Język zongepajcki

Język zongepajcki (klasyczny) żongěpaizaiz aigoslo
Typologia:	analityczno-aglutynacyjny z elementami fleksji, z szykiem SOV
Utworzenie:	Emil (w 2020)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	atšzif, także łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski (†) Starozongepajcki (†) Średniozongepajcki (†) Zongepajcki klasyczny
Kody
Conlanger–1	zon.
Lista conlangów

        

Zobacz też słownik tego języka.

Język zongepajcki, Język zongepajski lub Język zachodni (zon. żongěpaizaiz aigoslo ['zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo]) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, tzw. slotacyzm, palatalizacja, szyk SOV i przejście [aː] > [ɛ] (ě). Język jest inspirowany językami słowiańskimi, germańskimi, ugrofińskimi oraz w niewielkim stopniu semickimi (zwłaszcza jeśli chodzi o pismo).

Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [ɣ] na n tylnojęzykowe [ŋ]. Język klasyczny wywodzi się z średniozongepajckiego, ten zaś z starozongepajckiego. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, chamskimi, co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych języków darkajskich, a nawet języka pradarkajskiego które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej.

Nazwa

Nazwa żongěpaizaiz aigoslo wywodzi się od starozongepajckiej nazwy *żongábeiseis eigołł, zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa *zaunghaabii oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo żona (od sz. *żona, pɣ. *zauna) "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś *żongěpai (szo. *żongábei, pɣ. *zaunghaabii) zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin język zongepajcki lub zongepajski, dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia język zachodni.

Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to żongě (powstałe z żongěpai), zaś naród nazywa się żongěslaza (zongepajczycy).

Historia

Przybycie Zongepajczyków

Trasa wędrówki Zongepajczyków (Czerwony - Kotlina Zongepajcka) (Kiegdyś mapa zostania zaaktualizowana)

Zongepajczycy wywodzą się od protogammajczyków, analogicznie j. zongepajcki pochodzi od protogammajskiego. Na bazie samej początkowej nazwy języka (sz. żongábeiseis eigołł – język zachodzącego słońca) można wnioskować, że poruszali się na zachód. Nie wiemy jednak, dlaczego zmienili tor drogi na południe, ku Kotlinie Zongepajckiej. Możliwe, że musieli zmienić kierunek z powodu innych ludów.

Zongepajczycy dotarli do centralnej części kotliny, gdzie pozostali na długi czas. Używany przez nich djalekt protogammajski już zaczął się oddalać – w ramach zmiany fonetyki przeprowadzono monoftongizację, dyftongizację wysokich długich samogłosek i powstała samogłoska á pochodząca z protogammajskiego *ā. Co ciekawe, prawie identyczne zmiany fonetyczne odbyły się w języku prachamskim. Niektórzy uważają to za wspólne pochodzenie, ale większość obecnie uważa że to efekt ligi językowej.

Ponieważ świeża zongepajszczyzna była mniej popularna niż ówczesne, już dzielące się j. darkajskie, zaczęła ulegać ich wpływom. Zaczęły się upowszechniać czasowniki posiłkowe, które zastąpiły część afiksów z protogammajskiego, zaczęły upowszechniać się słowa darkajskie (np. ðancho z pdr. *ddənəkaŭ na tysiąc lub ziroz z pdr. *dirъs na bruk), kończąc na wywołaniu I przesuwki jako wpływ pradarkajskiej przesuwki międzyjerowej. Zongepajcki uczynił jednak także sporo swoich innowacji.

Język starozongepajcki

Od kiedy zaczęły się upowszechniać darkajskie cechy w zongepajszczyźnie można mówić o j. starozongepajckim. Wtedy protogammajski iloczas zanikł, dając system samogłoskowy z 6 monoftongami i 2 dyftongami: a á e ei i o ou u. Jak można zauważyć, są to te same samogłoski co w klasycznej odmianie, ale á ei ou mają inną barwę. Á jest charakterystyczną samogłoską tego okresu. Zgodnie z wczesnymi obcymi zapożyczeniami, była labjalizowana. Prawdopodobnie zatem brzmiała [ɞ], ale [œ] też jest godne uwagi.

Spółgłoski przed przesuwką wyglądały podobnie do rekonstrukcji protogammajskiego. Z głównych zmian to przejście [ħ] → [x] oraz [r] → [ɮ] (slotacyzm). Obie te zmiany musiały się odbyć wcześnie, zwłaszcza że już w zapożyczeniach z darkajskich pradarkajskie *r jest przenoszone jako długie *rr, a nie krótkie *łł. Ponadto, *l i *ll stały się welaryzowane jako [ɫ̪] oraz [ɫ̪ː].

Kiedy rozpoczęła się pierwsza przesuwka, w fonetyce spółgłosek doszło do drastycznych zmian. Znikły spółgłoski zwarte dźwięczne i spółgłoska [θ], za to pojawiły się liczne afrykaty. Doprowadziło to do zmiany nazwy języka na żongápeizeiz eigołł. Jednak nie wszędzie przesuwka miała te same efekty, bowiem w ołłuchu i runiejowskim przesuwce nie uległy spółgłoski welarne.

