, gdzie maszyjski był publicznie zakazy, a za dyktatury Larego Fendy jego użycie było wręcz karane śmiercią. Długotrwałe prześladowanie większości maszyjskiej przez ludżorycki rząd Sadarynu trwa już kilka wieków i stanowi główny problem Maszów.

W Jechgiwie maszyjski ma wszystkie prawa języka mniejszości, często jego sytuacja jest wręcz lepsza niż w Sadarynie. Obecnie trwają prace nad kodyfikacją tamtejszego interdialektu, jednak to maszyjski z Sadarynu nadal stanowi tu główną formę literacką.

Fonologia

Samogłoski

Przednie Tylne
Płaskie Zaokrąglone
Przymknięte i <i> y <ü> u <u>
Średnie ɛ~e <e> ø <ö> o <o>
Otwarte a <a>

Samogłoska i jest wymawiana w kombinacji /ɫi(ː)/ jako [ɫɪ̈(ː)]. Allofon [ɪ̈] u niektórych mówców może się też pojawić po innych przedniojęzykowych, jak np. tati [ˈtatɪ̈].

Wszystkie samogłoski mogą być krótkie lub długie. Długość jest oznaczona akutem lub podwójnym akutem dla ö ü i jest fonemiczna - kontrastuje takie pary minimalne jak np. lek /ˈlɛk/ "świerk" oraz lék /ˈleːk/ "ból". Przednia średnia niezaokrąglona samogłoska przyjmuje barwę [ɛ] gdy jest krótka oraz [e] gdy jest długa - słowa háren "kolano" oraz tandén "niebo" się nie rymują. Dźwięk [ɛː] w czystym języku istnieje tylko jako nazwa litery e.

Historycznie istniała też jeszcze jedna długość: ultradługa. Chociaż nie ma już jej w mowie, nadal istnieje na piśmie i powstaje przez dodanie do długiej samogłoski niemego e (jak w róe "bóg") w wygłosie lub podwojenie następnej spółgłoski (jak w grőll "lud") - gieminaty występują tylko po krótkich samogłoskach, więc nie ma ryzyka dwuznaczności. Zabiegi te nie zmieniają wymowy samogłoski, która pozostaje długa.

W niektórych akcentach występuje ponadto szwa /ə/. Pełni ona przede wszystkim funkcje epentezy w takich słowach jako hoszter /ˈhostər/ "ogień" (rdzeń hosztr-) czy charven /ˈxarvən/ "pięć" (rdzeń charvn-). Istnieje też w niektórych innych słowach, a czasem może być nawet akcentowana, jak w np. den /ˈdən/ "wolimy". Jednak w podstawowym akcencie tej samogłoski nie ma i jest zastąpiona przez /e/. Z tego powodu nie ma własnego znaku w ortografii.

Allofonicznie, samogłoski są nasalizowane przed /N/, np. mankel wymawia się jako [ˈmãŋkɛl].

Spółgłoski

Wargowe Przedniojęzykowe Podniebienne Welarne Gardłowe
Nosowe m <m> n <n> ɲ <nj>
Zwarte bezdźwięczne p <p> t <t> k <k>
dźwięczne b <b> d <d> g <g>
Afrykaty bezdźwięczne t͡s <c> t͡ʃ <cs>
dźwięczne d͡z <dz> d͡ʒ <dzs>
Szczelinowe bezdźwięczne f <f> s <sz> ʃ <s> x <ch> h <h>
dźwięczne v <v, w> z <z> ʒ <zs> ɣ <ch>
Drżące, półsamogłoski w <w, ŭ> r <r> j <j, hj>
Boczne l <l>
ɫ <ł> 		ʎ <lj>

Głoska /w/ jest zapisywane jako w po spółgłoskach, zaś ŭ tylko po samogłoskach i najnowszych zapożyczeniach. Litera w na początku wyrazu i między samogłoskami oznacza /v/. Wybór zapisu /j/ między j a hj jest zależny od etymologii, przy czym hj rzadko występuje w zapożyczeniach, aczkolwiek w niektórych rejonach oraz u starszych, wykształconych mówców kombinacja hj nadal jest czytana jako głoska [ʝ]. Dźwięki /d͡z/ i /d͡ʒ/ są bardzo rzadkie, a /h/ rzadko się pojawia w pozycji innej niż początek wyrazu.

Samogłoski nie mogą rozpoczynać wyrazu, zatem w nagłosie przed nimi wchodzi niefonemiczne zwarcie krtaniowe - [ʔ]. W przypadku protezy głosek /u/ i /y/ częściej zdarza się w tej funkcji głoska [h].

Allofonia to:

  • [ŋ] jest allofonem /n/ przed /k/ oraz /g/, np. mankel [ˈmãŋkɛl];
  • Interwokaliczne /h/ to [ɦ] u większości mówców (ok. 2/3 maszofonów);
  • Głoski /x/ oraz /ɣ/ po samogłoskach przednich są prawie zawsze lekko palatalizowane: [xʲ] i [ɣʲ]. U części mówców w pozycji przed spółgłoską palatalizacja ta jest jeszcze silniejsza i efektami są głoski [ç] oraz [ʝ]. Zjawisko to nie występuje w teatralnej wymowie, zatem nigt "żaden" w większości przypadków wymawia się [ˈnixʲt], u części mówców jest wymawiane [ˈniçt], zaś w teatrze przyjmuje formę [ˈnixt];
  • Samo /r/ ma wiele allofonów. Na końcu wyrazu częste są allofony [ɹ] i [ɐ̯], zaś [ʁ] to dopuszczalny allofon po spółgłosce (posiada gook. 1/3 mówców). Reranie jest powszechne w gwarach i niewykształconej mowie;
  • Dochodzi do asymilacji dźwięczności:
    • dla spółgłosek sz z s zs po spółgłoskach asymilacja jest postępowa, np. nügs [ˈnygʒ] "od kosy";
    • pozostałe spółgłoski dostosowują dźwięczność do następnego dźwięku, np. tichd [ˈtiɣʲd] "siekiera";
  • Gieminata /lː/ po krótkim /ɛ/ jest wymawiana jako [ɭː], np. sztell [ˈstɛɭː]. U niektórych może to dalej ewoluować w [ɫː], np. [ˈstɛɫː] (stylistycznie pisane sztełł).

Wszystkie spółgłoski, być może prócz /h/, mogą zostać podwojone (np. ommat "południe"), warunkiem jest jednak obecność wyłącznie krótkiej samogłoski przed nimi. Po długich nie podwaja spółgłosek, a ortograficzne podwojenie nie powoduje gieminacji. Gieminaty czasem mogą się też pojawić po głoskach m n nj r ł l lj ŭ j, ale nigdy po innych spółgłoskach. Głoska /h/ jest podwajana tylko przez część mówców i jej występowanie jest mocno ograniczone, /hː/ jest zawsze dźwięczne - [ɦː].

Fonotaktyka

Maszyjski tradycyjnie podąża za maksymalną strukturą sylaby CCCVRCC. Gieminaty liczą się jak jedna spółgłoska. R ogranicza spółgłoski do m n nj ł l lj r j ŭ. Ponadto unika się wielu innych połączeń:

  • praktycznie zakazane jest połączenie zwarta + zwarta, które zostaje zamienione na szczelinowa + zwarta;
  • nie wszystkie zbitki nagłosowe (struktura CCC-) są dozwolone - przykładowo, w zasadzie nie występuje połączenie nosowa + zwarta typu ng- (wyjątkami są słowa mger, mgó oraz mzagel);
  • zakazuje się występowania gieminat po długich samogłoskach;
    • nie wyklucza to jednak zbitek, a ponadto mogą wystąpić po R, nawet jak R poprzedza długa samogłoska.

Obecnie jednak coraz więcej zapożyczeń wydaje się wyłamywać te zasady.

