Surandral posiada długą, bogatą historię, którą można w sumie rozpocząć już w okolicach 4700EK . Obszar ten był miejscem, gdzie ścierały się wpływy lokalnych religii, różnych ludów czy Kejrenu. Ta różnorodność jest w Surandralu często traktowana jako wyjątkowość[1].
W historiografii historia Surandralu tradycyjnie jest podzielona na pięć okresów:
prehistoria
okres starego państwa
okres kejreński, dawniej zwanym okresem niewoli
okres obecny (klasyczny po rewolucji surandralski)
okres obecny (po rewolucji surandralskiej)
Okres prehistoryczny
W starożytnych czasach Surandral był zamieszkany przez różne, mało rozwinięte ludy. Zaobserwowano jednak, z badań archeologicznych, już w tych czasach nietypowe cechy – akceptowane kazirodztwo na dużą skalę oraz zamiłowanie do rzeźbiarstwa. Na prymitywnych rzeźbach zachowała się część prawdopodobnych zwyczai w tym rejonie. Uważa się, że od pierwotnych grup wywodzą się społeczności mówiące językami jalniockimi II oraz czyjemskimi.
Cywilizacja tomkodzko-mewacka
Od około 4700EK w rejonach Tomkodu i Mewatu zaczęła się szybko rozwijać nowa cywilizacja. W odróżnieniu od wcześniejszych, w tej dużą rolę odgrywała religia, oddanie się życiu religijnego (mnichowie – gjõowie), kolektywizm. Utrzymała jednak część cech poprzednich, w tym znaczne przywiązanie do rzeźbiarstwa. Cywilizacja ta charakteryzowała się znacznie wyższym poziomem rozwoju niż pozostałe. Jej przedstawiciele zapewne przybyli do tych regionów w czasie Wielkiej Migracji.
Granice I Państwa Gjõów w szczycie potęgi na tle granic Surandralu i Habecji w roku wspólnym. Zaznaczono najważniejsze miasta.
Trudno określić dokładny moment powstania pierwszego organizmu państwowego, jednak tradycyjnie za tą datę uznano 5432EK – od niej liczy się lata w kalendarzu surandralskim. Niekontrowersyjne jest natomiast twierdzenie, że powstało w wyniku zacieśnienia więzów między mnichami w Tomkodzie oraz wzrostu ich znaczenia, w wyniku czego powstał pierwszy długotrwały organizm państwowy. Od właśnie głównej warstwy społecznej pochodzi jego nazwa stosowana w historiografii – I Państwo Gjõów, jednak nazwa używana w tamtych czasach to było po prostu वेत्॒ यौ षोहोङ्ख्Wät-tyōh Syohoñkh.
W kraju rozwinął się suryzm, który stał się najważniejszą religią w regionie, konkurującą z lecajskim pharhi. Ukształtowała się pierwotna hierarchia społeczna, która przetrwała do panowania kejreńskiego. Rozwija się pismo surandralskie, a język starosurandralski staje się lingua franca wyższych warstw.
Nowe państwo szybko rozpoczęło podboje, zajmując między innymi dolinę Ihy, przełęcz Phejdë oraz obszary zamieszkiwane przez Ankorów. W okolicach 5850EK dotarło aż do miasta Lhaak, będącego bramą do Medengii, był to szczytowy okres potęgi I Państwa Gjõów. Jednak próba zajęcia Państwa Lecajskiego w 5921EK zakończyła się niepowodzeniem. Od tego wydarzenia państwo powoli słabnie z powodu różnych najazdów oraz walk z Lecajami. Dodatkowo koło 6100EK zaczynają się rozwijać dwie duże sekty w suryźmie: ngelizm oraz joszyzm, które zaczynają zdobywać popularność. Odpada na rzecz Kaalpasu teren wokół jeziora Thal Djal i wschód doliny Ihy. Tak osłabiony organizm państwowy łatwo padł ofiarą Imperium Arewa Wielkiego, który wpierw, w 6292EK zajmuje Phejdë oraz miasto Val Ihá, a 6294EK upada reszta państwa. Państwo Lecajów również zostało podbite przez Kejren w 6297EK .
Wraz z upadkiem I Państwa Gjõów i państwa Lecajskiego rozpoczął się dwustuletni okres panowania kejreńskiego oraz, ponad tysiącletni, kejreńskich wpływów w Surandralu.