Bezokolicznik przejął darkajską końcówkę -háj jako -áj, gerundium analogicznie uzyskało -oj. Efektem były jednolite końcówki dla czasowników kończących się na spółgłoskę (samogłoskowy wariant -ňe powstał później) z wyjątkiem być. Deklinacja w tym okresie miała dziewięć przypadków, wszystkie z odmiany klasycznej i dodatkowo celownik.

Średniozongepajcki

Wraz z nowym zestawem spółgłosek wkracza się do okresu średniozongepajckiego. Wówczas oddzielił się od języka djalekt zachodni, który przeszedł w język prazachodniozongepajcki i ostatecznie języki zachodniozongepajckie. Dochodzi tu do kolejnych przemian.

W fonetyce, dyftongi ei ou obniżyły się do ai au, zaś á zaczęło tracić labializację. Na zachodzie rozpoczął się proces [ɮ] → [sl] (być może z pośrednim [ɬ]), który dotarł później do wszystkich djalektów prócz ołłucha. Ponieważ nadal utrzymywała się sylaba CVC, powstała samogłoska ruchoma. R uległo skróceniu. Wkrótce wszystkie geminaty się skróciły, co spowodowało II przesuwkę. Pojawiły się wówczas nowe b, d, co spowodowało możliwość ich importu w zapożyczeniach. Nadal nie przeprowadzono palatalizacji.

W gramatyce też pojawiły się różnice. Utracono wówczas formę teliktyczną, funkcje jej objął aspekt dokonany. Harmonia pozostała bez zmian, z rozróżnieniem dawnej długości a-á, i-ai, u-au i znajdującymi się poza tym systemem e, o. Powstaje druga końcówka bezokolicznika -ne używana po samogłoskach (-áj pozostało dla tych kończących się na spółgłoski) prócz czasownika woleć. Efektem było to, że prawie wszystkie czasowniki kończyły się identycznie. Zaczynają się stabilizować sposoby powstawania imiesłowów.

Celownik zaczyna powoli wypadać z użycia, aby ograniczyć się do djalektu ołłuch i utartych fraz. Jednakże jego całkowity zanik odbył już się po późniejszej zmianie ă > o, aby dać relikt w odmianie O-tematu dopełniacza (końcówka -oł)

Język w tym okresie już nie odczuwał mocnej presji od darkajskich, zwiększył się także jego lokalny prestiż. Za to zongepajszczyzna powoli zaczęła wpływać na północnodarkajskie (było to połączone z początkiem ekspansji zongepajczyków). Dlatego szamani postanowili powoli próbować tworzyć ujednoliconą wersję języka, co doprowadziło do powstania odmiany klasycznej.

W pewnym momencie historji języka samogłoska i i spółgłoska j zaczęła zmiękczać wszystkie spółgłoski prócz wargowych, choć niekonsekwentnie robiło to także e. Później zmiękczone *sʲ, *szʲ, *zʲ, *dzʲ < ch/kh, g, t, d uległy depalatalizaji. Pojawiło się przez to kilka nowych fonemów.

Pod koniec tego okresu á przesunęło się ku przodowi do [ɛ], dając nową przednią samogłoskę ě. Wtedy palatalizacja już nie się odbywała, dlatego ta samogłoska nie wpłynęła na spółgłoski. Ponadto, pod wpływem anologji do nowej odmianki a-ě w harmonii powstała odmiana o-e, gdzie e funkcjonowało jako długa samogłoska.

Język klasyczny

Szamanom udało się to zadanie i udało im się stworzyć jednolitą wersję języka. Język klasyczny powstał w okresie przeprowadzania palatalizacji i podwyższaniu spółgłosek niskich przy r, które odbyło się w części djalektów, w tym djalekcie jukch, który jest podstawą j. klasycznego. Do zapisu postanowiono nie zapożyczać pisma, a stworzyć własne na bazie uproszczonych ideografów. Powstała wówczas abugida znana jako atšzif lub bupaupfefa (od pierwszych sylab liter: budu, pauslosaiz, pfěslě, fahak).

(tu będzie dalej)

Rozwój fonetyki od protogamajskiego

Samogłoski

• *ai > e
• *au > o
• *iː, *uː_W > ai (gdzie W to dowolna spółgłoska wargowa)
• *i > i
• *uː_!W > au
• *u > u
• *aː > ɛ (zapisane przy pomocy ě)
• *a > ɐ (zapisane przy pomocy a)

Spółgłoski

Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.

Pierwsze zmiany:

• *j- > ø
• *-h > *-ð (bardzo nieregularnie)
• *l > ɫ (ł)
• *lː > ɫː
• *r > ɮ (łł)

Protogamajskie rː zostaje zachowane podczas tego okresu.

Zmiana *-h > *-ð (będąca formą fortycji) jest nieregularna i wydaje się być coraz rzadsza, im wschodniejszy djalekt. Djalekt zachodni (który później ewoluował w język prazachodniozongepajcki) przeprowadza tą zmianę dosyć często, natomiast kresowy ołłuch przeprowadził tą zmianę tylko w kilku słowach, omijając tam nawet końcówkę przysłówka.