Akcent

Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę rdzenia - nie akcentuje się przedrostków, jak w np. gnödar lub vankottöl. Z reguły nie akcentuje się też protez oraz nieproduktywnych przedrostków zapożyczonych, jak np. üblaszka (hoczebozki przedrostek üb-) czy evrös (proteza e-), jednak można też spotkać wymowę akcentującą je: üblaszka czy evrös. Siłę akcentu maszyjskiego określa się jako średnią: nie powoduje redukcji samogłosek, ale z powodu akcentu niektóre mogły zaniknąć w wybranych słowach, np. horta, chosztrön ← *horutá, *xostroröno.

Problemy z zakresu fonologii

W niektórych przypadkach takich jak allofonia /r/, fonemiczność gammy czy statusu połączeń typu oj lub aŭ nie ma pełnego konsensusu. Te problemy są opisane bardziej tu.

Gramatyka

Ruchome samogłoski

W wielu słowach występuje samogłoska e, która zanika po dodaniu następnej sylaby:

  • hoszter "ogień" - hosztra "ognisty"
  • sedel "ładunek" - sedlek "ładunki"
  • amber "ugniatam" - ambre "ugniatać"

W hoczebozyzmach mogą być też ruchome samogłoski o oraz ö:

  • aŭtosz "żołądek" - aŭtszek "żołądki"
  • winöszk "tyłek" - winszkek "tyłki".

Przedimek

Przedimek pełni ważną funkcję w języku maszyjskim. Występują cztery rodzaje: właściwy, określony, nieokreślony i zerowy, odmienia się też przez liczbę. Ten drugi aspekt jest dość ważny, bo nie zawsze liczba jest oznaczona na rzeczowniku.

L. Pojedyncza L. Mnoga
Właściwy ra arr
Określony ök ür
Nieokreślony hoj re
Zerowy ne ner

Użycie poszczególnych rodzai przedimków:

Rodzaj Zastosowanie Przykłady
Właściwy Przy nazwach własnych, chyba że w wypowiedzi pojawia się pierwszy raz ra Másáp, ra Hocsboz, ra Polszek, arr Kossapun, ra Torsi, ra Stetin, ra Evładimir Putin, arr Oszmanawwek
"Maszja, Hoczeboz, Polska, Koszapuny, Torszy, Szczecin, Władymir Putin, Osmanowie"
ale
Evładimir Putin chode ök prezident Rosszia. Ra Evładimir Putin grime Halóvve.
"Władymir Putin jest rosyjskim prezydentem. Władymir Putin nie lubi Hala."
Przy obiektach wyjątkowych arr jurrek[1], ra dáp, ra jémot[2], ra mezsor
"córki, słońce, księżyc, pogoda"
Określony Gdy obiekt jest związany z rozmową lub można się go domyśleć (jedząc) Küm tufkot öl ök niröve?
"Czy podasz mi sól?"
Przy konkretnych tytułach ök prezident ra Polszek, ök prezident Rosszia
"prezydent Polski, prezydent rosyjski"
Zawsze przy gerundium ök anjere, ök chopir, ök szwónir
"płakanie, przewodniczenie, osiąganie"
Gdy obiekt już się pojawił w rozmowie Haló rőze hoj öfkare. Ök öfkar chode asz.
"Halo ma psa. Pies jest duży."
Nieokreślony Gdy obiekt pojawia się pierwszy raz w rozmowie
Zerowy Gdy dany obiekt nie istnieje Marel rőze ne malváseme
"Marel nie ma dziewczyny"
brak przedimka (Ø) Gdy nazwa własna pojawia się po raz pierwszy patrz na przykład przy przedimku właściwym
Przy rzeczownikach nieokreślonych z liczebnikami tał manklák
"dwa siodła"
  1. ↑ W wypowiedzi przez matkę bądź ojca w odniesieniu do swych córek
  2. ↑ Tylko ziemski - przy innych planetach używa się normalnie hoj lub ök

Przedimków liczby mnogiej nie używa się przy liczebnikach, zamiast tego używa się przedimków liczby pojedynczej, np. ür parallek "te noce", ale ök tend paral "te trzy noce". Wyjątek stanowi tu przedimek nieokreślony, który zanika tu całkowicie (hoj występuje tylko w faktycznej liczbie pojedynczej), np. re fözók, ale wőg föz.

Rzeczownik

W maszyjskim rzeczownik może mieć liczbę pojedynczą lub mnogą, ale ta cecha nie jest zawsze oznaczona, bądź oznacza się w sposób nieregularny. Wszystkie rzeczowniki są policzalne, często używa się tego w potocznej mowie (np. re kűbammek może oznaczać butelki, szklanki itp. wody), istnieją też pluralia tantum.

Rzeczownik nadal jest odmieniany przez przypadki. Mimo liczby przypadków odmiana ta jest dosyć prosta, co nie oznacza jednak jednej koniugacji.

Znaczenie przypadków

W maszyjskim wyróżnia się 13 przypadków.

Mianownik

Mianownik służy do oznaczenia podmiotu zdania. Jego użycie nie różni się zbytnio od polskiego, chyba że niżej występuje inna konstrukcja od polskiej. Jedyny poważny wyjątek to taki, że występuje zamiast celownika (polskiego narzędnika) przy kopule. Np. Hoj pralkasz chode hoj erej, en chode hoj oks pröpöv "Kuchnia jest miejscem, gdzie robi się jedzenie".

Celownik

Maszyjski celownik jest powszechniejszy niż w polskim, co wynika z tego, że obejmuje też część funkcji narzędnika. Używa się go:

  • wyrażenie dopełnienia dalszego, np. tufk hoj sztaral hoj kür "dałem bratu broń";
  • określenie narzędzia wykonania czynności, np. ommónen hoj dőnne hoj tichdeval "ściąłem drzewo siekierą".
Biernik

Biernik służy do:

  • wyrażenia dopełnienia bliższego, np. rőz tałuje sztare "mam dwóch braci";
  • łączenia się z niektórymi poimkami, np. hjel "z powodu, przez", kir "przed (czas)", szó "o (kogoś, coś)".
Miejscownik

Prawdopodobnie najbardziej skomplikowany w użyciu przypadek. Zasadniczo używa się go:

  • podkreślenie związku z czymś - znaczenie ma takie przy czasowniku kopulowym, np. ö chod chapun można tłumaczyć jako "jestem związany z domem";
  • przy wyrażeniach "w coś" przy określeniu miejsca działania (polski w + biernik), np. gnürowe e chmotun "liż mnie w dupę";
  • w znaczeniu "w (czas)", np. röpusz nire ök Szeftembrun hoj fammar "zrobię we wrześniu imprezę";
  • w porównaniach, gdy coś się preferuje bardziej od czegoś, np. ö kechtúsz li farfarö folun "kocham ciebie bardziej niż ją";
  • przy dość sporej puli poimków: do "przy", ék "o (kimś, czymś)", haŭr "mimo (kogoś, czegoś)", jó "dookoła", kiss "przez" i písz "w odróżnieniu, inaczej niż".
Ablatyw, Innesyw, Allatyw

Te trzy przypadki są bardzo z sobą powiązane - wyrażają położenie i kierunki ruchu obiektu. Ponadto, można ich znaczenie modyfikować poimkami si "nad", lür "na" i ó "pod". Przykład relacji na chap "dom":

poimek allatyw (do) innesyw (w) ablatyw (od)
si "nad" chapöv si "nad dom" chapejl si "nad domem" chaps si "znad domu"
lür "na" chapöv lür "na dom" chapejl lür "na domu" chaps lür "z (góry) domu"
- chapöv "do domu" chapejl "w domu" chaps "od domu"
ó "pod" chapöv ó "pod dom" chapejl ó "pod domem" chaps ó "spod domu"

Ponadto, ablatyw w języku potocznym często przybiera znaczenie dopełniacza.