W 6305EK dochodzi do najazdu Erutańczyków na tereny Surandralu, co było spowodowane zniszczeniem Erutii przez Kaalpas. Doprowadziło to do pierwszych antagonizmów erutańsko-surandralskich, jednak ówczas jednorazowych. Ze względu na naruszenie granic Imperium Arewa Wielkiego, te rozpoczęło wojnę z Kaalpasem współpracując z Erutańczykami. Skutkiem był upadek państwa Kaalów i powrót Erutańczyków na rodzime ziemie. W administracji kejreńskiej tereny I Państwa Gjõów, Państwa Lecajskiego i Imperium Kaalskiego zostały połączony w jeden obszar, zwany Surandralem, od obszaru przez który Arew Wielki dostał się do serca Gór: सुह् रान् द्र्लSuh Rān Dral (dziś सूहान् द्रल्Suán Djal).
Rok 6316EK to próba podbicia z obszaru obecnego Surandralu Habecji przez Arewa Wielkiego, jednak szok klimatyczny i niechęć wojsk spowodowała konieczność wycofania się z powrotem do granic Imperium, przyłączając jedynie po drodze miasto సెల్స్గొఇSêlsgö. Surandral pozostał jedną z najbardziej wysuniętych na północ części Imperium, a w Talszkawanie była rezydencja Arewa i jego potomków.
Wraz z początkiem kejreńskiego panowania zaszły duże zmiany w społeczności tomkodzkiej i mewackiej. Wprowadzono kejreńskie prawo i zasady, które były sprzeczne z wieloma tradycyjnymi zwyczajami. Pojawiła się nowa warstwa społeczna – szlachta – która ówczas była niemal wyłącznie kejreńska. W dolinie Ihy osiedlono także wiele innych Kejreńczyków, głównie w celach administracyjnych i militarnych, co dało później początek ludowi Kejkë. W wyniku tych zmian doszło do załamania się tradycyjnej hierarchii społecznej i spadku znaczenia najbogatszych chłopów.
Na warstwie religijnej coraz bardziej zaczyna zdobywać popularność ngelizm, który, z powodu pewnych wpływów kejreńskich, był promowany przez Imperium. Wyparł on płynnie pierwotny suryzm z kraju, a nawet zaczął zastępować pharhi u Lecajów. Nie zdobył jedynie popularności u Ankorów, gdzie dalej skutecznie rozwijał się joszyzm, inna odmiana suryzmu.
Obszar kejreńskiego Surandralu został podzielony na kilkanaście dużych jednostek, później w surandralskim zwanych rejencjami (ऴीľhi). W wielu miejscach przedzieliły one tradycyjne granice religijne i kulturowe, niemniej, to właśnie ten podział okazał się trwały i po modyfikacjach obowiązuje w roku wspólnym.
Okres ten kończy się wraz z podziałem Imperium Kejreńskiego w 6512EK .
Po śmierci Arewa Wielkiego jego Imperium z czasem się rozpadło. W 6512EK doszło do podziału, w wyniku którego powstała monarchia północnokejreńska z siedzibą w Talszkawanie, obejmująca Surandral i Kaalpas. Na tronie nadal zasiadali potomkowie Arewa Wielkiego, jednak już nie bezpośrednio po mieczu (w Surandralu mimo to jest znana jako dynastia हहैहौस्Haéós). Monarchia nie objęła habeckiego miasta Sêlsgö, które w trakcie wojny domowej odzyskało niezależność.
Monarchia próbowała odzyskać Kejren właściwy w 6515EK , 6593EK , 6673EK i 6827EK , jednak te próby okazały się bezskuteczne, niemniej w pewnym stopniu poszerzyły się granice na zachodzie. Jednak powstanie lokalne w 7111EK spowodowało ponowne odpadnięcie większości tych terenów. Także próba ponownego podbicia Habecji wspieranej przez Murów, co miało miejsce w 6612EK skończyła się niepowodzeniem, a bezpośrednie kontakty między sercem Gór Żelaznych a Habecją urwały się aż do okolic 8000EK .
Początkowo władcy nadal opierali swą władzę na ludności sprowadzonej przez Arewa Wielkiego, jednak z czasem zaczęła się surandralizacja większości warstw społecznych, a nawet rodziny monarszej. Tylko część szlachty oparła się temu. W większości doszło do asymilacji ludności kejreńskiej do tutejszych, ale w przypadku doliny Ihy doprowadziło to do wymieszania się i powstania ludu Kejkë.