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

• *f > pf (zapisane jako pf)
• *θ > tθ > ts (zapisane jako z, niektóre odmiany ludowe nadal utrzymują [tθ], co się oddaje jako ƶ)
• *s > ts (zapisane jako z)
• *ħ > *x > kx (zapisane jako x, przejście to nie nastąpiło w części dialektów)

Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa (i jest to obecnie jedyne rodzime występowanie [θ]). Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie afrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną afrykatą).

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

• *p > f
• *t > s
• *k > x (zapisane jako ch)
• *q > χ (zapisane jako kh, dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób)

Zamiana ta była przeprowadzana niezależnie od środowiska. Wyjątkem jest zaimek pe pochodzący od pragammajskiego *pay zamiast oczekiwanego **fe. Jednak z powodu podobnej nieregularności w prachamskim (be zamiast **pe) sugeruje się, że istniał regionalizm *bay.

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

• *b > p
• *d > t
• *g > k

Ta zmiana nie odbyła się po r. Te grupy są obecnie zapisywanie rb, rd, rk (nie ma innych [g]).

Zanik ɮ

• *słł > sl
• *VłłV > VslV
• *#łłV > #ăslV
• *CłłV > CsălV
• *Vłł[C #] > Vslă[C #]

Druga przesuwka

• *rː > r
• *ɫː > l
• *jː > jɛj (jěj)
• *wː > waw (waw/wau)
• *mː, *mp > b
• *nː, *nt > d

W prazachodniozongepajckim ta zmiana wyglądała dużo inaczej. Długie ww dało waw tylko przed samogłoską, zaś przed spółgłoską i w wygłosie dało wu. Natomiast jj rozwinęło się w dźwięk [d͡ʒ].

Przejście ă > o

• *ă > o

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i.

• *d > dzʲ > dz (dz)
• *t > tsʲ > ts (z)
• *s > ʃ (š)
• *z (sz) > ʒ (šz)
• *ts (z) > tʃ (ž)
• *θ (þ) > ž (tylko w zapożyczeniach – brak rodzimego þ przed samogłoską)
• *ð > dʒ (dž)
• *ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
• *h, r > j
• *rj > j
• *hj > ç (ḱ)
• *n > ɲ (ň)
• *k > ḱ
• *χ, x > sʲ > s (s)
• *ɣ > zʲ > z (sz)
• *kx > tɕ (x̌)

Wargowe palatalizacji nie ulegają. Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie została przeprowadzona konsekwentnie przed e.

Tzw. "Naleciałość ludowa"

• nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon)
• nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon)

Ponadto po tym doszło do kilku innych zmian w rdzeniach. Oto one:

• *me > mo
• *Vh > Vː
• nieakcentowane *e > *i (ė)
• *ar > or
• *ěr > er

Refleksy fonemów protogammajskich w zongepajckim

Samogłoski

PG	zwykłe	przed *rr
a	ɐ̱	o
ā	ɛ	e
ai	e~i
au	o
i	i
ī	aɪ
u	u
ū	aʊ, aɪ

Spółgłoski

PG	palatalizowane	przed obstruentem	inne pozycje
p	f
t	ʃ	s
k	s	x
q		χ
b	p
d	ts	t
g	ç	k
f	pf	f	pf
θ	tʃ	θ	ts
s		s
ħ	tɕ	x	kx
h	j/ç	ː/ð	h/ː/ð
ð	dʒ	ð
z	ʒ	z
ɣ	z	ɣ
m	m
mː, mb	b
n	ɲ	n
nː, nd	dz	d
r	sʎ	sl
rː	j	r
l	ʎ	ɫ
lː		l
j	nie dotyczy	j	ø, j
jː		jɛj
w	w
wː	waw

Fonologia

Samogłoski

Samogłoski na planie czworokąta samogłosek

System samogłosek jest dosyć konserwatywny w skali języków gammajskich.

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	i		u
Półprzymknięte	e		o
Półotwarte	ɛ
Prawie otwarte		ɐ̱

Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [h], które wtedy zanika. Długie i u występują także jako realizacja nagłosowych ji wu. Są więc raczej allofonami.

Dźwięk /ɐ̱/ w celu ułatwienia zapisu może być zapisany /ɐ/, /ʌ/, /ä/ a nawet /a/.

Dyftongi

Występują dwa dyftongi: ai oraz au. Pochodzą one przede wszystkim z protogamajskich *ī, *ū. Są one traktowane jako pojedyncza samogłoska. Dyftong ai jest zazwyczaj realizowany jako [aɪ̯], ale przed jotą jako [aɛ̯]. Analogicznie au jest na ogół realizowane jako [aʊ̯], ale przed u niezgłoskotwórczym jako [aɔ̯].

Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [ɛ] oraz [ɔ], wypychając także stare [ɛ] do [æ].

Spółgłoski

System spółgłosek w przeciwieństwie do samogłosek jest bardziej innowacyjny (slotacyzm, dwie przesuwki, palatalizacja), ale nadal wykazuje liczne podobieństwa. Przykładowo zongepajckie z [ts] odpowiada regularnie w wielu językach s lub þ [θ].