Delatyw

Delatyw wyraża tradycyjnie odsuwanie się od czegoś, np. dem hoj tarotoł "odchodzę spod domu", jednak w tej funkcji zanika i jest zastępowany ablatywem. Jednak prócz tego, odpowiada na pytanie od kiedy i w tej funkcji jest stabilny, np. ö horta chod ra röndaroł "jestem od wczoraj miły".

Komitatyw

Wyraża występowanie czegoś razem z czymś innym, np. lü zdemo chałorór "przyszedłeś z siostrą".


Komitatyw

Wyraża występowanie bez czegoś, np. lü zdemo darvil "przyszedłeś bez pieniędzy".

Limitatyw

Odpowiada na pytanie do kiedy, np. ö sojledü choden ra röndarir "byłem do wczoraj głupi". Z tego powodu nie wszystkie słowa posiadają ten przypadek.

Ekwatyw

Ekwatyw należy do trudniejszych w użytku przypadków. Używa się go do różnego rodzaju porównań:

  • przy prostych porównaniach, np. szó kűbam mugle hoj álaŭ "ta woda smakuje jak mleko";
  • w porównaniach, gdy coś się preferuje bardziej niż ktoś, coś inny, np. ö kechtúsz li farfarö fájl "kocham ciebie bardziej niż ona".
Wołacz

Służący do zawołań. Używany dokładnie tak samo jak w j. polskim.

I deklinacja

Zdecydowana większość rzeczowników odmienia się według tego wzoru. Słowa te kończą się spółgłoską lub, głównie w przypadku nowych hoczeboizmów, na -a.

Liczba pojedyncza Końcówka Znaczenie Przykłady
(krowa, wątroba, drut)
Mianownik -Ø, -a kto? co? ágwon, hercs, wałoda
Celownik -al komu? czemu? ágwonal, hercsal, wałodal
Biernik -e kogo? co? ágwone, hercse, wałode
Miejscownik -un (na) kim? (na) czym? ágwonun, hercsun, wałodun
Ablatyw -s, -es od kogo? od czego? ágwons, hercses, wałodes
Innesyw -ejl w kim? w czym? ágwonejl, hercsejl, wałodejl
Allatyw -öv do kogo? do czego? ágwonöv, hercsöv, wałodöv
Delatyw -oł od kogo? od czego?
(odsunąć się)
od kiedy? 		ágwonoł, hercsoł, wałodoł
Komitatyw -ór z kim? z czym? ágwonór, hercsór, wałodór
Abesyw -vil, -evil bez kogo? bez czego? ágwonvil, hercsevil, wałodvil
Limitatyw -ir do kiedy? ágwonir, hercsir, wałodir
Ekwatyw -aŭ jak (porównanie) ágwonaŭ, hercsaŭ, wałodaŭ
Wołacz -(u)t zawołanie ágwont, hercst, wałodut
Liczba mnoga Końcówka Znaczenie Przykłady
(krowa, wątroba, drut)
Mianownik -hek kto? co? ágwonnek, herccsek, wałoddek
Celownik -hál komu? czemu? ágwonnál, herccsál, wałoddál
Biernik -he kogo? co? ágwonne, herccse, wałodde
Miejscownik -hón (na) kim? (na) czym? ágwonnón, herccsón, wałoddón
Ablatyw -heks od kogo? od czego? ágwonneks, herccseks, wałoddeks
Innesyw -héd w kim? w czym? ágwonnéd, herccséd, wałoddéd
Allatyw -hóv do kogo? do czego? ágwonnóv, herccsóv, wałoddóv
Delatyw -heŭ od kogo? od czego?
(odsunąć się)
od kiedy? 		ágwonneŭ, herccseŭ, wałoddeŭ
Komitatyw -hjór z kim? z czym? ágwonhjór, hercshjór, wałodhjór
Abesyw -hekvil bez kogo? bez czego? ágwonnekvil, herccsekvil, wałoddekvil
Limitatyw -hekkir do kiedy? ágwonnekkir, herccsekkir, wałoddekkir
Ekwatyw -héŭ jak (porównanie) ágwonnéŭ, hercsséŭ, wałoddéŭ
Wołacz -hecht zawołanie ágwonnecht, herccsecht, wałoddecht

Niektóre wyrazy zakończone na -er (np. tarédler) zamieniają końcówkę na -ar- we wszystkich przypadkach prócz ablatywu i wołacza.

II deklinacja

Niektóre słowa zakończone spółgłoską mają inny, trudniejszy wzór odmiany. Używany jest głównie w rzeczownikach pochodzenia gammajskiego, które PGM kończyły się samogłoską, ale w maszyjskim ją utraciły (z wyjątkiem *-u i sporadycznie *-a). Wymagane w nim jest wstawienie jednej z siedmiu samogłosek maszyjskiego, jednak często ona jest widoczna w formie przymiotnika (jak oss "chmura" i ossö "zachmurzony").

Liczba pojedyncza Końcówka Znaczenie Przykłady
(chmura, poranek, łaska)
Mianownik -Ø kto? co? oss, hjáb, łob
Celownik -Vval komu? czemu? ossöval, hjábaval, łobeval
Biernik -Vje, -e[1] kogo? co? ossöje, hjábaje, łobe
Miejscownik -Vszun (na) kim? (na) czym? ossöszun, hjábaszun, łobeszun
Ablatyw -Vs od kogo? od czego? ossös, hjábas, łobes
Innesyw -Vkejl w kim? w czym? ossökejl, hjábakejl, łobekejl
Allatyw -Vköv do kogo? do czego? ossököv, hjábaköv, łobeköv
Delatyw -Vkoł od kogo? od czego?
(odsunąć się)
od kiedy? 		ossökoł, hjábakoł, łobekoł
Komitatyw -Vbór z kim? z czym? ossöbór, hjábabór, łobebór
Abesyw -Vvil bez kogo? bez czego? ossövil, hjábavil, łobevil
Limitatyw -Vkir do kiedy? ossökir, hjábakir, łobekir
Ekwatyw -Vŭ jak (porównanie) ossöŭ, hjábaŭ, łobeŭ
Wołacz -Vt zawołanie ossöt, hjábat, łobet
Liczba mnoga Końcówka Znaczenie Przykłady
(chmura, poranek, łaska)
Mianownik -Vːk kto? co? ossők, hjábák, łobék
Celownik -Vːːl komu? czemu? ossőll, hjábáll, łobéll
Biernik -Vː kogo? co? osső, hjábá, łobé
Miejscownik -Vːːn (na) kim? (na) czym? ossőnn, hjábánn, łobénn
Ablatyw -Vːks od kogo? od czego? ossőks, hjábáks, łobéks
Innesyw -Vːːd w kim? w czym? ossődd, hjábádd, łobédd
Allatyw -Vːːv do kogo? do czego? ossővv, hjábávv, łobévv
Delatyw -Vːkoł od kogo? od czego?
(odsunąć się)
od kiedy? 		ossőkoł, hjábákoł, łobékoł
Komitatyw -Vhjór z kim? z czym? ossöhjór, hjábahjór, łobehjór
Abesyw -Vːkvil bez kogo? bez czego? ossőkvil, hjábákvil, łobékvil
Limitatyw -Vːkir do kiedy? ossőkir, hjábákir, łobékir
Ekwatyw -Vːŭ jak (porównanie) ossőŭ, hjábáŭ, łobéŭ
Wołacz -Vːcht zawołanie ossőcht, hjábácht, łobécht
  1. ↑ Biernik na -e używany jest w niektórych rzeczownikach, które mają wstawianą samogłoskę e. Z reguły pojawia się on w sytuacji, gdy ostatnią spółgłoską jest m b p f v w sz z s zs ch h, jedank istnieje sporo wyjątków od tej reguły.