Niektóre zwyczaje nadal były zakazane, w tym chociażby kazirodztwo, jednak ten okres to powolny powrót rodzimych zwyczajów na powierzchnię, przyćmionych w czasie zjednoczonego Imperium. Było to połączone z dalszą ekspansją ngelizmu, który stał się już dominującą religią w tym czasie. Powolne jednoczenie religijne spowodowało powstanie podwalin pod późniejszą wzajemną asymilację kultur do jednej, wspólnej, surandralskiej. Powrócił powszechnie stary obrzęd przejścia nieletnich, który był konieczny dla uznania w religii człowieka za dorosłego. Uformował się układ społeczny niewolnik – kupcy – chłopi i rzemieślnicy – szlachta i wojskowi – mnisi – monarcha, który po niewielkich zmianach utrzymał się przez kolejne setki lat. Starosurandralski został drugim językiem urzędowym, obok kejreńskiego.
Rzeźbiarstwo ponownie zaczęto praktykować na szeroką skalę, a jego tematyka została znacznie poszerzona z powodu mniejszego wpływu religii. Wiele rzeźb z tego okresu ukazuje tematy kejreńskie, w tym Arewa Wielkiego, co było spowodwane tym, że wielu rzeźbiarzy pracowało na monarszym dworze. Z tego okresu pochodzi też wiele rzeźb ukazujących codzienne czynności, zadania.
Śmierć ostatniego potomka Arewa w 7092EK[2] spowodowała krótki zatarg o władzę, a na tron weszła nowa, kejreńska dynastia. Zasłynęła z wyjątkowego brutalnego traktowania niekejreńczyków, stąd surandralska nazwa dynastii ढाम्जेस्Zámdžés „Okrutnicy“ – jest to jedyne określenie dynastii panującej na terenie Surandralu, które nie pochodzi od pierwszego członka. Spowodowało to już wyżej wspominane powstanie ludowe, a następnie bunt mnichów w 7241EK , do którego dołączyło wojsko, którego większą część stanowili Ankorowie, i część szlachty oraz mieszczan, co skończyło się detronizacją dynastii. Monarchię rozwiązano, a w jej miejsce utworzono Związek Gjõów (sur. ळेगा ग्रोंĽegá Gjõ), tworząc organizm w historiografii znany jako II Państwo Gjõów.
W wyniku przejęcia ponownie władzy przez gjõów nazwa kraju została ponownie zmieniona na वेटौ षोहोङ्Wecó Šooñ i ogłoszono ngelizm religią państwową. Jednak zmiana nazwy nie miała miejsca w większości zagranicy, która na stałe zaczęła nazywać kraj Surandralem lub, w przypadku Habecji, Kejrenem.
Gjõowie otrzymali w spadku duże państwo, obejmujące nie tylko I Państwo Gjõów, ale też Państwo Lecajskie oraz Kaalpas. Ze względu na negatywne skojarzenia z Kejrenem i obcymi, zdecydowano się rozpocząć izolację wewnętrzną i zewnętrzną kraju. Ta pierwsza nadal trwa w roku wspólnym, ale zewnętrzna została przełamana. Dostęp obcokrajowców do kraju został ograniczony do głównych szlaków handlowych, a reszta niezasymilowanej ludności kejreńskiej opuściła kraj. Kejreński pozostał jednak z starosurandralskim językiem urzędowym oraz lingua franca kraju.
Przez średnio 600 lat granice Surandralu były trwałe, a kraj wydawał się być w wiecznym pokoju. Dopiero w roku 7866EK doszło do zupełnie niespodziewanego ataku Erutii na kraj, który kompletnie nie był przygotowany do wojny. Jedyne, co uratowało kraj przed całkowitą klęską to bitwa pod घल्बुGalbë oraz nadal trwająca erucka wojna domowa, jednak niemal cała rejencja कंश्Kãs oraz wiele strategicznych przełęczy zostało utraconych.
Od tego momentu rozpoczyna się plaga klęsk. Od 7949EK do 7980EK trwała wojna domowo-religijna między dwoma stronnictwami gjõów, które poróżniły się w kwestii, która księga ngelizmu jest najważniejsza. Konserwatyści uznawali dotychczasowe खीतुहिन्Khitëën „zasady” za najważniejszą księgę, z kolei lupowcy za taką uważali ळूपाĽupá „wędrówka”. Ostatecznie wygrało stronnictwo konserwatystów. Wojna domowa spowodowała znaczne straty ludnościowo-gospodarcze i osłabiła kraj.