Ważny dla rodziny gammajskiej dźwięk [ɣ] został dosyć dobrze zachowany nie zmieniając barwy, ale w pozycji palatalizacji został ostatecznie zamieniony na [z].

Tabela systemu spółgłoskowego (wątpliwe chwonemy są w nawiasach)

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Krtaniowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k
	dźwięczne	b	d
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	ts	tʃ	(tɕ)	kx
	dźwięczne		(dz)	(dʒ)
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	θ, s	ʃ	ç	x	χ	h
	dźwięczne		ð, z	ʒ		ɣ
Drżące			r
Boczne, Półsamogłoski			ɫ̪	l	ʎ, j	w

Część może być uznana za allofony. Najlepiej to widać w przypadku dźwięku [tɕ], zmięgczonego [kx], który jest niezwykle rzadki i bez przeszkód można go potraktować jako allofon. Także nieco częstsze [dz] i [dʒ] można uznać za allofony odpowiednio /d/ i /ð/. Inaczej wygląda sytuacja z [tʃ], [ʃ] i [ʒ] < [ts], [s] i [z], które kontrastują z [ts], [s], [z] < [t], [x], [ɣ]. Również [ɲ], [ʎ] i [ç] rzadko są traktowane jako allofony z powodu kilku źródeł.

Dźwięk /θ/ w słowach rodzimych pojawia się tylko przed innym obstruentem. W nagłosie, pozycji interwokalicznej i absolutnym wygłosie występuje tylko w zapożyczeniach.

Fonem /ɫ̪/ jest wymawiany zębowo, ale znak artykulacji zębowej jest zazwyczaj pomijany. W wygłosie ma tendencje do przechodzenia w u niezgłoskotwórcze [w].

Dźwięk [g]

Oryginalne protogamajskie *g zostało ubezdźwięcznione do k podczas I przesuwki i nie było grupy *ŋk, która mogłaby dać nowe g. Spowodowało to lukę w systemie fonetycznym, jednak w tej pozycji nie jest niczym dziwnym. Samodzielny fonem /g/ nie istnieje, ale samo [g] występuje jako allofon. Grupa /rk/ jest bowiem wymawiana [rg], co było wyjątkem podczas przesuwki. Nie pojawia się natomiast [g] w zapożyczeniach, które jest zastępowane /k/ lub /ɣ/, w kilku słowach także przez /ð/, z wyjątkem naturalnej grupy rk. Z drugej strony, pojawiają się nowe zapożyczenia z obcą zbitką [rk], przez co kontekst obecności [g] zaczyna być zatarty. Generalnie jednak nie uznaje się [g] za samodzielny fonem.

Akcent

Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę słowa. Nie ma żadnych wyjątków od tej zasady w języku klasycznym, ale występują czasem w ludowych djalektach.

Sposoby zapisu

Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany atšzifem (od starozongepajckiego adszip "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim.

Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego

Alfabet łaciński przeznaczony do zapisu zongepajckiego na komputerze został oparty na zmodyfikowanym alfabetem husyckim.

a

b

d

ð

dz

dž

e

ě

ė

f

g

h

ch

kh

i

ai

j

k

ḱ

[ɐ]

[b]

[d]

[ð]

[d͡z]

[d͡ʒ]

[e]

[ɛ]

[i]

[f]

[ɣ]

[h][ː]

[x]

[χ]

[i]

[aɪ̯]

[j]

[k]

[ç]

l

ľ

ł

m

n

ň

o

p

pf

r

s

š

sz

šz

t

u

au

w

[l]

[ʎ]

[ɫ̪]

[m]

[n]

[ɲ]

[o]

[p]

[p͡f]

[r]

[s]

[ʃ]

[z]

[ʒ]

[t]

[u]

[aʊ̯]

[w]

x

x̌

z

ž

ż

þ

[k͡x]

[t͡ɕ]

[t͡s]

[t͡ʃ]

[z]

[θ]

Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðěkė [ðɛki] "ofiara" (dopełniacz: ðěkėwo, teoretyczne **ðěki miałoby chwormę **ðěkiwi)

Jest także możliwość zapisu bez diakrytków. Haczek nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez y, ð jest pisane jako dh, þ jako th, ł jako lh zaś ě jako ae.

Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków.

Atšzif

Narodowym pismem jest atšzif, pochodzący z starozongepajckiego pisma ideograficznego. Współcześnie został bardzo uproszczony.

Atšzif jest abugidą, na którą przypada 24 spółgłosek, 1 obowiązkowa ligatura, 9 znaków diakrytycznych na samogłoski i diakrytyk zmiękczenia. Pisze się go od lewej do prawej strony, od dołu do góry. Atšzif w takim zestawia bardzo dobrze oddaje fonetykę języka klasycznego a dzięki prostym kształtom jest zdecydowanie lepszy od pisma klinowego. Samogłoski są zapisywane wokół spółgłoski, zaś w nagłosie wokół h, które wtedy jest nieme. Nie ma odróżnienia pomiędzy niemym h a zwykłym h, co później w części djalektów doprowadziło do zaniku nagłosowego h. Jednak niektóre odmiany pisma zaczęły pisać samogłoski w tej pozycji jako samodzielne znaki, zachowując charakter abugidy w innych miejscach.