III deklinacja

Po samogłoskach używa się tego wzoru:

Liczba pojedyncza Końcówka Znaczenie Przykłady
(idol, ziemia)
Mianownik -Ø kto? co? hesa, pri
Celownik -val komu? czemu? hesával, prival
Biernik -je kogo? co? hesáje, prije
Miejscownik -szun (na) kim? (na) czym? hesászun, priszun
Ablatyw -s od kogo? od czego? hesás, pris
Innesyw -kejl w kim? w czym? hesákejl, prikejl
Allatyw -köv do kogo? do czego? hesáköv, priköv
Delatyw -koł od kogo? od czego?
(odsunąć się)
od kiedy? 		hesákoł, prikoł
Komitatyw -bór z kim? z czym? hesábór, pribór
Abesyw -vil bez kogo? bez czego? hesávil, privil
Limitatyw -kir do kiedy? hesákir, prikir
Ekwatyw -ŭ jak (porównanie) hesáŭ, priŭ
Wołacz -t zawołanie hesát, prit
Liczba mnoga Końcówka Znaczenie Przykłady
(idol, ziemia)
Mianownik -ːk kto? co? hesákk, prík
Celownik -ːːl komu? czemu? hesáll, príll
Biernik -ːː kogo? co? hesáe, príe
Miejscownik -ːːn (na) kim? (na) czym? hesánn, prínn
Ablatyw -ːks od kogo? od czego? hesákks, príks
Innesyw -ːːd w kim? w czym? hesádd, prídd
Allatyw -ːːv do kogo? do czego? hesávv, prívv
Delatyw -ːkoł od kogo? od czego?
(odsunąć się)
od kiedy? 		hesákkoł, príkoł
Komitatyw -hjór z kim? z czym? hesáhjór, prihjór
Abesyw -ːkvil bez kogo? bez czego? hesákkvil, príkvil
Limitatyw -ːkir do kiedy? hesákkir, príkir
Ekwatyw -ːŭ jak (porównanie) hesáŭw, príŭ
Wołacz -ːcht zawołanie hesáccht, prícht

Przed końcówkami samogłoski są wydłużane (np. hesa → hesábór "z idolem"). Nie dotyczy to niektórych zapożyczeń i większości jednosylabowych słów (jak w pri).

Dzierżawczość

Rzeczownik odmienia się też przed dzierżawczość za pomocą przedrostków:

Przedrostek
ö (ja) og-
lü (ty) la-, laj-
tlü (Ty, Pan) tla-, tlaj-
fa (on/ona)
sök (ono) 		ar-
mőr (my) re-, rej-
ür (wy) hö-, höv-
tür (Wy, Państwo) tö-, töv-
cho (oni/one) chun-

Np. lajöfkar - "mój pies". W połączeniu z przedimkiem zerowym oznacza, że dana rzecz nie należy do posiadacza, np. ne höfołópp "nie wasz kot".

Funkcja dopełniacza

Posesywność w języku jest wyrażana za pomocą konstrukcji rzecz posiadana + przedimek właściwy + posiadacz, czyli NOM + ra/arr + NOM. Jest ona obecna chociażby w nazwie języka, czyli chajg arr Másek (dosłownie język Maszów). Inne przykłady to np. re tár ra jőe "owce pasterza", macs ra szóŭn "wiedza ojca". Konstrukcja ta jest zbliżona do perskiego izafeta.

Przymiotnik i przysłówek

Przymiotnik w języku maszyjskim występuje zazwyczaj po określanym wyrazie (np. tondén ossö "zachmurzone niebo"). Głównymi wyjątkami od tej zasady są niektóre utarte połączenia oraz, przede wszystkim, większość jednosylabowych przymiotników (np. asz pélvunk "wielki budynek").

  • Przymiotniki umieszczane przed rzeczownikiem: asz "wielki", gév "nowy" (w znaczeniu niestary), grim "nielubiany", is "niesamowity", ne "żaden", nössö "czarny", run "wszyscy", tar "mały", üro "lubiany", a także wszystkie przymiotniki pochodzenia łacińskiego zakończone na -álf.

Przymiotniki mają różne końcówki, najczęstsze to:

  • -ev, np. csojev "słodki";
  • -öv, np. blödöv "miedziany";
  • -ov, np. glezov "szczupły";
  • -og, np. húszog "swobodny";
  • -ug, np. toroszug "północny";
  • -v, np. cserav "morski";
  • -f, np. vodlarf "jasny";
  • -s, np. öjks "miejski".

Ponadto, przymiotniki często powstają poprzez wydłużenie końcowej samogłoski, np. perré "owocowy" ← perre. Dla rzeczowników II koniugacji oznacza to dodanie samogłoski, np. ljena "masłowy" ← ljen. Niektóre słowa, szczególnie hoczebozyzmy, mają zaś dość specyficzną formę przymiotnika.

Przymiotnik ulega odmianie przez przypadki, identycznie jak rzeczowniki, nie przyjmuje zaś przedrostków dzierżawczych - np. ogchałorür rávvür "z moją dobrą siostrą". Nie przyjmują zaś form liczby mnogiej.

Przysłówki na ogół nie odróżniają się od przymiotników, stoją jedynie po czasowniku (niezależnie od długości, wyjątek stanowią przysłówki farö, fwö i is). Jednakże te, które kończą się na -ev, -ov lub -öv zmieniają końcówkę na jednolite -ov, np. njołev → njołov (emocjonalny → emocjonalnie). Inne mają zupełnie inne formy, np. asz kontra rózó (duży kontra dużo).

Stopniowanie

Przymiotniki i przysłówki mogą się stopniować. Dokonuje się tego za pomocą następującego schematu:

Prefiks Przykład
sakov "ciepły"
Najniższy vad- vadsakov
Niższy et- etsakov
Zwykły Ø sakov
Wyższy far- farsakov
Najwyższy sö(r)- sösakov

Czasownik

Maszyjski czasownik odmienia się przez osobę, czas, tryby i stronę. Jego odmiana jest dużo bardziej rozbudowana od deklinacji. Wynika to z mocnego przejścia z dawnego systemu aglutynacyjnego na fleksyjny w koniugacji, chociaż proces ten nie objął wszystkich elementów.

Bezokolicznik

Podstawową formą jest bezokolicznik. Istnieją trzy główne bezokoliczniki, które też wyznaczają koniugację:

  • -ir: I koniugacja (np. endokir "widzieć", röpir "robić");
  • -r: II koniugacja (np. chółér "wyjawnić", söramonar "karmić");
  • -e: III koniugacja (np. helle "potrzebować", songrawe "latać");

Istnieją też czasowniki nieregularne, zaś dno "woleć" ma też nieregularny bezokolicznik.

Odmiana przez osoby i czas

Czasownik przez czasy i osoby odmienia się w sposób fleksyjny - jedna końcówka ma wiele funkcyj.

Język maszyjski posiada trzy czasy - domyślny teraźniejszy oraz dwa przeszłe. Czas przeszły I okazuje głównie czynności dokonane (söjusen - zjadłem), zaś przeszły II czynności niedokonane (söjuson - jadłem). Czas teraźniejszy może oznaczać też przyszłość, zwłaszcza z przysłówkiem pomocniczym nire "potem".