Kolejny cios dla kraju miał miejsce w 8102EK , kiedy to Erutia bez wypowiedzenia wojny zajęła Kaalpas i proklamowała tam sojusznicze państwo. Surandral nie zamierzał oddać tego terenu i wypowiedział w roku 8111EK wojnę Erutii. Była to najdłużej trwająca wojna tych państw, stąd zaczęła być nazywana (myląco) wojną stuletnią. Ostatecznie Surandral utrzymał północną część Kaalpasu z trzecim jego największym miastem, बेन्जिन्Bendžën. Jednak znaczna część Kaalów opuściła kraj, ok. 1/4.
8214EK był rokiem kulminacyjnym nieszczęść Surandralu. Doszło do buntu Âng Qo'or, które było niezadowolone z sytuacji w kraju i jego klęskami, mimo ich zapędów wojennych. Rozpoczynają wojnę domową, podczas której pokazali swe największe okrucieństwa, do których byli zdolni, co spowodowało wręcz ich tabuizację[3]. Erutia wykorzystała tą okazję i postanowiła rozpocząć II Wojnę o Kaalpas. Surandral znalazł się w punkcie krytycznym, potrzebna była osoba, która ma ponadprzeciętne zdolności i poprowadzi kraj...
W obliczu tej sytuacji jeden z gjõów, कोलुKolë, za zgodą Związku Gjõów ogłasza się tymczasowym dyktatorem w celu przeprowadzenia obrony kraju. Jednak po wojnie nie oddał władzy, wręcz przeciwnie, wzmocnił ją i ogłosił się dziedzicznym Hakiem (हक्) „Pan Ludu i Wiary“. Spowodowało to znaczne zredukowanie znaczenia Związku Gjõów, który ostatecznie rozwiązano w 8325EK . Od tego czasu rozpoczyna się Mejtaku Surandralu (sur. मेऱठक़ वेटौषोहोञ्Mejthak Wecóšooñ).
Pierwsza decyzja Kolë to było zaatakowanie wojsk Âng Qo'or nad rzeką Besi, co poskutkowało zwycięstwem i wygraniem Ankorów na west. Pozostało tylko ok. 20 tys. Ankorów, którzy przeszli na ngelizm. Następnie przekierował wszystkie możliwe siły w stronę wojsk Erutii, jednak tu wojna się znacznie przeciągnęła i ostatecznie dopiero w 8237EK podpisano pokój w नथ्वाNathwá. W jego wyniku Surandral przyłączył do siebie kolejną część Kaalpasu (obszar po drugiej stronie rzeki घोहुत्Hoët z miastem मर्षन्Majšan), a także część dawnej rejencji Kãs. Skutkiem tego zwycięstwa było powszechne uznanie władzy Kolë.
Z powodu zniszczeń Talszkawanu Hak w 8221EK podjął decyzję o budowie nowego miasta, którego podstawą stała się jedna z wysp na jeziorze Thal Luék. Owo miasto wkrótce zostało nazwane Nawatal (sur. नाव थल्Náwa Thal) i zaczęło przejmować powoli rolę stolicy (ostatecznie zostało nią w 8318EK ). Jednak Talszkawan i inne miasta też zostały odbudowane. Zniszczone miasto zostało lepiej zaplanowane i utrzymało status stolicy kulturowo-religijnej.
Po rozwiązaniu Związku Gjõów Hak miał właściwie nieograniczoną władzę, jednak fakt ten się nie podobał duchowieństwu oraz szlachcie, która także chciała mieć wpływ na rządzenie w kraju. Ostatecznie ta druga warstwa pokonała gjõów politycznie i w 8341EK wraz z Hakiem doszło do zawarcia Układu Talszkawańskiego (sur. गूसा तल्ष् कभान्Gusá Talš Kaván), gdzie powołano obok Haka parlament o nazwie टैनिCénë, a ustrój państwa przybrał postać specyficznej diarchii. Hak zachował jednak w pełni władzę wojskową, stawiając go nieco wyżej niż Cénë.