Do atšzifu zalicza się także cyfry darkajskie, zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma.

Atšzif	Łacinka	Znaczenie ideograficzne	Tłumaczenie
	b	budu	rycina, obraz
	p	pauslosaiz	pole
	pf	pfěslě	ogień
	f	fahak	ziarno
	g	gaba	człowiek
	ch	chajin	ręka
	d	dach	zakręt
	t	takaim	ucho
	z	zuwaslo	myśliwy
	þ, z	zoslu	owca
	s	soko	jabłko
	sz/ż	szaimach	oko
	ð	džidu	trzy
	k	kaľipfa	mózg, wiedza
	x	xorsěkh	krew
	kh	khuran	wiatr
	h	jisłě	szaman, kapłan
	j	jot	patyk
	w	wadǩė	urządzenie do mielenia
	m	mu	gęś
	n	ňija	woda
	r	rawa	zwierz
	l	ľit	zboże
	ł	łaislo	ładunek
Znak diakrytyczny
	(ˇ)	zmiękczenie	-
Znaki samogłosek
	a	samogłoska krótka a	-
	o	samogłoska krótka o	-
	i, ė	samogłoska krótka i	-
	u	samogłoska krótka u	-
	ě	samogłoska długa ě	-
	e, ė	samogłoska długa e	-
	ai	samogłoska długa ai	-
	au	samogłoska długa au	-
	o/ă	samogłoska ruchoma	-
Ligatura
	jě	-
Cyfry darkajskie
	1	-	-
	2
	3
	4
	5
	6
	7
	8
	9
	10
	100
	1000

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

W języku została dosyć dobrze zachowana protogammajska harmonia samogłosek. Doszło jednak do zmienienia samogłoski, która ją wywołuje, bowiem nie musi to być samogłoska w rdzeniu, a może być to samogłoska poprzedniego przyrostka. Jednak zazwyczaj nie można zobaczyć tej zmiany, gdyż już samogłoska w sufiksie jest wcześniej podległa harmonii (ale nie wszystkie sufiksy jej podlegają, wtedy to można zauważyć).

Ostatnia samogłoska słowa	Pierwsza samogłoska sufiksu
	krótka (_)	długa (_²)
i, ai	i	ai
u, au	u	au
o, e, ė	o	ė, e
a, ě	a	ě

Np:

• aigoslo (język) > aigoro (języki)
• fislun (drzewo) > fislunoslu (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ruchome o)
• jisłě (kapłan) > jisłěsla (kapłani)
• zoslu (owca) > zosluslu (owce)

W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e~ė, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.

O ruchome

Rozwój /r/ > /sl/ może naruszyć protogamajską budowę sylaby (C)V(C). Język zongepajski ściśle przestrzega tej budowy i ewentualne oboczności naprawia tzw. o ruchomym. Nie zawsze jest ono regularne, ale są sytuacje w których można to przewidzieć:

• po końcowym sl, np. aigoslo < aigosl
• w grupach CslV > CsolV, VslC > VsloC
• jeżeli sufiks by się zaczął na sl, przed sl dodajemy właśnie ruchome o.

Właściwości ruchomego o:

• nie podlega harmonii
• jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej

Deklinacja

Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.

Przypadki w języku zongepajckim (w okrągłym pytania):

• 1. mianownik (kto, co)
• 2. dopełniacz (kogo, czego)
• 3. biernik (kogo, co)
• 4. miejscownik (o kim, o czym)
• 5. ablatyw (skąd, od kogo, od czego)
• 6. allatyw (dokąd, do kogo, do czego)
• 7. innesyw (w kim, w czym)
• 8. wołacz (zawołaj kogoś, coś)

Ponadto istnieją trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Te dwie ostatnie powodują skrócenie niektórych przyrostków przypadków.

Przypadki które zostały utracone to narzędnik, prolatyw, ekwatyw i celownik. Narzędnik został zastąpiony poprzez formę miejscownika i przyimki, przez co narzędzie wykonania jest określane miejscownikem. Prolatyw został natomiast zastąpiony przez ablatyw, ekwatyw z kolei mianownikem. Celownik wypadł z użycia dużo później, stąd zachowane utarte zwroty, jego obecność w ołłuchu oraz tzw. relikt celownika – dopełniacz w odmianie ruchomej O-tematu ma formę celownika (-oł) aby uniknąć zlania z mianownikem (a więc celownik wypadł już po przejściu ă > o). Współcześnie jest wyrażany poprzez dopełniacz z przyimkem fi (dla).

Odmiana

Odmiana jest odziedziczona z pragammajskiego i jest nieco rozbudowana ze względu na trzy tryby odmiany: samogłoskowy, spółgłoskowy i ruchomy. Ponadto w deklinacji doszło do pewnego przejścia w tryb fleksyjny – mianowicie końcówki liczb i przypadków często łączyły się ze sobą, tworząc końcówki fleksyjne.