Osoba ö (ja) lü (ty) tlü (Ty, Pan, Pani) fa (on/ona)
sök (ono) 		mőr (my) ür (wy) tür (Wy, Państwo) cho (oni/one)
Koniugacja I Czas Teraźniejszy -usz -ot -hat -e -Ø -eg -hig -ur
Czas Przeszły I -usen -ozsen -hazsen -ezsen -uzsen -evnen -hivnen -uren
Czas Przeszły II -uson -otton -hatton -őn -ún -eggon -higgon -urchon
Koniugacja II Czas Teraźniejszy -ósz, -úsz¹ -ót -át, -ét¹ -é -j, -Ø[1] -őg -ég, -íg¹ -ór, -úr¹
Czas Przeszły I -ósen, -úsen¹ -ózsen -ázsen -ézsen -ózsen, -úzsen¹ -ővnen -évnen, -ívnen¹ -óren, -úren¹
Czas Przeszły II -óson, -úson¹ -óton -áton, -éton¹ -éton -ónn -őgon -égon, -ígon¹ -órchon, -úrchon¹
Koniugacja III Czas Teraźniejszy -Ø, -e² -o -ha -e -Ø -eg -hig -ész
Czas Przeszły I -ezsen -ózsen -házsen -ázsen -en -evnen, -ossen³ -hivnen, -hassen³ -ésen
Czas Przeszły II -őn -ónn -hánn -án -ún -oson -hason -éson
  1. ↑ Końcówki są wymienne
  • ¹ - forma używana po samogłoskach wysokich (i ü u);
  • ² - po c, cs, dz, dzs oraz niektórych grupach spółgłoskowych;
  • ³ - archaicznie, przedawnione;
  • jeżeli czasownik II koniugacji ma lemmę zakończoną długą samogłoską (np. chółér), to końcówki są ortograficznie ultradługie (np. -ósen → -óssen);
  • h po spółgłoskach powoduje jej gieminację, ale tylko gdy są warunki (np. forma Ty od endokir: endokkat ← endok+hat, od töngir: tönggat ← töng+hat). Gdy warunków nie ma, h po prostu zanika (np. forma Ty od jövnórir: jövnórat ← jövnór+hat, od tufkir: tufkat ← tufk+hat);
  • nieliczne czasowniki, które jako spółgłoskę przed końcówką bezokolicznika mają h nie mają jej wymawianej na końcu wyrazu (np. móhir /moːhir/ "pisać" → móh /moː/ "piszemy").
Czasowniki nieregularne

Niektóre czasowniki nie podlegają tym wzorom odmiany i są nieregularne:

Osoba ö (ja) lü (ty) tlü (Ty, Pan, Pani) fa (on/ona)
sök (ono) 		mőr (my) ür (wy) tür (Wy, Państwo) cho (oni/one)
chode "być"[1] Czas Teraźniejszy chod is issa chode chod iset isettig chodész
Czas Przeszły I chodezsen isen issázsen chodazsen choden isezsen isettivnen chodésen
Czas Przeszły II chodőn isson issón chodán chodún isetton isettiggon chodéson
dno "woleć" Czas Teraźniejszy dne dnó dná dna den dneg dnig dnész
Czas Przeszły I dnezsen dnózsen dnázsen dnazsen dnen dnevnen, dnossen dnivnen, dnassen dnésen
Czas Przeszły II dnőn dnónn dnánn dnán dnún, dnón³ dnoson dnason dnéson
ír "mówić" Czas Teraźniejszy gnusz gnot gnat gné gen gneg gnig gnur
Czas Przeszły I gnusen gnozsen gnazsen gnézsen gnuzsen gnevnen gnivnen gnuren
Czas Przeszły II gnuson gnotton gnatton gnőn gnún gneggon gniggon gnurchon
selte "pomagać" Czas Teraźniejszy seltu selt seltta seltan seltót seltet seltettig seltanet
Czas Przeszły I seltón selten selttázsen seltanen seltózsen seltezsen seltettivnen seltanezsen
Czas Przeszły II seltuwon seltton selttán seltáchon seltóton seltetton seltettiggon seltanetton
  1. ↑ wyjątek: jest regularny w koniugacji III jako czasownik pomocniczy do budowy strony biernej

Strona bierna

W maszyjskim strona bierna może być budowana za pomocą kilku rozwiązań.

Prosta strona bierna

Prosta strona bierna, zwana też sufiksową, jest budowana za pomocą końcówki -ja umieszczanej po końcówce fleksyjnej. Przykłady dla czasu teraźniejszego czasownika töngir "szanować" (w stronie biernej töngirja "być szanowanym"):

Osoba Forma
ö (ja) tönguszja
lü (ty) töngotja
tlü (Ty, Pan) tönghatja
fa (on/ona)
sök (ono) 		töngeja
mőr (my) töngja
ür (wy) töngegja
tür (Wy, Państwo) tönghigja
cho (oni/one) töngurja

W tej pozycji, po miękkich /j/ /ɲ/ /ʎ/ oraz półsamogłoskowym /w/ dźwięk /j/ zanika, podwajając ostatnią spółgłoskę ([jː] [ɲː] [ʎː] [wː]). Jest to oboczność oddana na piśmie (np. szowir → szoŭ + ja → szowwa).

Złożona strona bierna

Złożona strona bierna jest budowana za pomocą czasownika posiłkowego chode "być" oraz imiesłowu biernego czasownika właściwego. Imiesłów jest budowany dodając do rdzenia prefiks pu- lub p- i sufiks -ev/-öv/-ov/-v/-f. Czasownik "być" jest ówczas w pełni regularny (nie występują formy is, issa, iset, isettig). Np.:

  • atir → chode patev "być pitym"
  • jawor → chode pjawov "być okrążanym"
  • mrókke → chode pumrókkev "być widzianym przez oczy"
  • dno → chode dnov "być preferowanym"
  • töngir → chode putöngöv "być szanowanym"

Tryby

Tryb życzący

Tryb życzący jest urabiany przedrostkiem ja- lub jar- i wyraża życzenie mówcy:

  • atir → jaratot "obyś pił"
  • mrókke → jamrókk "obyście ujrzeli"
  • dno → jadnész "oby preferowali"
Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący może być tworzony za pomocą dwóch rozwiązań.

Bardziej poprawne rozwiązanie jest tworzone przedrostkiem u- lub ür-. Można go zastosować do dowolnej osoby, nawet do ja, wtedy to wyraża prawie to samo, co czasownik modalny musieć. Jest to prastare rozwiązanie:

  • atir → üratot! "pij!"
  • mrókke → umrókk! "zobaczcie!"
  • podlir → upodlusz! "muszę szukać!"

Jednak w języku potocznym można też spotkać inne rozwiązanie. Polega na dodaniu do tematu czasownika końcówki -e (więc dla czasowników III koniugacji ta forma jest identyczna z bezokolicznikiem). W języku mówionym jest to najczęstsze rozwiązanie. W tak skonstruowanym rozkaźniku nie ma określonej osoby, a samego nie można zastosować do 1. osoby l. pojedynczej:

  • atir → ate! "pij!"
  • mrókke → mrókke! "zobacz!"
  • podlir → podle! "szukaj!"
Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający jest tworzony w sposób złożony.

Należy użyć jednego z czasowników posiłkowych (gneme, harowe, horőze, zúszure) i następnym słowem określić właściwą czynność. Przy horőze oraz zúszure używa się wyłącznie bezokolicznika (np. horőz sirkir "znałbym", zúszurra endokir "zobaczyłby Pan"). Czasownik gneme jest tylko używany do tworzenia trybu przypuszczającego czasowników modalnych, które też są w formie bezokolicznika (np. gneme osár mrürir "mógłbym obrażać, miałbym pozwolenie obrażać"). Przy harowe zamiast bezokolicznika używa się najczęściej gerundium (co wynika z tego, że pochodzi od dawnego "robić"), chociaż współcześnie można też użyć bezokolicznika (np. haroŭ ök dájire = haroŭ dájir "handlowałbym").

Jednocześnie, czasowniki harowe, horőze, zúszure można użyć samodzielnie jako przypuszczające robić, chcieć, iść.