Okres Mejtaku to pewna liberalizacja zwyczajów i zmniejszenia znaczenia religii w sferze codziennej, chociaż nadal stanowiła ważny aspekt kultury. Polegało to przede wszystkim rozwoju sztuki dotyczącej jedynie sfery profanum, tak jak za czasów monarchii północnokejreńskiej. W tym okresie można nawet zobaczyć pierwsze zjawiska, które można nazwać prehumanitaryzmem — spalanie zmarłych miało się od teraz odbywać dopiero po dwóch dniach, by na pewno nie spalić kogoś żywcem, a wiele zwyczai kulturowo-religijnych zanikło w twierdzeniu, że są zbytnim obciążeniem dla człowieka i duszy. Częściej zaczęto się odwoływać do księgi wyprawy proroka Bēry i boga Tẽpina – ळूपाĽupá – w miejsce będącej w czasie II Państwa Gjõów księgi ustalonych reguł i nakazów खीतुहिन्Khitëën, wywodzącej się z suryzmu. Została ona bowiem uznana bliższą prawdzie i przekazowi, jakie chciały dać bóstwa. W czasie późnego Mejtaku doszło do ponownego zainteresowania się zapominanymi już czasami kejreńskimi i ich dorobkiem, poprzez badanie historycznych tekstów i zwyczai, co miało wpływ na rozwój kultury i państwa surandralskiego w okresie Cesarstwa. Badano także czasy I Państwa Gjõów i przedsurandralskie. Na ruinach Talszkawanu działało przez kilka lat duże stanowisko archeologiczne, gdzie podczas odgruzowywania miasta znaleziono pozostałości pradawnej osady, jednak ze względu na konieczność szybkiej odbudowy miasta większość jej ponownie została zabudowana[4].
W roku 8566EK Surandral postanowił zaatakować Erutię w ramach rewanżu po wojnach o Kaalpas, jednak tym razem swe działania skierował nie na niego, ale na Szlak Gór i tereny byłej rejencji Kãs. Wojna po sześciu latach zakończyła się bez zmian granic, jednak Surandral otrzymał reparacje wojenne, zyskał wiele cennych materiałów do dalszego rozwoju i mógł korzystać z Erutiańskich portów. To ostatnie postanowienie szybko zostało złamane przez Erutię, co spowodowało zmianę kursu portowego Surandralu — zaczęto się interesować nadmorskimi miastami Habecji, kuszących swą bliskością, ale pod orbitą Murii. W tej wojnie po raz pierwszy dokonano próbnie mobilizacji różnych ludzi do wojska, co ostatecznie poskutkowało w 8577EK powstanie charakterystycznej dla okresu późnego Mejtaku i wczesnego cesarstwa zasadniczej rezerwy wojskowej.
Następne 400 kyońskich lat to okres względnego spokoju, gdzie skupiono się na rozwoju gospodarczym kraju oraz przygotowaniu planów podboju Habecji — stanowiło to niełatwe zadanie z powodu ukształtowania terenu, różnic kulturowych, ale przede wszystkim skoku klimatycznego[5]. Dokonano wtedy także dużej wyprawy ekspedycyjnej, w wyniku której Surandralczycy odkryli wiele fragmentów sąsiednich krain, a Hak pierwszy raz osobiście udał się do Ajdyniru, poznając tamtejszą cywilizację.
8978EK był rokiem śmierci Zamphola II, ostatniego Haka z dynastii Kolëós. Nie posiadał żadnego potomstwa, ale zapisał dziedziczenie kraju szwagrowi Bozá, będącym szlachcicem o kejreńskich korzeniach, rozpoczynając długie panowanie dynastii Bozáós. Bozá I szybko pokonał najważniejszych przeciwników i rozpoczął wzmacnianie władzy, jednak zaczął być nieprzychylnie oceniany przez Cénë, który uważał się za sukcesorów władzy. Wykorzystała to Erutia, powodując zawiązanie z jej inicjatywy w 8985EK spisku žiinów, mający na zdestabilizowanie władzy i umożliwienie inwazji erutiańskiej. Spisek ten został jednak wykryty w 8989EK , doprowadzając ostatecznie do przewrotu i przejęcia władzy nad Cénë przez Haka, rozpoczynając proces absolutyzacji władzy. W 8991EK miał miejsce zamach na Haka, który to co prawda przeżył, ale znacznie podupadł na zdrowiu (prawdopodobnie doszło do skażenia krwi) i w konsekwencji zmarł przed osiągnięciem wieku starczego.