Deklinacja
Przypadek	L. Pojedyncza			L. Podwójna			L. Mnoga
	Samogłoskowa	Spółgłoskowa	Ruchoma	Samogłoskowa	Spółgłoskowa	Ruchoma	Samogłoskowa	Spółgłoskowa	Ruchoma
Mianownik	–ø		–o	–ja	–_ja		–sl_	–osl_	–r_
Dopełniacz	–w_	–_, –oł		–jau	–_jau		–sl_zau	–osl_zau	–r_zau
Biernik	–j_z	–_z		–j	–_j		–sl_z	–osl_z	–r_z
Miejscownik	–hě		–ohě	–jahě	–_jahě		–sl_zhě	–osl_zhě	–r_zhě
Ablatyw	–chu	–_chu		–jach	–_jach		–sl_ch	–osl_ch	–r_ch
Allatyw	–kuch	–uch		–jak	–_jak		–sl_k	–osl_k	–r_k
Innesyw	–z_		–oz_	–jaz	–_jaz		–sl_zaz	–osl_zaz	–r_zaz
Wołacz	–s_²		–os_²	–jakhě	–_jakhě		–sl_khě	–osl_khě	–r_khě

Odmiana zaimków osobowych

Zaimki osobowe odmienia się nieregularnie, według tego wzoru:

Przypadek	go (ja)	łai (ty)	pe (on)	šzipfajěja (my du.)	ujěja (wy du.)	khado (oni du.)	šzipfa (my)	auslo (wy)	kha (oni)
1. Mianownik	go	łai	pe	šzipfajěja	ujěja	khado	šzipfa	auslo	kha
2. Dopełniacz	gawawa	łaiwė	pawawa	šzipfajějau	ujějau	khadowo	šzipfau	auslau	khau
3. Biernik	goz	łaiz	pajějaz	šzipfajěj	ujěj	khadziz	šzipfiz	zaislo	siz
4. Miejscownik	goð	łaih	pehě	šzipfajějahě	ujějahě	khadohě	šzipfað	hauslo	khah
5. Ablatyw	gochu	łaichu	pechu	zipfajějach	ujějach	khadochu	šzipfachu	ausluchu	khachu
6. Allatyw	gokuch	łaikuch	pekuch	šzipfajějak	ujějak	khadokuch	šzipfakuch	ausluch	khakuch
7. Innesyw	goz	łaiz	pez	šzipfajějaz	ujějaz	khadoz	šzipfaz	zauslo	khaz
8. Wołacz	gokh	łaikh	pajakh	šzipfajějakh	ujějakh	khadokh	šzipfakh	auslukh	khakh

Przymiotnik

Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest -z_z lub -z_²z, która może być zmiękczona do -ž_z lub -ž_²z.

Ostatnia samogłoska	Pozycja tej samogłoski i długość
	krótka	długa w wygłosie	długa w śródgłosie
i, ai	-žiz	-zaiz
u, au	-zuz	-zauz
a, ě	-zaz		-zěz
o, e/ė	-zoz		-žėz

Przykłady:

• jisłězaz – kapłański
• żongěpaizaiz – zachodni
• aigoslozoz – językowy
• fahakzuz – ziarnowy
• zahmas'zaz – mielony

Dodając natomiast -(_)lu zamiast -z_z otrzymamy przymiotnik wyrażający brak danej cechy. Np. aigoslolu – bezjęzyczny. Jest to cecha odziedziczona od pragammajskiego.

Przymiotniki długie

Występują też częściowo charakterystyczne przymiotniki długie, powstałe pod wpływem gramatyki darkajskiej (innym gammajskim który je utworzył jest język gowojski). Używa się go do określenia rzeczy wyjątkowych, jedynych w swoim rodzaju (pełni więc częściowo funkcje przedimka określonego) – ale nie do wszystkich, np. języki mają przymiotniki krótkie. Kończy się na -z_zaz, -ž_zaz, -z_²zaz, -ž_²zaz na tych samych zasadach co zwykłe przymiotniki.

Przysłówek

Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika -z_z/-z_²z na -z_ð/-z_²ð. Ta również może być zmiękczona do -ž_ð/-ž_²ð. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:

Ostatnia samogłoska	Pozycja tej samogłoski i długość
	krótka	długa w wygłosie	długa w śródgłosie
i, ai	-žið	-zaið
u, au	-zuð	-zauð
a, ě	-zað		-zěð
o, e/ė	-zoð		-žėð

• jisłězað – kapłańsko
• żongěpaizaið – zachodnio
• aigoslozoð – językowo
• zahmas'zað – mielnie

Aby stworzyć przysłówek określający brak cechy, dodajemy końcówkę -(_)lau.

Czasownik

Czasownik wiadomo do czego służy. Jego odmiana od czasu pragammajskich nieco się uprościła – część funkcji przejęły czasowniki posiłkowe. Jednak nadal wykazuje podstawowe cechy – zatarcie różnicy pomiędzy aspektem a trybem, odmiana przez osoby oraz ich bogata ilość.

Bezokolicznik

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim -ěj (po spółgłoskach i ruchomym o), zapożyczona z j. darkajskiego, lub -ňė (po innych samogłoskach). Ponieważ protogamajskie czasowniki rzadko kończyły się na samogłoskę, -ňė jest dosyć rzadkie. Przykłady:

• zahmasěj – mielić/mleć
• szaiměj – orać
• zuwaslěj – polować
• ḱifěj – biec
• uzupěj – pytanie
• pfěslěňe – palić
• soňe – jeść

Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna).