  • atir → horőzo atir "piłbyś"
  • mrókke → zúszurész mrókke "widzieliby"
  • podlir → harowe ök podlire/harowe podlir "szukałby"
  • dno → gnem dno "wolałbym"

Zwrotność

W języku maszyjskim istnieje kilka sposobów wyrażenia zwrotności:

  • gdy sam czasownik ma funkcje zwrotną nie potrzeba dodatkowych partykuł i zaimków - np. płonje "smucić się";
  • gdy czasownik nie ma funkcji zwrotnej należy dodać zaimek zwrotny:
    • meg jest używany przy niektórych czasownikach stanu (töngir → töngir meg "szanować się");
    • sem jest używane przy wszystkich innych czasownikach (mrókke → mrókke sem "widzieć się");

Oba zaimki mogą występować zarówno przed, jak i po czasowniku (to odróżnia zwrotne meg od partykuły czasownikowej o tej samej formie).

Imiesłowy

Maszyjska mowa posiada kilka imiesłowów:

  • imiesłów czynny - budowany jest przyrostkiem -amg bądź -lamg~-łamg dołączanym do rdzenia (np. atamg, jawołamg, płusutamg, sztellamg). Wyraża czynności wykonywane przez obiekt;
  • imiesłów bierny - budowany jest dodając do rdzenia prefiks pu- lub p- i sufiks -ev/-öv/-ov/-v/-f (np. patev, pjawov, pupłusutov, pusztellf). Wyraża czynności wykonywane na obiekcie;
  • imiesłów naprzemienny - budowany jest przyrostkiem -eŭr bądź -zseŭr dołączanym do rdzenia (np. ateŭr, jawozseŭr, płusuteŭr, sztelleŭr). Wyraża on czynności, które w zależności od czasu i sytuacji są wykonywane przez, bądź na obiekcie (lub też jednocześnie); często występuje w zdaniach ogólnych (np. re fók ra waksz chodész fókkeŭr - ziarna zboża są czasem siane samoistnie, czasem sadzi je ktoś/coś).

Czasowniki rozdzielnie złożone

W maszyjskim istnieje też pewna liczba czasowników rozdzielnie złożonych, takich jak rönhjude "zanurzać się" czy meghokke "śnić". W nich przedrostek (w tych przypadkach rön oraz meg) przy odmienionym czasowniku przenosi się za czasownik, a jeżeli istnieją związane z nim przysłówki, to za nie. Jednak nie przenosi się, gdyby miał stanowić koniec zdania, chyba że istnieją przysłówki:

  • Hjud rön hoj kűbamejl - zanurzam się w wodzie: typowe zdanie, cząstka rön pojawia się po czasowniku;
  • Hjud ozdo rön hoj kűbamejl - zanurzam się szybko w wodzie: jest przysłówek, wiec cząstka rön wędruje za niego;
  • Rönhjud - zanurzam się: cząstka rön nie może pojawić się na końcu zdania, pozostaje z przodu;
  • Hjud rön ozdo - zanurzam się szybko: jest przysłówek, ale cząstka rön nie może pojawić się na końcu zdania, więc pojawia się o jedno miejsce wcześniej;
  • Jük rönhjude kűbamejl - chcę zanurzyć się w wodzie: czasownik główny nie jest odmieniony, cząstka rön pozostaje z przodu.

Czasowniki rozdzielnie złożone są w maszyjskim wyjątkowością wśród gamięzów, powstały pod wpływem hoczebozkim.

Zaimki

Zaimki osobowe i wskazujące

Zaimki osobowe i wskazujące, jak rzeczowniki, odmieniają się. W odmianie zaimków nie występuje limitatyw:

ja ty Ty. Pan, Pani on
(ożywione) 		ona
(ożywione) 		ono
(nieożywione) 		my wy Wy, Państwo oni, one to te
Mianownik ö lü tlü fa főm sök mőr ür tür cho szó szúr
Celownik öl level, vel tlevel fovel fől sől mől rül trul chol szól szúl
Biernik e li tli fozd fém sek mér ir tir chal szál szír
Miejscownik öłun vełun tlevełun fołun főłun sőłun mőłun rüłun trułun chołun szółun szúłun
Ablatyw őls véls tlevéls fóls főlls sőlls mőlls rűls trúls chóls szólls szúlls
Innesyw örejl verejl tleverejl forejl főrejl sőrejl mőlrejl rürejl trurejl chorejl szórejl szúlrejl
Allatyw öljöv veljöv tleveljöv foljöv főljöv sőljöv mőlröv rüljöv truljöv choljöv szóljöv szúlröv
Delatyw öroł veroł tleveroł foroł főroł sőroł mőlroł rüroł truroł choroł szóroł szúlroł
Komitatyw ölór velór tlevelór folór főlór sőlór mőlrór rülór trulór cholór szólór szúlrór
Abesyw ölvil velvil tlevelvil folvil főlvil sőlvil mőrvil rülvil trulvil cholvil szólvil szúrvil
Ekwatyw öjl lüjl tlüjl fájl főjl söŭł mőjl ürúł türúł choŭł szóŭł szúłł
Wołacz öt lüt tlüt fat főmt söcht mőrt ürt türt chot szót szúrt

We wszystkich formach zaimka ja występuje na ogół protetyczne /k/, chociaż nigdy nie jest zapisywane. Proteza ta jest częstsza w potocznym maszyjskim.

Liczebniki

Liczebniki to dość nieregularna część mowy w maszyjskim. Większość pochodzi pd pragammajskich pierwowzorów, dziedzicząc większość nieregularności (np. końcówka l. porządkowego -on lub -un). Wyjątkiem w tej kwestii jest przede wszystkim liczebnik ez "jeden", który pochodzi z innego pragammajskiego słowa, ale także wszystkie formy typu 20, 30 itd., uformowane samodzielnie przez maszyjskim w historii lub obecnie, a kończąc na nerá "60", pell "90" i kwol "0", zapożyczone od onigammajskiego, onigammajskiego i hoczebozkiego. Należy zwrócić też uwagę na bardzo nieregularne formy liczebnika "cztery" (wőg - wőn - áŭ). W niektórych innych liczebnikach występują też różne formy - w niektórych jest to podział na regularną i starszą nieregularną (np. zbiorowa forma liczebnika "sześć"), a w innych pełną, oficjalną i krótszą potoczną (jak w "pięć").

liczba liczebnik główny liczebnik porządkowy liczebnik zbiorowy
0 kwol kwolon ékwol
1 ez ezun éz
2 tał tałun étał
3 tend tendun étend
4 wőg wőn áŭ
5 charven
chan 		charvnon
chanon 		écharven
échan
6 gro gron ír
égro
7 ög övnon őg
8 var varon évar
9 pajl pajlon épajl
10 opag opavnon ópag
20 trúpag trúpavnon étrúpag
30 tendóg tendóvnon étendóg
40 jőpag jőpavnon éjőpag
50 evnópag evnópavnon évnópag
60 nerá neránn énerá
70 ögopag ögopavnon őgopag
80 varopag varopavnon évaropag
90 pell pellin épell
100 tohjer tohjaron étohjer
1000 rotahjer
rota 		rotahjaron
rotán 		érotahjer
érota

Należy zwrócić uwagę na to, że krótkie formy od "pięć", bazujące na chan, są wymawiane z nagłosową /ɣ/. Jest to bardzo rzadka sytuacja w języku, zwłaszcza w bardziej rodzimym słownictwu.

Liczebnik zbiorowy jest używany w znaczeniu asocjatywnej liczby mnogiej (np. étał fołópp "dwa kotowate"), a także do wyrażenia liczby mnogiej przy pluraliach tantum (np. étend zbor "trzy oddechy"). Używany jest także w formach dystrybucyjnych:

  • Kossapun he Marel rőzész tende hocsefügare "Koszapun i Marel mają trzy samochody";
  • Kossapun he Marel rőzész étende hocsefügare "Koszapun i Marel mają po trzy samochody".