Erutia zaniepokojona przebiegiem wydarzeń w Surandralu ostatecznie decyduje się go zaatakować, mimo klęski spisku. Rozpoczęta przezeń w roku 8993EK II wojna o Szlak Gór miała być szybkim atakiem, jednak Surandral już od dawna przygotowany był do takiej sytuacji. Ostatecznie wojna okazała się totalną porażką Erutii. Można powiedzieć, że role się odwróciły — tak jak w Wojnie Wschodniej Surandral przed upadkiem uratowała bitwa pod Galbë, tak Erutię uratowało nieudane oblężenie Iqë. W jej wyniku Erutia została zadaszona siłą Surandralu, w traktacie z Advur9046EK nie tylko utraciła dawny Kãs, ale także wiele przełęczy, swoje wybrzeże jeziora Thal Djal, region Béñ Tham oraz przede wszystkim władzę nad Kaalpasem, który został przekształcony w państwo neutralne, jednak z czasem został coraz bardziej podporządkowany Surandralowi. Znaczna część elity erutiańskiej została zgładzona lub uprowadzona do Surandralu, co miało na celu uniemożliwić łatwą odbudowę kraju. W taki sposób Surandral na wiele lat zabezpieczył sobie wschodnią flankę i zaczął być nawet uważany za lokalne mocarstwo (middle power).
Po takim obrocie spraw, Surandral mógł na spokojnie zając się Habecją i dopiąć ostatecznie swe wieloletnie przygotowania. Inwazję rozpoczęto w 9070EK i trwała trzy lata z powodu długiego oblężenia Hawy, która jako jedyna do końca nie poddawała się Hakowi, jednak większość miast po zajęciu Mitanu oraz Selgë zdecydowała się poddać, skuszona wizją autonomii i szerszym rynkiem zbytu. Hawa upadła w 9077EK , a w ramach kary to miasto, odległe zaledwie 6km od innego ośrodka, Nagili, zostało doń włączone. Dotychczasowe strefy wpływów miast przekształcono w nowe surandralskie rejencje, które były dużo mniejsze od pozostałych i zatrzymały duży stopień autonomii. W zasadzie wspólne były tylko waluta, polityka zagraniczna, wojskowość i handel. Jej podbój pozwolił z jednej strony rozwiązanie problemów ograniczonej ilości jedzenia, co spowodowało bum demograficzny, pozwoliło na handel zamorski oraz kolonizację nowych żyznych terenów, jednak powodowało także wzrost wszelkich wydatków, konieczność utrzymania oddzielonego geograficznie terenu (znajdowała się poza Górami Żelaznymi) oraz ryzyko odpływów mieszkańców do nowych ziemi, o lepszych warunkach życia. Także mniejszość habecka z czasem zaczęła powodować problemy.
Po traktacie z Advur, w 9050EK , zmarł Hak Bozá I, a na tron wszedł jego syn Kelzã II. Ten, po dopięciu podstawowych czynności integracyjnych wszystkich podbitych terenów, w roku 9081EK koronował się na następce Arewa, czyli cesarza — haé. Powstało Cesarstwo Surandralskie. Pierwszym państwem, który się oburzyło z tego powodu, była Muria.
Cesarstwo – złoty okres
Uwaga:Niniejszy artykuł traktuje o czasach wybiegających daleko w przyszłość od roku 8973 EK. Należy traktować go jako apokryf, a treść jako spekulację.
Proces upadku cesarstwa
Rewolucja surandralska
↑A także te zawirowania stały się po roku wspólnym podstawią dla wielu teorii spiskowych czy alternatywnych historii pochodzenia Surandralczyków
↑Ironicznym zrządzeniem losu jest fakt, że stało się to dokładnie 1100 kyońskich lat po upadku miasta Val Ihá, co pozwoliło zająć Arewowi Wielkiemu Surandral.
↑Nie objęło to jednak nazwy rejencji वथाङ्कोहोल्Watháñkool
↑W roku wspólnym nadal jest odkryta zachodnia część ruin, gdzie są atrakcją turystyczną i obiektem dalszych badań
↑Polegało to przede wszystkim na wyprawach badawczych, sporządzeniu bardzo starannych jak na ówczesny czas map terenu Habecji oraz szukaniu słabych punktów