Odmiana czasowników

Prawie czasowniki odmieniają się według tego schematu:

Osoba	Sufiks
1 os. l. poj	-(f)_²t
2 os. l. poj	-(f)_²z
3 os. l. poj	-(f)_²žė
1 os. l. pd	-(ð~dž)_
2 os. l. pd	-(ð~dž)_g
3 os. l. pd	-(ð~dž)_x
1 os. l. mn	-(f)_²
2 os. l. mn	-(f)_²g
3 os. l. mn	-(f)_²x

Jedynym wyjątkiem jest czasownik "być":

Osoba	Czasownik
1 os. l. poj	chadě
2 os. l. poj	chadapf
3 os. l. poj	chadzė
1 os. l. pd	chadajěja
2 os. l. pd	chadazajěja
3 os. l. pd	chadažėt
1 os. l. mn	chad(u)
2 os. l. mn	chadazěg
3 os. l. mn	chadazět

Czasownik mieć (xohsazěj), w przeciwieństwie do protogamajskiego, odmienia się regularnie. To samo się tyczy czasownika woleć (oslauna), w nim afiksy po prostu się doklejają na koniec (brak zwykłej końcówki bezokolicznika).

Cząstkę osoby można pominąć, gdy podmiot już jest znany, zaś czas jest inny niż teraźniejszy.

Chcieć

Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik chcieć nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), to pragnienie jakiejś czynności należy wyrazić następująco:

• 1. podmiot
• 2. dopełnienie
• 3. czasownik posiłkowy woleć (oslauna) odmieniony normalnie
• 4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem woleć orzeczenie modalne)

Przykładowo: Go xahsazaz pausluz oslaunafět szaimait. - Ja chce orać wielkie pole.

Ale: Go xahsazaz pausluz oslaunafět szaiměj. - Ja wolę orać wielkie pole.

Ta konstrukcja woleć + osobowa forma czasownika zachowuje się inaczej w trybie życzącym i czasie zaprzeszłym niż inne czasowniki, o czem niżej.

Trybo-aspekty

Stanu (aspekty):

W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy (ø).

Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie zaprzeszłym) prefiksu p(_)- np.

• szaimait (oram) > piszaimait (zoram)
• fahakět (sieję) > pafahakět (zsieję)

W większości djalektów zanikła forma teliktyczna. Wśród nich jest także klasyczna odmiana zongepajszczyzny. Jednak w djalekcie zachodnim (który stał się przodkiem wszystkich zachodniozongepajckich) przetrwała, a czasami w nich to ona zastąpiła aspekt dokonany.

Reliktowe czasowniki z formą teliktyczną (tzw. czasowniki skończone)

Mimo że już nie jest regularnie tworzona, forma teliktyczna przetrwała jako stała część części czasowników. Te czasowniki to tzw. czasowniki skończone. Często mają znaczenia inne od pierwowzorów. Często zastępują różne dłuższe frazy. Przykłady takich czasowników:

• maszawawěj – skończyć
• mizaikhěj – mieć pomysł
• machawaněj – skończyć rozmowę
• mahałuszěj – mieć zasiane pole

Intencji:

Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzymy ją dodaniem na początek prefiksu h_(sl)- lub j_(sl)- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:

• szaimait (oram) > jiszaimait (chce orać)
• fahakět (sieję) > hafahakět (chcę siać)

Forma życząca wyraża życzenie mówiącego.

Tworzymy ją poprzez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie chcieć):

• szaimait (oram) > chadapf szaimaiz (obyś orał)
• fahakět (sieję) > chadapf fahakěz (obyś siał).

Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych.

W przypadku konstrukcji chcieć (woleć + odmieniony czasownik) tryb życzący jest inaczej budowany. Polega na przesunięciu czasownika posiłkowego woleć pomiędzy podmiot a dopełnienie. Jest to pozostałość pragamajskiego szyku SVO.

Forma pytająca oczywiście tworzy pytania. Tworzymy ją dodając cząstkę k_²(m)- lub ḱ_²(m)- (jeśli _² to e/ė) np.

• szaimait (oram) > kaiszaimaiz (orasz?)
• fahakět (sieję) > kěfahakěz (siejesz?).

Oczywiście trybo-aspekty można łączyć.

Czasy

W języku występują cztery czasy, trzy odziedziczone z protogamajskiego i jeden nowy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły.

Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks "-(t)_²l" np:

• szaimaitail – będę orać
• ḱifaigail – będziecie biec

Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks "-(s)_n" np:

• fahakětan – siałem
• zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście

Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik być w czasie przeszłym np:

• chaděsan fahakětan – siałem był
• chadazajějasan zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście byli

W przypadku konstrukcji chcieć (woleć + odmieniony czasownik) czasownik posiłkowy woleć znajduje się pomiędzy podmiotem a orzeczeniem, a reszta orzeczenia (posiłkowe być i czasownik właściwy) normalnie na końcu zdania.