Budowa zdań

Szyk ogólnie

Język maszyjski dąży do szyku podmiot-orzeczenie-dopełniacz (SVO), np. lü is ra chapejl. Jednak w rzeczywistości szyk jest dosyć swobodny ze względu na wysoki poziom odmiany (SVO uchodzi za najbardziej "kulturalny").

Jednak istnieją inne ograniczenia, dotyczące pojedynczych złożeń:

  • występują głównie poimki;
  • przymiotniki zawsze występują po rzeczowniku określanym, z wyjątkiem pewnych złożeń i przymiotników jednosylabowych;
  • analogicznie przysłówki występują po czasowniku.

"Tak" i "nie"

Maszyjski ma system trzech form odpowiedzi na proste pytania - jedną pozytywną (öcsk) oraz dwie negatywne (ne oraz va). Forma ne jest używana przy zaprzeczaniu zdania twierdzącego, zaś va przy zaprzeczaniu negacji. Natomiast zgadzając się w obu sytuacjach używa się słowa öcsk:

  • Küm lü rőzot hoj owáre? Öcsk - "Czy masz pojazd? Tak"
  • Küm lü rőzot hoj owáre? Ne - "Czy masz pojazd? Nie"
  • Küm lü ne rőzot hoj owáre? Öcsk - "Czy nie masz pojazdu? Tak (bo nie mam)"
  • Küm lü ne rőzot hoj owáre? Va - "Czy nie masz pojazdu? Nie (bo mam)"

Dialekty

W języku maszyjskim, mimo używania mowy na dosyć ograniczonym obszarze, występuje pewne zróżnicowanie dialektalne. Dialekty dzielą się na dwie grupy: wschodnie i zachodnie.

Dialekty wschodnie

Dialekty wschodnie są uważane za blisko spokrewnione z sobą (być może pochodzą z jednego interdialektu), gdyż są dosyć podobne do siebie. Główne cechy tej grupy to:

  • zanik ultradługich samogłosek, zastępując je kombinacjami VwV (w /uːː/ i sporadycznie /oːː/) oraz VjV (inne przypadki):
    • w sylabach otwartych obie samogłoski stają się długie (np. *brā → **brájá → brája), zaś w zamkniętych tylko pierwsza (np. *grȫl → grőjöl[1]);
  • zmiękczenie t do c w wybranych pozycjach;
  • częste przesuwki i zmiany wysokości samogłosek: samogłoski a i e przechodzą w niektórych miejscach do ä lub do y, wysokie obniżają się w wybranych pozycjach, zaś o przed miękkimi może stać się ö.
  • w gwarach Jechgiwu zanik iloczasu (np. chap i cháp wymawia się tak samo);
  • dawniej obecność fonemicznego þ, ale obecnie i tu zanika;
  • brak ł;
  • w niektórych odmianach występuje zapożyczony przyrostek liczby mnogiej -m(e), co powoduje, że rzeczowniki mają oznaczoną liczbę mnogą (np. hoj öjk "miasto" i re öjkme "miasta");
  • formy grzecznościowe czasowników nie powodują podwojenia spółgłosek (np. isa zamiast issa, endokig zamiast endokkig);
  • czasem wciąż występuje rozróżnienie czasowników chode "być" oraz ise "znajdować się".

W Jechgiwie tamtejszy interdialekt, oparty na formach wschodnich, często występuje w piśmie i często służy do porozumiewania się, tworzenia literatury i muzyki, niemniej jednak wciąż jest podporządkowany normie literackiej.

Dialekty zachodnie

Dialekty zachodnie są bardziej zróżnicowane od wschodnich, być może są bliżej oryginalnej ojczyzny Maszów. Najczęstsze cechy tej grupy to:

  • różne traktowanie ultradługich samogłosek - mogą zostać zachowane wszędzie, zachowane w sylabach otwartych, dyftongizowane lub po prostu łączone z długimi (*brā → bráe, bráŭ, brá). Rozwój w VjV~VwV praktycznie nie występuje;
  • w wielu redukacja samogłosek (a o → ă, e i → i, ö ü → ü) oraz zanik fonemu ë;
  • ch → h przed tylnimi w bardziej zachodnich gwarach (chajg → hajg);
  • brak þ;
  • obceność ł;
  • wyparcie czasownika ise przez chode, ale w niektórych odmianach te czasowniki raczej się mieszały (jak w literackim ö chod - lü is - fa chode);
  • rzadkie używanie zwrotnego zaimka meg, zastępowany przez sem;
  • celownik od "wy" brzmi üll zamiast rül.

Język literacki, bazuje głównie na dialektach zachodnich, ale są widoczne wpływy wschodnich (zwłaszcza w słownictwie). Same dialekty w Sadarynie są używane głównie w mowie.

Dialekty północne

Wymarła już grupa, zastąpił je język ludżorycki oraz inne dialekty maszyjskiego. Charakteryzowały się następującymi cechami:

  • dyftongizacja ultradługich samogłosek (*brā → bráŭ);
  • zanik fonemu ë, ale bez redukcji innych samogłosek;
  • obniżenie e do ä w niektórych pozycjach;
    • wydaje się, że północne ä było jeszcze niższe od tego wschodniego;
  • połączenie ö z e;
  • pod koniec istnienia zanikła opozycja iloczasu, przy czym é (a być może także ó) rozwinęło się inaczej niż e (o);
  • brak þ oraz ł;
  • kontrast ise oraz chode
  • zachowana IV koniugacja w czasownikach takich jak ise, ambre czy lümbote;
  • rozkład deklinacji.

Różnice między dialektami

północne zachodnie wschodnie literacki
starożytne *ë e a/e ë e (u niektórych ë)
starożytne *áe áŭ różne rozwoje ájá áe (na piśmie)
á (wymowa)
rozwój *þ *ð f v þ ð f v
rozwój *l przy tylnich l ł l ł
rozwój *t *d przed przednimi ť ď t d c dz t d
konstrukcja dopełniacza izafet + mianownik dopełniacz = allatyw izafet + mianownik
preferowana forma zaimka dzierżawczego izafet + mianownik przedrostek
przymiotniki na -öv nie tak
podwojenie spółgłosek w czasownikach
w formach grzecznościowych 		? tak nie tak
kontrast chode oraz ise tak nie tak wymieszanie
IV koniugacja tak nie
współposiadanie meg i sem nie tak
partykuła zadawnia pytań hej küm
  1. ↑ ale w bierniku już grőjőle

Ortografia

Większość prawideł ortografii jest wspólna z hoczebozkim. Oznacza to rzadkie używanie przecinków, pisownię czasownika z dużej litery po podmiotowym zdaniu złożonym oraz użycie dwukropka do łączenia końcówek z cyframi i skrótowcami (np. 2:ür öfkarür "z dwoma psami")

Alfabet

Obecnie alfabet maszyjski składa się z 35 osobnych liter (36 uwzględniając x), w którego skład wchodzi 23 podstawowych liter a. łacińskiego (24 z x), literę ł, dwie litery z diakrytykiem umlautu (ö ü) oraz 9 dwuznaków. Inne litery z diakrytykami nie są uważane za osobne litery. Litery q oraz y nie są wogóle używane w maszyjskim.

Ostatnia reforma ortografii miała miejsce w lutym 2024, ale była bardzo niewielka. Wprowadzono wtedy litery dz dzs i zmieniono zapis gieminaty [wː] z ŭw na ww w środku słowa.

litera nazwa (prosta) fonemy odmiany[1] uwagi
A a á /a/ á
B b bé /b/
C c cé /t͡s/ cz Pisownia cz jest historyczna i spotykana w nazwach własnych, w sortowaniu jest równoważna prostemu c. Litera dość rzadka, większość słów z nią to oswojone zapożyczenia.
Cs cs csé /t͡ʃ/
D d dé /d/
Dz dz dzé /d͡z/ Bardzo rzadko występuje.
Dzs dzs dzsé /d͡ʒ/ Bardzo rzadko występuje.
E e ē /ɛ~e/ é U niektórych mówców oznacza dwa fonemy: /e/ i /ə/.
F f ef /f/
G g gé /g/
H h hó /h/, Ø Po spółgłoskach nieme lub powoduje gieminację.
Hj hj hjó /j/, (/ʝ/) hy Współcześnie na ogół wymawia się tak samo jak j, ale w archaicznej wymowie i w niektórych akcentach oznacza osobny dźwięk /ʝ/. Pisownia hy jest historyczna i spotykana w nazwach własnych, w sortowaniu jest równoważna hj.
I i í /i/, /j/ í, ĭ W niektórych zapożyczeniach i obcych nazwach oznacza /j/, np. slangowe hoier "duet"[2] (nie wyklucza to jednak pisowni hojer) lub nazwa jednej z rzek Hoczebozu - Neineidar (tu też można spotkać nazwę Nejnejdar). Sporadycznie wtedy można spotkać pisownię ĭ (w analogii do zwykłego ŭ).
J j jé /j/ Znacznie częstsze od drugiego sposobu zapisu /j/, czyli hj.
K k ká /k/
Ch ch chá /x/ Połączenie chw oznacza /f/
L l el /l/
Ł ł eł /ɫ~ʟ/
Lj lj elj /ʎ/ ly Czasem połączenie lj oznacza zbitkę /lj/ i jako takie jest sortowane pomiędzy li a lk, nie jako osobna litera. Zapis ly jest archaiczny i spotykany w nazwach własnych, jest zawsze dwuznakiem znaczącym /ʎ/.
M m em /m/
N n en /n/
Nj nj enj /ɲ/ ny Czasem połączenie nj oznacza zbitkę /nj/ i jako takie jest sortowane pomiędzy ni a nk, nie jako osobna litera. Zapis ny jest archaiczny i spotykany w nazwach własnych, jest zawsze dwuznakiem znaczącym /ɲ/.
O o ó /o/ ó
Ö ö ő /ø/ ő
P p pé /p/
R r er /r/ Znaczna część mówców rera (najczęściej wtedy powstaje głoska [ʀ] lub [l]).
S s es /ʃ/ W niezadomowionych zapożyczeniach czasem brzmi tak jak sz.
Sz sz esz /s/ ß Opcjonalnie, pojedyncze sz można zapisać jako ß po samogłoskach oraz spółgłoskach l ł j.
T t té /t/
U u ú /u/, /w/ ú, ŭ Ŭ występuje by oznaczyć głoskę /w/ w wygłosie. W wielu okolicznych językach występuje wtedy dyftong i dlatego maszyjski przyjął podobną konwencję zapisu zamiast regularnego zapisu w.
Ü ü ű /y/ ű
V v vé /v/
W w wó /v/, /w/ W absolutnym nagłosie i między samogłoskami oznacza /v/.
Dla dźwięku /w/ nie jest używana w wygłosie prócz niezadomowionych zapożyczeń - zamiast tego tam występuje ŭ. Nie jest wymawiane po f i ch.
X x eksz /ks/, /gz/, /kʃ/ Obecnie używana tylko w niezadomowionych zapożyczeniach oraz niektórych nazwach własnych. Dawniej często oznaczała ks lub ksz inicjalne, jak np. w xir zamiast ksir oraz xjón zamiast kszjón.
Z z zet /z/
Zs zs zset /ʒ/
  1. ↑ W tej liście uwzględnia się tylko te, które występują w literackich słowach oraz nazwach własnych
  2. ↑ Z ludżoryckiego hoier "dwa"

Pochodzenie słownictwa

Zdecydowana większość, bo około ok. 35% słownictwa pochodzi bezpośrednio od języka protogammajskiego. Ze względu na upływ czasu, słownictwo to uległo dużej transformacji względem prajęzyka. Duża część, bo aż ok. 30% słownictwa pochodzi zaś z nieokreślonego substratu, który połączył się z pramaszyjskim. Wpłynął on też na strukturę gammajskich słów, pozwolił między innymi na proste, nagłosowe zbitki typu CR. Te dwa źródła tworzą zestaw w pełni rodzimych słów w maszyjskim.

Pod względem Gammai, maszyjski po drodze zapożyczył kilka słów z prapołudniowodarkajskiego (np. mankel "siodło", zsüszte "tracić") oraz dużo więcej z onigammajskiego (np. élepa "sierść", fürür "deska", pálsz "cena", váłł "słoń", a nawet szó "to"). Ponieważ onigammajski też jest językiem gammajskim, utworzyło to wiele dubletów (patrz niżej).

Z kolei w Hadżalu maszyjski zapożyczył dużo słów z hoczebozkiego (np. aŭtosz "żołądek", csugéchej "państwo", iger "dźwięk, głoska", prelom "godnie", zsepeszir "balować") oraz, nieco mniej, z ludżoryckiego (np. łosat "plaża" i tetin "bzdura").

Niektóre słowa mają niejasne pochodzenie, a jeszcze mniej pochodzi z natlangów, głównie z łaciny. Latynizmy mają bardzo ograniczony zasięg użytkowania i nie używa się ich w Hadżalu.

Dublety rodzime-onigammaizm

słowo odziedziczone znaczenie onigammaizm znaczenie forma pragammajska znaczenie
ál mleko ser nabiał *asaal mleko
ezdop trawa csűn pastwisko *siyyap trawa
farin drzewa (l. mn.) fürür deska *piirun drewno, drzewo
frun brzoza
gnón syn gán syn, chłopiec *ghahan syn
hoszter ogień fél ognisko *faatraa ogień
jőe pasterz öjff czyhacz *auf pasterz, przewodnik
jón koło and wieniec *yamna koło
kszjun miód űksün miód skrystalizowany *yugtun miód
chamb więc, zatem kaf niechaj, niech *kammi niechaj
mrók oko zene głaz *zuumak oko
ök przedimek określony l. poj. szó to *sauk to
ür przedimek określony l. mn. szúr te
pri włosy élepa sierść *ruubu włos, sierść
röbir robić éloŭpe niszczyć, psuć *raub czynić
rönd zachód zőrr ratusz *zauna zachód, dial. siedziba
süm dusza sem się *tuum dusza, -się
szón trąbka sügan róg (np. zwierzęcia) *tukan róg
tarot miejsce, miasto szálaszir obradować *tharath miejsce
tendun trzeci dzsün sędzia *dhinnum trzeci
zan ręka pjenj dłoń *ayn ręka, dłoń

Przykładowe teksty

Ptasie Wesele

Ra Asszirózar Zúmmf
War hoj geŭmep charpé chode?
Ra Telka ök geŭmep charpé chode.
Ra Telka gne étalöv choljöv:
Ö chod ra lemb farö néköv
He ne odlósz chode ök geŭmep,
Ö ne odlósz chode ök geŭmep.

polski
Ptasie Wesele
Kto ma być panną młodą? 
Telka ma być panną młodą.
Telka odpowiada im dwojgu:
Ja jestem bardzo brzydką kobietą, 
nie mogę być panną młodą,
nie mogę być panną młodą.

Owca i Konie

Afkosejl lür hoj tár, éŭch chod ne chorsev, endokézsen re vofkoßunne. Ök ezun szowőn ra owáre iléve, ök tałun szowőn pá ra aße sejle he ök tendun wárövnórőn ozdo hoj hommáse. Ök tár gnézsen ür vofkoßunnál: „Ök höror léke öl, ov endoke, we hoj hommás gnare röpir re vofkoßunnál”. Ür vofkoßunnek gnuren: „Süre tárut, ür höror lékur mől, ov hoj hommás, kráj, jössene ra lachors e für. He ök tár chod ne chorsev.” Char szál sürézsen, ök tár demazsen ozdo hoj náper kiss.

Przypisy

Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_maszyjski&oldid=55999”