Gerundium

Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy, tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika -ěj na -oj (ta końcówka również pochodzi z j. darkajskiego), zaś w przypadku końcówki -ňė zamianę na -ňėj. Odmienia się przez przypadki jak każdy rzeczownik, zaś w odmianie ludowej języka zawsze otrzymuje przedimek określony. Przykłady:

• zahmasoj – mielenie
• szaimoj – oranie
• zuwasloj – polowanie
• ḱifoj – bieganie
• uzupoj – pytanie
• pfěslěňėj – palenie
• soňėj – jedzenie

Gerundium czasowników "być" i "woleć"

Nieregularne czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna) otrzymują końcówkę gerundium tak jakby miały końcówki bezokolicznika: gerundium chadaz to chadazoj, a oslauna – oslaunaňej'

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe zostały odziedziczone z protogamajskiego. Podczas gdy nieregularna odmiana przetrwała, bardzo się zmieniła – doszło do wielu wyrównań i przyjęcia chworm regularnych (ta odmiana została opisana w deklinacji). Istnieje jednak nieakceptowana tendencja do odmieniania zaimkiw w sposib regularny.

Zaimek	Tłumaczenie
go	ja
łai	ty
pe	on/ona/ono
šzipfajěja/ajěja	my (l. podwójna)
ujěja	wy (l. podwójna)
khado	oni/one (l. podwójna)
šzipfa/žipfa	my
auslo	wy
kha	oni/one

Zaimki dzierżawcze

Odwrotnie, zanikł protogamajski zestaw zaimków dzierżawczych. Obecnie powstają w wyniku dodania na końcu zaimka osobowego końcówki -z_z lub -z_²z – dokładnie tak samo powstają przymiotniki. Można więc uznać, że zaimki dzierżawcze są traktowane jako przymiotniki.

Zaimki zwrotne

Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saim.

• go → gosaim
• łai → łaisaim
• pe → pesaim
• šzipfajěja → šzipfajějasaim/ajěja → ajějasaim
• ujěja → ujějasaim
• khado → khadosaim
• šzipfa → šzipfasaim
• auslo → auslosaim
• kha → khasaim

Liczebniki

Liczebniki dzielą się na główne i porządkowe. Główne są formą traktowaną jak rzeczowniki (odmieniają się przez przypadki), zaś porządkowe jak przymiotniki. Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do l. głównego afiks -(_)n.

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	haszsolu	haszsolun
2	zaslu	zaslun
3	džidu	džidun
4	ězo	ězon
5	chasloga	chaslogan
6	naira	nairan
7	zog	zogon
8	weslo	weslon
9	pěla	pělan
10	apěg	apěgan
20	zaslowi	zaslowin
30	džinowi	džinowin
40	wisowi	wisowin
50	chaslogawawa	chaslogawawan
60	nairawawa	nairawawan
70	zosziw	zosziwin
80	wesľiw	wesľiwin
90	pěľiw	pěľiwin
100	zěpfjaslo	zěpfjaslan
1000	ðancho	ðanchon

Określoność

Przedimek

W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w starozongepajckim występował przedimek określony *łłach). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z zaimka pe lub zaimków wskazujących.

Przykładowe zdania i teksty

Modlitwa Pańska

Sagai šzipfazaz, iši zadzipfži chadapf;

Chabi łaižiz gažim ěwauzuz chadzė;

Chabi łaižiz khapsolaina sutuslaužė;

Chabi łaižiz oslau chadzė;

Afa zadzipfži ji afa piłaslauzaza.

Łai šzipfazaz gauzasaz fi šzipfau kotasaðěhě ðukhauz;

Ji šzipfazaz winėnoz? hoszoňislěněžė;

Afa ji šzipfa šzipfazaz islěngabasězhě szoňislěnět;

Ji těłchaza šzipfau wěnhasawawěžė;

Měð šzipfau pfijějamza hopfislotozėžė.

Aměn.

Owca i Konie

Zongepajcki klasyczny:

Szuslo zěkhuhě zoslu iši khachšijiz wěn-xohsazžezon, wakhatunosluza pidachzon. Haszsolun iľižiz azaslo sawawszon, zoslun xahsazaz łaisľiz łaislošin ji džidun zajějazað gabajaz agawawaslosan. Zoslu wakhatunsluzak paigžin: „Gozaz siwax abaže, chěslo idachět aži gaba piszeslože szawawěj”. Wakhatunosluza pachawaněxan: „Chadapf tauslauz zoslukhau, šzipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, ě, łaizaz khachšijiz szoslu gapaslo fi pesaim pahafžin. Ji zoslu khachšijiz wěn'xohsazže” . Chěslo zauch patuslužeson, zoslu að nuhěpjaz piszimšin.

Protogamajski:

Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.

Polski:

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Procesy fonetyczne i prawa językowe

Kursywą oznaczono procesy, które się odbyły tylko w zongepajckim ludowym

• tzw. Slotacyzm
• Pierwsza przesuwka
• Druga przesuwka
• I palatalizacja
• Ludowa przesuwka samogłosek
• Redukcja samogłoski e
• Rozpad wspólnoty zongepajckiej